Dáýlet Serikbaı – Torǵaı óńiriniń týmasy. Feısbýk jelisiniń belsendi qoldanýshysy. Jelide 5000 (Feısbýk erejesi boıynsha odan artyq oqyrmanmen «dostasa» almaıdy) turaqty oqyrmany bar. 3 jyldyń ishinde 3000 jazba jazǵan qarapaıym qazaq. Jelide jarıalaǵan ár jazbasy kem degende 150-200 laık jınaıdy. Sol áleýmettik jeli belsendisimen az-maz suhbat qurýdyń sáti tústi.

 –  Dáýlet, sizdi feısbýk paraqshasy arqyly tanımyz.  5000-nan asa oqyrman-dostaryńyz bar. Jazǵan dúnıelerińiz qoǵamdyq talqyǵa túsýde, nazarǵa iligýde. Ózińizdiń sonshalyqty tanymal ekenińizdi bilesiz be?

Joq. Siz aıtqandaı tanymal emespin. Jalpy, mundaı suranysqa ıe bolamyn, suhbat beremin dep oılamappyn (kúldi). Bul – ómirimdegi alǵashqy suhbat. Oıymdy durys jetkize alamyn ba dep ýaıymdap turmyn.

–  Avtobýsqa mingende kondýktor jigit sizdi tanyp, bılet úshin aqsha almapty. Demek siz tanymalsyz! Bul tanymaldylyq sizge tek qýanysh syılap júr me?

«Sen Dáýlet emessiń be?» dep tanyp qalyp, aqsha almaǵany shyndyq. Tegin júretin shal-kempirlerdiń qataryna qosylyp tegin keldim. Endi tıyn alyp shyqpaı-aq qoısam da bolady eken ǵoı. Qaryn ashqanda dúkenniń satýshysy tanı ketip, kıtaıskıı lapsha, nan, maı berse ǵoı, ıá? (Qaljyń ǵoı) Tegin nárse kerek emes maǵan. Feısbýkte otyrady eken dep tegin otyrǵyzýǵa bolmaıdy. Bir ret travmotologıa bólimshesine barǵanda ishtegi dáriger meniń jazbalarymdy oqıtyn oqyrman bolyp shyqty. Qatty tań qaldym. Jumys isteıtin jerimde de birneshe jigit feısbýkte, sonyń ishinde meniń paraqshamnyń jańalyqtaryn oqyp otyrady eken. Biraq Torǵaı jaıly jazamyn dep bálege de qaldym. Zvondap, aýyr sózder aıtatyndar da bar. Olardyń oıynsha men Torǵaılyq bolǵandyqtan Torǵaıdy jamandamaýym qajet. Dostyń jylatyp aıtatyndyǵynan olar shamasy beıhabar. Men Torǵaı dalasy jaıly meılinshe kóp adam bilip, kómek qoldaryn sozsa dep oılaımyn. Maǵan shyntýaıtynda tanymaldylyq emes, Torǵaı halqynyń eńse kótergeni qajet.

–  Torǵaı sizdiń týyp-ósken jerińiz. Qolǵa qalam alýdaǵy basty sebep. Qozǵaýshy kúsh.  Bilgimiz keletini – Torǵaı aman-esen be? Torǵaıdyń jańalyqtaryn aıta otyrsańyz.

Torǵaıymnyń jaǵdaıy nashar. Qazaqstan damyp-órkendep jatsa, Torǵaı óz aldyna, jeke avtonomıa sıaqty kún keshýde. Ne sý joq (qudyqtan sý tasıdy), ne jumys joq (vakansıa óte az, bar bolsa, aılyǵy shaılyǵyna jetpeıdi), ne rýh (halqy áljýaz bolyp barady) joq. «...Torǵaıdyń ózinen-ózi týraly ańyzy ósip ketken ólke, dańqy ozyp dala» dep Ǵafý Qaıyrbekov beker aıtpaǵan. Qart Torǵaıda qanshama mentýma talant dúnıege keldi deseńizshi. Burynǵy Torǵaı men búgingi Torǵaıdyń arasy jer men kókteı. Sheshilmegen máselesi kóp. Bastaryna qara bult úıirilgen.

–  Qysqa qaıyrmaı, tolyǵyraq aıtsańyz.

Aýyldy damytý jospary

«Jol erejesi» týraly zańdy qaıta-qaıta ózgertti ǵoı, birese jaryqty jaǵasyń dedi, birese jaqpaısyń deıdi, birese "avtokreslo" alasyńdar dedi, birese almaısyńdar dedi. Qudaıǵa shúkir, qazir aýyldarda da kólik kóbeıip keledi. Biraq aýylǵa zań júrmeıdi. Zań bárine birdeı bolǵasyn aýyldarda da zań oryndalýy kerek. Mysaly, aýyldaǵy keıbir mashınalarda qujat joq. «Avtokreslo» turmaq keıbireýinde oryndyq ta joq, jaryǵy kúndiz janbaq túgili túnde de janbaıtyn mashınalar bar. Olardy eshkim qadaǵalap jatqan joq. Menińshe, bárin aýyldan bastaý kerek, aýylda jol erejesi týraly estimegen balalar qalaǵa kelip mashına aıdaıdy, jol erejesin buzatyndar aýyldan qalaǵa keletin adamdar. Aýyldyń kóshelerine de «svetofor» ornatyp, «peshohod» syzylýy kerek, jol belgilerin de ornatý kerek. Benzın satatyn Aýǵan Erkinniń úıiniń tusyna «zapravkanyń» belgisin, Ákımattyń, dúkenniń tusyna «kólik turaǵy» degen belgi ornatý kerek. Keıbir aýqatty qonaq kúte alady-aý degen úılerdiń tusyna «Qonaq úı» degen belgi ornatý kerek. Sonda syrttan kelgender sol úıge túsip, shaı iship, shaıdyń aqshasyn tólep, kiris kirer edi. Kóshege «svetofor» ornatylyp, «peshohod» syzylsa, júrgizýshiler jol salynýyn talap etedi, óıtkeni qumy burqyrap jatqan kóshege peshohod syza almaısyń. «Svetofor» ornatyldy degen sóz kóshege asfált tóseledi degen sóz.

Ekinshiden, aýyldyqtar qoqysty kez kelgen jerge tastaıdy. Qaladaǵydaı aýyl kóshelerine qoqys konteılerin qoıý kerek. Sonda aýylda da Komýnaldyq qyzmet kórsetetin mekemeler qurylyp, aýyldyń biraz adamdaryna jumys tabylar edi. Úshinshiden, aýylda da táýelsiz aqparat quraldary bolýy kerek. Áıtpese ákimniń ne bitirip jatqanyn bilmeısiń. Aýyldan gazet-jýrnal shyqsa, aýyldaǵy biraz talanttardyń baǵy ashylar edi. Tórtinshiden, aýylǵa bankterdi aparý kerek. Aqsha kerek bolǵanda bankten júgirip baryp 5000 teńge ala qoıasyń. Mal satqanda aqshasyn qaıtarasyń. Jáne keıbir eti tiri aýyl adamdary nesıe alyp, jeke isterin ashar edi. Besinshiden, ýnıversıtet ashý kerek ár aýyldan. Sonda aýyldan qalaǵa barǵan qazaqtar qara jumysshy emes, joǵary bilimdi bolyp barady.

Aýyz sý máselesi

Osydan 10 jyl buryn bizdiń Aqshyǵanaq aýylyna sý tartylǵan bolatyn. Taza sý ishetinimizge senbegen edim. Óıtkeni sýdy ózennen tarta salǵan bolatyn. Jerasty sýlary zerttelgen joq. Qyrýar qarjy bólindi. Jumys shala isteldi. Qyryq jylǵy qubyrdy aýystyrǵan joq. Bir jyl ǵana istedi. Qazir odan sý túgili saıtan da shyqpaıdy. Estýimshe, sý tazartatyn qondyrǵy óte qymbat turatyn, taptyrmaıtyn dúnıe eken. Baǵdarlama boıynsha sý tartyldy, bitti. Qazir istep tur ma, joq pa, onymen eshkimniń jumysy joq. Áıteýir úkimettiń tiziminde taza sýmen qamtylǵan aýyldardyń qatarynda turmyz. Jelge ushqan qarjyǵa eshkim jaýap bermeıdi.

Aýylǵa jaǵdaı jasamaı eldegi máseleler sheshimin tappaıdy. Aýyl halqy qalaǵa aǵylady. Qaladaǵy onsyz da sheshilmeı jatqan máselelerdi odan saıyn ýshyqtyrady. Aýyldar qırap qalǵan qazir. Olardy kúıretýge aýyl turǵyndary ózimiz úles qostyq. Sap-saý turǵan mádenıet úılerin, kitaphanalardy, mal bazalaryn buzyp úıimizge tasyp aldyq. Kóshelerdi qoqysqa toltyrdyq. Sóıte tura «aýylyń jaman» dese shyrt ete qalatyn patrıot bolǵymyz keledi. Meniń de patrıot bolǵym keledi. Biraq aýyl maqtan tutatyn jaǵdaıda emes, joqtaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Saýsaq ushyn qımyldatyp jatqan eshkim joq. Eshkimde kásip joq. Kásip isteıdi degender araq satyp, aýyl turǵyndaryn araqqa salynýǵa ıtermeleýde. Aýyl úshin birdeńe istemeı, synaǵanǵa ashýlaný durys nárse emes. Ol jaqqa baryp, mektep bitirgenderińe 10 jyldyq, 20 jyldyqtaryńdy toılap, muǵalimderge syılyq berip ketkenińderińnen eldi-meken damyp ketpeıdi. Eń quryǵanda aǵash ekpeısińder, qur toılap ketesińder. Sol toıǵa ketken aqshaǵa nege birigip is ashpasqa? Jetedi istiń kózi. Jer bos jatyr, kókónis nege ekpeske?

Jalpy aýyldyń máselesi qazaqtyń máselesi, ulttyń máselesi. Aýyl jastary qalaǵa aǵylyp jatyr. Qalada óz oryndaryn taýyp jatsa, qýanar edim. Biraq olaı bolmaı jatyr. Aýyl jastaryn kásipke úıretý kerek. Oqytý kerek. Eń quryǵanda, jigitteri etikshilikti, qyzdary aspazshylyqty meńgerýi kerek. Qaladaǵy qaptaǵan shashtaraz, asqanalarda isteıtin aýyl jastary ǵoı deımin. İstegen tamaqtary sapasyz, shashty da jóndep qıa almaıdy. Stıpendıa tóleıtin ári tegin oqytatyn tegin oqýlar bar dep qaıtalap aıtamyn. Jastar sol oqý oryndarynda "tehnık","shashtaraz","agronom" t.b. mamandyqtardy oqyp alsa, ózderine jaqsy ǵoı. Kásibı sheber atanyp, tabystary da kóbeıedi. Ári sol úırengenimen aýylǵa baryp is ashyp alýy da múmkin.

Qazir feısbýktyń ornyn eshbir gazet-jýrnal, saıt basa almaıdy

–  Osy aıtqandaryńyz úshin sizge qyryn kózben qarap, tıisip júrgender bar ekendigin joǵaryda aıttyńyz. Olarǵa qalaı tótep berip júrsiz? Jalpy, olardyń qandaı naqty ókpesi bar?

Jalpy bárimiz de qazaqpyz ǵoı. Bolmysymyz qazaq. Internette neshe túrli jaǵymsyz jańalyqtar taralyp jatady. Syn aıtamyz. Mysaly, ánshiler qazaqylyqqa jat nebir páleni oılap taýyp jatady. Bireýi ish kıimmen túsedi,bireýi tipti jalańbut túsedi. Solarǵa syn aıtsaq, ósek aıtqan sıaqty bolamyz. Álgi Naıntı me, saıntı me, qyztekeler sıaqty kıingen jigitterdi synadyq. Bireýler dattady, bireýler maqtady. Olardyń án aıtyp, aqsha tapqandaryna eshkim qarsy emes. Tek qazaqtyń erkekteri sıaqty án aıtyp, nandar

– Áleýmettik jeli paraqshańyz arqyly Torǵaı ákimshiligine usynys jazǵanyńyzdy oqyǵanmyn. Siz ákimdik saıtynda óńir ahýaly týraly jazyp turǵyńyz keledi eken. Usynys qur feısbýk jazbasynyń deńgeıinde qalyp qaldy ma álde qońyraý shalyp, usynysty basshylyqqa jetkizdińiz be? Jetkizseńiz, olar ne dep jaýap qaıtardy?

Áńgimemdi áriden bastasam. Arqalyqtan az kúnge alystaǵan adam Arqalyqqa qaıta ketýge asyǵyp turady. Ol jaqqa barmaǵanyma 2 aı boldy.  Arqalyqqa qaıta ketkim kep júr."Qus fabrıkasynda" jumys istegen kezdi saǵynamyn. Arqalyqta júrgende qaltamda aqsha bolmaıtyn, aqsham jumyrtqa edi. Dúkennen jumyrtqa ákep berem dep qaryzǵa saýda jasaıtynmyn. Qonaqqa barsam da syılyǵym jumyrtqa edi.

Arqalyqtyń ákimdigine usynysym áli sol qalpynda. Áleýmettik jeliler de bolsyn, saıttar da bolsyn, qalanyń jańalyqtaryn jazyp otyraıyn. Biraq eshkimge táýelsiz bolýym kerek. Ákimdi maqtap jaza almaımyn,basqa jazatyn nárseler kóp. Mysaly, kómek kerek jarymjan jandar bar shyǵar, solarǵa respýblıka kóleminde kómek jınaýǵa kómektessem. Qala turǵyndarynyń usynys-tilekteri bar shyǵar, solardy kótersem. Qysqasy, qalanyń túkpir-túkpirin aralap, barlyq máselelerdi qamtýǵa tyrysamyn. Basynda aıtyp ketkendeı, táýelsiz bolýym kerek. Qala úshin qolymnan keletin isteı alatyn jumys osy ǵana.Usynysym osy.  Alaıda ákimdikpen áli ortaq bir sheshimge kelgen joqpyz.

– Aıbek Qalıev jerlesińizben ara-qatynasyńyz qalaı? Tanyssyzdar ma jalpy?

Feısbýk arqyly meni biledi eken. Qońyraý shalyp,  óz jumys ornyna shaqyrdy. Áńgimelestik, aǵalyq aqyl-keńesterimen bólisti. Torǵaı jaıly jaza berýdi ótindi.

– Dáýlet, dáýlettisiz be (shynyńyzdy aıtyńyzshy)? Qaı jerde qyzmet qylasyz? Mamandyǵyńyz kim?

Astanada páter jaldap, jumys istep jatqanyma eki aı boldy. Aǵammen birge jıhaz jasaımyz. Jıhaz jasaýdy ózim úırenip aldym. Óz basym tek mektep bitirgenmin. Bolashaqta kásibı bilim alýdy maqsat tutyp júrmin. Alyp júrgen búgingi nápaqam kún kórisime jetedi. Soǵan shúkirshilik deımin.

–  Torǵaıdan jaqsy qyzmet usynsa, Elordany tastap ketesiz be?

Men aýyldyń adamymyn. Men Torǵaılyqpyn. Basqa esh jerge syımaımyn, basqa esh jer meni Torǵaıdaı saǵyndyrmaıdy. Sol sebepti bolashaqta kókenisimdi egip, baý-baqshamdy jaınatyp, Torǵaıymda tynysh ómir súrgim keledi. 

–  Jýrnalıs bol, televıdenıaǵa shyq deıtinder bar ma?

Bar. Biraq bárinen bas tartyp júrmin. Men jýrnalıs te, shoýmen de emespin. Qarapaıym adammyn. Tek feısbýkte otyratynym, jazatynym bolmasa.

Feısbýk áleýmettik jelisi búginde táýelsiz pikir alańyna aınalyp ketti. Qolyńda uıaly telefonyń, ishinde uıaly deregiń men aıtaryń bar bolsa, oqyǵysy keletin oqyrman daıyn. Bári tez. Bári ashyq. Soǵan qaraǵanda halyq shyndyqqa sýsap qalǵandaı? Jyltyraq nárseden sharshap, shynaıy pikir oqyp, shynaıy bolmys kórgisi keletin sıaqty.

Dóp basyp aıttyńyz. Qazir feısbýktyń ornyn eshbir gazet-jýrnal, saıt basa almaıdy. Meniń siz aıtqan tanymaldylyǵym, sizderge suhbat berýim, eń birinshiden, qoǵamnyń ózgergendiginiń, daıyn aqparǵa sene salmaı, zerttep, zerdelegisi keletindiginiń dáleli. Ekinshiden, feısbýk jelisiniń kúsh-qýatty ekendiginiń aıǵaǵy.

Suhbattasqan: Jazıra Baıdaly