Ádil Ahmetov kópshilik qaýymǵa dál qazir elimizdiń kınoteatrlarynda bolyp jatqan  rejıser Aqan Sataevtyń «Anaǵa aparar jol» fılminde basty róldegi İlıas obrazymen keń tanylyp jatyr. Buǵan deıin Ádildi qalyń  kórermen «Astana mahabbatym meniń» atty teleserıaldaǵy sáýletshi Erlan obrazymen  tanıtyn.  Ádil búginde Astanadaǵy «Jastar» teatrynyń ártisi. Úsh bala tárbıelep otyrǵan áke.

 Ádil basty rólde oınaıtyn  «Anaǵa aparar jol» fılmindegi İlıastyń róli halyqtyń zor yqylasyna bólenip, kınosynshy Ásıa Baqdáýlet bul kınodaǵy róline  «Ádildiń jalǵyz kemshiligi –kemshiliginiń joqtyǵy» dep baǵa bergen bolatyn.  Osyndaı úlken obrazdy kemshiliksiz alyp shyqqan Ádil myrzany «Qamshy» portaly az-maz áńgimege tartqan edi. 

— Ádil myrza, jaqynda ǵana ózińiz basty róldi somdaǵan «Anaǵa aparar jol» fılmi qalyń kórermenge jol tartyp, eldiń ystyq yqylasyna bólendi. Jalpy, osy fılmge qalaı keldińiz, ózińizge basty ról qalaı buıyrǵanyn tarqatyp aıtyp berseńiz? 

— Bul rólge mende Allanyń qalaýymen, kastıng arqyly óttim. Astanada júrgen kezde kastıng dırektory Jaına Ábdıeva habarlasyp, senarıdi jiberdi. Sol jerdegi úsh sahnany áriptestermen Astanada túsirip, Júsipova Aıymmen birge oınadyq, ol Úmittiń rólin somdady, Danıar Orazaqov degen akter baýyrymyz kameraǵa túsirip, sol vıdeolardy Astanadan Almatyǵa pochta arqyly jiberdik. Sol jaqtan rejıser Aqan Sataev kórip, vıdeo-synaqqa shaqyrdy, biraz ýaqyt ótken soń Almatyǵa baryp, ondaǵy synaqtan óttik. Sodan biraz ýaqyt ótkennen keıin osy rólge ótkenimdi súıinshilep habarlasty

— «Anaǵa aparar jol» qazaqtyń jarty ǵasyrlyq tarıhyn sıdyrǵan, óte salmaqty fılm.  Sizde basty keıipker İlıastyń obrazyn asha almaı qalamyn-aý degen qorqynysh bolmady ma?

— Árıne ondaı qorqynyshtar boldy. Asyra siltep oınasań taǵy bolmaıdy, jetpeı qalsań ol da bir úlken kemshilik. Pyshaqtyń júzinde júrgendeı óte kúrdeli obraz, sol sebepten de  kóp izdenýge týra keldi, kitaptar oqyp, fılmder tamashalap, kópti kórgen aǵalarymyzben sóılesip, aqyldasyp, úlkenderden keńes surap, jan-jaqty izdendim. Senarıin oqyǵan kezde men ózimde birden İlıastyń obrazyn kóz aldyma elestettim, oı eleginen ótkizdim. Maǵan senarıdiń ózi İlıas obrazyn ashýǵa kómekshi boldy.

— Fılmdi túsirý barysynda eń bir este qalǵan qyzyqty sátti aıtyp berseńiz? 

— Kıno barysynda qyzyqty sátter óte kóp boldy. Eshqandaı suhbatta aıtylmaǵan bir qyzyq oqıǵany aıtyp bereıin.  Úmit pen İlıastyń kezdesetin sahnasynda temirjol vokzaly, vagon ketip bara jatqan sahnany erekshe tebirenispen oınadyq. Sol túsiriliminiń ár dýbli bitken saıyn massovkada oınap júrgen kópshilik, sondaǵy halyq   kádimgideı spektákl kórip turǵandaı tamashalap, qol soǵyp, qoshemetterin bildirip «bizge erekshe áser etti»  dep alǵystaryn aıtyp jatty. Bul bizge de erekshe shabyt berdi. Bul fılmdi túsirý barysyndaǵy eń áserli jerlerdiń biri desem de bolady. Sol kezdiń ózinde –aq alǵashqy kórermenderimiz halyq boldy, olardyń rızashylyǵyn bildirip jatqany bizdi qatty qýantty.

— Bir suhbatyńyzda armanym tarıhı keıipkerlerdi somdaý depsiz. Sizde tańdaý bolsa, tarıhtaǵy qaı tulǵanyń rólin somdaıtyn edińiz? 

— Balýanǵa oń –soly birdeı degendeı akter úshin de jaman –jaqsy degen ról bolmaıdy, ár rólimizdi qoldan kelgenshe  barynsha jaqsy kórip, sol rólge ǵashyq bolyp, sodan keıin ǵana sol keıipkerimizdi shyǵaramyz. Sonda ǵana halyqtyń senimin uıalatatyndaı obrazdar dúnıege keledi. Sol úshin akter sol obrazdy jaqsy kórýi kerek, aıalaýy tıis.  Al endi erik bolsa el ıgiligi úshin, halyq qamy úshin kóp eńbek sińirgen qazaq handarynyń, sultandarynyń obrazdaryn somdasam degen arman-tilegim stýdenttik shaqtan bar. Tipti sonaý Altyn Ordany qurǵan Shyńǵys hannyń úlken uly Joshy hannyń obrazy bolsyn, Batyı han bolsyn, odan keıingi handarymyz bar. Osylaı bir jaryqqa shyqpaı júrgen obrazdardy somdaǵym keledi.  Múmkin Batyı han týraly kóp oqyǵandyqtan ba, ol hanǵa degen qurmetim erekshe. Jáne taǵy bir armanym Kenesary han men inisi Naýryzbaı sultan týraly elimizde keremet fılm shyqsa, sol babalarymyzdyń obrazy jan-jaqty ashylyp, solardyń erligin, qaısar qaıtpastyǵyn bir pash etetin, halyqqa rýh beretin fılm bolsa dep armandaımyn. Buıyrtsa bolyp qalatyn da shyǵar.  

— Sondaı bir qıyn-qystaý zaman bolmasada anasyn shekara asyp izdep, óz úıine aparatyn jolda eshteńeden taımaıtyn İlıastar búgingi bizdiń qoǵamda az. Ata-anasyn qarttar úıine ótkizetin qazaqtyń azamattary kóbeıip ketti.  Bala tárbıesinde neni eskerý kerek? Sizdiń she,  jaqsy áke qandaı bolý kerek?  

— Iá, ókinishke oraı qazir qoǵamymyzda ata-ananyń qadirin túsinbeı júrgender óte kóp.  Balaǵa tárbıe berý, eń aldymen onyń anasyn tańdaýdan bastalady. Er jigit ózine jar tańdaýda adaspaý kerek. Bala ómirge kelgennen keıin atadan úırengen, ákeden úırengen  tálim- tárbıeni balaǵa jetkizý bizder úshin amanat. Qazaq tárbıe jóninde kóp nárse aıtyp ketken ǵoı, bes jasqa deıin erkeletip, tóbeńe shyǵaryp, patshadaı kór, on eki jasqa deıin qulyńdaı usta, on úshten asqan soń syrlasyńdaı kór deıdi. Osynyń ózi úlken bir tárbıe dep bilemin. Al endi shamadan tys erkeletip jibergen taǵy bolmaıdy, erkeletpeı qoımaý taǵy qatelik. Bala erkeliktiń meıirimine qanyp ósýi kerek dep oılaımyn.  Ár eldiń ózindik fılosofıasy bar ǵoı, mysalyǵa japon elinde balaǵa  12 jasqa deıin eshqandaı bóten tildi úıretpeıdi eken. Tek qana óz ana tilinde sóıleıdi, ana tilinde oqıdy. Sonda 12 jasqa deıingi balanyń ana tili súıegine deıin sińedi, odan keıin ol tilin eshqashan umytpaıdy. Sondyqtan  mende osy jaǵyn durys dep oılaımyn, balaǵa kishkentaı kezinde bir oryssha, bir aǵylshynsha úıretkennen góri, birinshi  óz ana tilin  boıyna sińdirý  kerek. Qazaq halqy qudaıǵa shúkir qaǵylez halyqpyz ǵoı, bárinde birden úırenip ketemiz.  Bizge de osyndaı bir prınsipterdi ustanǵan durys dep oılaımyn.

Al jaqsy áke bolý degen suraǵyńyzǵa keler bolsaq, aspannan alyp, jańadan bir nárse shyǵarmaımyz.  Bizdiń ákelerimiz bizdi qalaı tárbıeledi, sol tárbıeni balalarǵa berýge tyrysamyz. Óz basymyz ákemizden qatty qorqatynbyz,  árıne ákemiz  bizdi uryp-soǵyp qorqytpaıtyn, analarymyz, ájelerimiz solaı tárbıeleıtin. «Ákeń bilse aıamaıdy», «Oıbýı, mynany ákeń estimesin» dep, solaı-solaı ol kisiler bizdiń ákelerimizdiń dárejesin kóterip,  sodan biz ákemizden qorqyp óstik, sol qoryqqandyqtan qaımyǵyp júrdik.   Bala kezde qoryqqan durys. Qorqý arqyly bala kóp nárseden tyıylady. Orysta teatr álemine qatysty «Korolá ıgraet okrýjenıe» degen maqal bar,  sol sekildi ákeni jan-jaqtaǵy anasy bar, kelinshegi bar balanyń aldynda oınaýy kerek,  ákeniń mártebesin bıik kóterip turýy kerek. Balanyń aldynda «ákeń mundaı, ákeń sondaı» dep  áke dárejesin túsire berse, ol balada keıin jasyq, áıeliniń sózinen asa almaıtyn, óziniń sózi joq, áıteýir bir júrgen bosshyl bireý bolyp qalady. Sondyqtanda bala tárbıesinde ananyń da berer úlesi kóp, al ákeniki óz aldyna.

— Orys tilinde kıno túsirip, qazaq kınosyna óz úlesimizdi qosyp júrmiz dep sanaıtyn áriptesterińiz bar. Qalaı oılaısyz, orys tildi kıno, orys tildi qazaq akterlary qazaq kınosyna qyzmet etip júr ma?

Qazirgi kınolar oryssha túsiriledi, aralas túsiriledi. Desek te, barlyǵy kıno salasyna atsalysyp, ónerlerin jasap jatyr. Men eshkimge orys tildige bolmaıdy, mynaǵan bolady dep tosqaýyl jasaı almaımyn. Bári de túsirilýi kerek dep esepteımin.  «Ónerlige óris keń» deıdi bári túsirilýi, kórsetilýi kerek. Neǵurlym kóp kıno túsirilse, soǵurlym solardyń  ishinen iriktelip-iriktelip jaqsylary alǵa shyǵady, halyq ózi sútten qaımaǵyn bólip, saraptap, jaqsy dúnıelerdi alyp shyǵady. Meıli ol oryssha túsirilsin, aǵylshynsha túsirilsin, tipti dybyssyz bolsa da ár kıno belgili bir dárejede óz úlesin qosady dep oılaımyn.  

 — Qazir kıno salasynda qazaq tarıhyn bilmeıtin, kitap oqymaıtyn rýhanı múgedek, tym jasandy akterlar kóp. Onyń ústine ánshisi de, bıshisi de, ázilkeshi de akter bolýǵa umtylady. Sondaı dıletanttardyń ortasynda jutylyp ketpes úshin «kásibı» akterlarǵa qandaı qasıetter qajet? 

Qandaı bolǵanda da olarda ózimizdiń baýyrlarymyz ǵoı. Qazaqtyń qara domalaq balalar, qarakózderi. Múmkin zamanǵa qaraı, aınalasyndaǵy ortasyna qaraı, qazaqılyǵy azdaý bolýy múmkin. Desek te, bul jerde halyqtyń róli óte zor. Eger, halyq tilin, dinin myqty ustanatyn óner adamdaryna jaqyn bolsa, solarǵa degen qurmeti arta tússe, onda birte-birte bári osyǵan oıysady. Árıne joqqa shyǵarmaımyz, qazir bar qandastarymyzdyń ishinde qazaq tiliniń qajeti joq dep oılaıtyn, qazaq tiliniń bolashaǵyn joq dep esepteıtinder. Biraq solar úshin biz qajettilikti týdyrýymyz kerek. Biz ǵana emes «kóp túkirse kól deıdi ǵoı» halyqty bólip-jarmaımyz, biraq qazaqılyǵy bar azamattar kóbirek oqýlary kerek, ǵylym men bilimdi kóterip, jan-jaqty tilderdi de bilýi kerek, sol arqyly basqalardy ózine eliktetip, tartyp áketýi kerek. Qazir qudaıǵa shúkir jaman emes, buryndary oryssha jóndi bilmeıtin adam bolsa uıalyp, qymsynatyn. Qazir qazaqsha bilmeıtin qazaqtar uıalatyn boldy, yńǵaısyzdanatyn boldy. Onyń ózi jaqsylyqtyń belgisi dep bilemin. Sondyqtan óziniń dástúrin, dini men tilin ustanǵan adam eshkimge de, eshqashanda jutylmaıdy dep oılaımyn.

— Bizdiń dástúrli suraǵymyz, siz qolynda bıligi bar sheneýnik bolsańyz eń aldymen qazaq úshin ne ister edińiz? 

— Ońaı suraq emes eken. Qolymyzda bıligi bar sheneýnik bolsaq, basqa jaqqa barmaı-aq qoıaıyn, óner men sport jaǵyna kelsem talanttardy izdeıtin edim.  «Bulaq kórseń kózin ash» deıdi ǵoı, aýyl-aımaqta júrgen qanshama myqty, talantty qazaqtyń qyz-jigitteri bar, jan-jaqtyń bárin aralap nemese uzynqulaqtan estigen bireý bolsa solardy ónerge tartatyn edim, óner jaǵy bolsa ol jaǵyna da ushtap. Keıbireýler «Talant bar, tanys joq qoı»,- dep aıtyp jatady, negizi ondaı sóz bolmaýy kerek.  Talantty adamǵa árqashanda demeý kerek. Sondaı jandardy izdep taýyp, solarǵa múmkindik beretin edim. Jáne de álem aldynda ár eldiń bedeli ekonomıkasymen, sport pen ónerimen ólshenedi emes pe?! Bizde talantty daryndar óte kóp, sondyqtan men sport pen ónerge kóp kóńil bólgen bolar edim.

— Qazaq kınosy  qashan «Oskar» alady dep oılaısyz?

— Óz basym «Oskar» syılyǵyn sondaı bir mártebe dep eseptemeımin. Kıno eń aldymen halyq úshin túsirilýi kerek. Jaqsy bir sóz bar « Óner óner úshin emes, óner halyq úshin» degen. Maqsat Oskar alý bolmaý kerek. Sondyqtan bizdiń kınolar halyqtyń kóńilinen shyǵyp, el ıgiligine jarap, jastarymyzǵa oı salyp jatsa, jaqsylyqqa úndeıtin kınolar bolsa odan artyq eshteńe kerek emes dep oılaımyn.

Suhbattasqan: Aıjan Qalıeva