Ataqty Buqar jyraýdyń «Qol bastaý qıyn emes, sóz bastaý qıyn» degen ulaǵatty sózi bar. Bul – kóptiń aldynda sóz sóıleýge, oıyn ortaǵa salýǵa bekingen adamǵa zor jaýapkershilik júkteletinin bildirse kerek. Sebebi, shyndap kelgende, sóz – qarý. Ol biriktiretin berekege de, ázázildeı iritetin áreketke de jol ashady. Tek qarýdy qalaı jumsaısyń, soǵan baılanysty. Iaǵnı, adamdy buzatyn da, túzeıtin de sóz.

Sóz týraly sóz bolǵanda oıǵa, birinshi kezekte, qoǵamda mańyzdy orynǵa ıe aqparat quraldary keleri anyq. Ótken ǵasyrdyń basynda Alashtyń aıaýly azamaty Mirjaqyp Dýlatuly: «Qaı eldiń baspasózi myqty bolsa, sol eldiń bolashaǵy myqty» dep eskertýi kezdeısoq emes. Al, aqparattyq keńistikti bir sátke bolsa da bos qaldyrý keleńsiz jaǵdaılarǵa uryndyratyndyǵy tarıhtan belgili. Sondyqtan, aqparat keńistigin erkin meńgerip, órkenıetti qoǵamǵa saı aqparattarmen qamtamasyz etý, el múddesine dóp keletin baǵyt-baǵdarymyzdy sheberlikpen jetkize bilýimiz kerek.

Bul turǵyda bizdiń táýelsiz memleketimiz óziniń negizgi Ata zańynyń 20 - babynda «Sóz jáne shyǵarmashylyq erkindigine kepildik beriledi. Senzýraǵa tıym salynady» dep jazdy. «Baspasóz jáne basqa aqparat quraldary týraly» zań Egemen elimizdiń eń alǵashqy zańdarynyń biri boldy jáne oǵan 1999, 2001, 2007 jáne 2009 jyldary tolyqtyrýlar men ózgerister engizilip, aqparattyq keńistiktiń qurylymy túbegeıli ózgeristerge ushyrady. Eger táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary respýblıkalyq 10 memlekettik jáne 21 memlekettik emes basylymdar bolsa, 2016 jyldyń 1-shi naýryzyndaǵy málimetterge sáıkes elimizdegi buqaralyq aqparat quraldarynyń jalpy sany 2797-ge jetip, onyń 2485-i baspasóz basylymdary, 266-y elektrondy aqparat quraldary, 46-y aqparat agenttikteri bolyp otyr. Olardyń 73 paıyzy memlekettik emes bolyp tabylady. Internetti qoldaný deńgeıi 35 paıyzǵa jetse, áleýmettik jeliniń paıdalanylý úlesi 26 paıyzdy quraıdy.

Nátıjesinde, beınelep aıtsaq, qazir bizdiń adamdar aqparat aıdynynyń jaǵasynda qoldaryndaǵy qarmaqtarymen ózderine qajetti degen kez kelgen aqparatty ilip alý múmkindigine ıe. Bul, elimizdiń ár azamaty óziniń «aqparat alý jáne aqparat taratý» konstıtýsıalyq quqyn tolyq paıdalanýda degen sóz. Osylaısha, táýelsiz oı aıtýǵa, jaǵynbaı, týra da tik pikirlerdi bildirýge jol ashylyp otyr. Osy rette, «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» dep, ataqty Súıinbaıdyń sonaý alty atasynan beri handyq úzilmegen, azýyn aıǵa bilegen Tezek tóreni yqtyrýy asyl sózinde, aqyndyq kıesinde jatqanyn, sondyqtan elimizde zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik qoǵam qurý jolynda salıqaly da sanaly, synı da syndarly pikirlerdiń ústem bolýy kerektigi qupıa emes. Mundaı úrdis te barshylyq. Bir ǵana mysal. Kezinde Sheraǵań men Kamal Smaıylovtyń «Egemen Qazaqstan» gazeti arqyly bir-birine jazysqan hattary halyq arasynda kóp oı týǵyzdy. Onda kóterilgen máseleler búgingi kúnniń qajetine jarap qana qoımaı, odan da asyp, tarıhı dúnıege aınaldy. Qazir de aýyz toltyryp aıtarlyq ónegeli isterimiz barshylyq.

Jalpy, buqaralyq aqparat quraldarynan el ómiriniń oń ózgeristerin turaqty oqyp, kórip otyrǵandyqtan, meniń erteńgi kúnge degen senimim berik. Tek qana bir nársege kóńildiń alańdaıtynyn aıtqym keledi. Ókinishtisi sol, demokratıa berildi eken dep artyq sóılep, aýys-túıis qadam jasap jatqan jaǵdaılar barshylyq. Bul kemshilikterdi kórme, eshkimdi synama degen sóz emes. Baıaǵyda bireý: «Otyrsam opaq, tursam sopaq deıdi; qatty júrsem qý aıaq deıdi, aqyryn júrsem shý aıaq deıdi; sóılesem, taq-taq deıdi, sóılemesem, aqymaq deıdi; joǵary qarasam, shapyrash deıdi, tómen qarasam, súzbe kóz deıdi», degen eken. Sol aıtqandaı, elimizdegi qazirgi ózgeristerge tek jala jabýshylar, bolmashyǵa min taǵyp, túımedeı nárseni túıedeı etip tyrysýǵa, táýelsizdikti tálkek, eldikti keleke etýge qumarlyǵy ústem adamdar kezdesip qalýda. Qazaq halqynyń beli kótere almaıtyn talaptarǵa úndeıtinder de bar. Ásirese, áleýmettik jelilerde memlekettik tutastyq pen memlekettik tilge qatysty ushqary oılar jazatyn, Qazaqstannyń soltústik oblystary týraly kúmándi pikirler aıtatyndar da joq emes. Jalpy, ınternet júıesiniń óskeleń urpaqty teris jaqqa tárbıeleý faktileri de jetip artylady.

Ondaılardyń: «Kisi aıybyn aıtpaqtan ońaı joq, óz aıybyńdy óziń aıtqannan aýyr joq», - degen aqıqat sózdi qaperlerine ilýge asyqpaıtyndary da belgili. Kerisinshe, olar ózderine qarsy ýáj aıtyla qalsa: «Meniń quqyǵym taptalýda. Qazaqstanda demokratıaǵa qastandyq jasalynýda», - dep baıbalam salýǵa daıyn. Jalpy alǵanda, demokratıalandyrý taqyryby bizdiń qoǵamǵa ǵana tán taqyryp emes ekendigin aıtqan jón. Úshinshi myńjyldyqtyń basynda Birikken Ulttar Uıymy arnaıy qabyldaǵan Deklarasıasynda «demokratıany kótermeleý men quqyq tártibin nyǵaıtý úshin» kúsh-jiger jumsaý qajettigi erekshe atap kórsetilgen. Iaǵnı, BUU tárizdi mártebeli álemdik qaýymdastyq tártip joq jerde shynaıy demokratıa bolmaıtynyn tolyq moıyndap otyr degen sóz.

Sondyqtan, demokratıany damytý zańdylyqty jáne tártipti nyǵaıtýǵa tikeleı baılanysty. Sondaı-aq, BAQ-tyń ózin-ózi retteý tetigin qalyptastyrý da asa mańyzdy. Osy rette, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2012 jyly 10-shy shildedegi «Qazaqstandy áleýmettik jańǵyrtý: Jalpyǵa birdeı eńbek qoǵamyna jıyrma qadam» atty úlken baǵdarlamalyq maqalasy oıǵa oralady. Maqalada Prezıdent bılik ókilderine qoǵamdyq uıymdarmen birlese otyryp jýrnalısik etıka kodeksiniń jobasyn qurastyrýǵa nusqaý bergen bolatyn. Qujattyń basty maqsaty jýrnalıserdiń óziniń kásibı mamandyǵyna asa bir jaýapkershilikpen qarap, qoǵamdaǵy keleńsizdikterdiń aldyn alý edi. Sóıtip, kóp uzamaı sol kezdegi Mádenıet jáne aqparat mınıstri Darhan Myńbaıdyń sheber uıymdastyrýshylyǵynyń nátıjesinde, Bas redaktorlar klýby jáne Qazaqstan Jýrnalıser odaǵy halyqaralyq tájirıbe, EQYU sıaqty jáne basqa da uıymdardyń materıaldaryn muqıat zerdeleı otyryp ári elimizdiń jýrnalıserimen keńinen talqylaı kele táýelsiz memleketimizdiń tarıhynda tuńǵysh ret "Jýrnalısiń etıkalyq kodeksin" qabyldaǵan bolatyn. Sol tusta moraldyq - etıkalyq baǵyt ustanǵan Kodeks otandyq jýrnalısıkada jaqsy jáne mańyzdy dástúrlerdi qalyptastyrýǵa yqpal etedi, jýrnalıserdiń kásibı paryzyn, áleýmettik-qoǵamdyq jaýapkershiligin arttyrady degen senim bildirilgendi. Ókinishke oraı, Kodeksti iske qosýdyń tetikteri qarastyrylmaı, naqty nátıjege qol jetkizý múmkindigi bolmaı qaldy. Sondyqtan, Qazaqstan Jýrnalıser odaǵy janynan Kodeksti basshylyqqa alyp jumys isteıtin "Etıka jónindegi komısıa" tez arada qurylǵany jón dep sanaımyn. Sonda  biz Kodeks arqyly sózdiń asyl ekendigin, sózdiń qarý ekendigin, sózdi muqıat paıdalaný kerektigin ózimizge basty meje, qundylyq retinde belgileı alamyz.

Kenjebolat Joldybaı, saıasattanýshy