Qazaq halqynyń dástúrli mádenıetinde dinniń alatyn orny erekshe. Óıtkeni, din ótken tarıhı dáýirlerde mádenıettiń barlyq salalaryn qamtıdy. Ortaǵasyrda musylman mádenıetiniń damyp-órkendeýine túrkilerdiń qosqan úlesi az bolǵan joq. Islam dininiń ortaǵasyrlyq túrki ádebıetine tıgizgen áseri, onyń sol zamanda ómir súrgen aqyndardyń shyǵarmalarynda kórinisin tapqan. Sondaı-aq dástúrli túrkilik dúnıetanym óziniń bolmysyn búgingi tańda da sıntez nemese sımbıoz túrinde saqtap kelgen. [1]

Rasynda, qazaq ádebıetiniń tarıhynda Shyǵys shaıyrlarynan, dinı kitaptardan nár alǵan, onda baıandalatyn tálim-tárbıelik, ahlaqı máselelerdi ana tilinde qaıta jyrlaýǵa tyrysqan aqyndarda az bolmaǵan.

Jyraýlar men jyrshylardyń bári de, alǵashqy sózderin “Allanyń atymen” bastap, sodan soń ǵana negizgi taqyrypqa kirisken. Qarahandyqtar bıliginen beri HH ǵasyrdyń alǵashqy shıregine deıin ómir súrgen aqyndardyń jyrlaıtyn basty taqyryptarynyń biri-dinı mazmundaǵy shyǵarmalar edi.

Ádebıettanýshy M.Maǵaýın qazaq ádebıettaný men ádebıet tarıhyna qatysty oı-tujyrymy týraly: “Klasıkalyq Shyǵys ádebıetinde ár bir sóz Alla atynan bastalatyn. Búkil álemge aıan ataqty dastandardyń barlyǵynda eń aldymen Haq taǵalaǵa madaq aıtylady. Sodan soń júz nyspyly, bir keıipti paıǵambarǵa syıyný shart”, – dep jazǵanyndaı, qolyna qalam alǵan aqyndar óleńderin “Bısmıllásiz” bastamaıtyn bolǵan. [2].

Ortaǵasyrdan bastalǵan osy úrdis dúnıege kelgen shyǵarmalardyń basym bóliginde kórinis berdi. Túrki dalasyna sopylyq ilimdi taratqan Q.A. Iasaýıdiń ónegeli jyr-joldary:

“Bısmılláh” dep baıandaıyn hıkmet aıtyp,

Talıbterge dúr men jaýhar shashtim mine,

Rıazatty qatty tartyp, qandy jutyp,

Men «Dápter sanı» sózin ashtym mine.[3] - degen joldarmen bastasa, odan keıin Shádi tóre Jáńgiruly aqyn da:

Jat ettim aýzyma alyp bısmılláni,

“Árrahmanır-rahım-dúr” Ahad aty, –dep, “Harýnnyń jer jutqan oqıǵasy” degen dinı dastanyn Allanyń atymen jazǵan. Shádi aqynnyń ózi Islamnyń barlyq sharttaryn qamtıtyn shyǵarmalary “Nazym Sıar Shárıf”, “Nazym Haıbar”, “Fıkh Qaıdan”, “Ahýal qıamet”, “Qıssa Barsısa”, “Musanyń “Táýratty” alǵany” sıaqty eńbekteri qazaqtyń ıslamı ádebıetindegi alar orny erekshe. [4]

Osylaısha Islam dini taraǵan keń baıtaq musylman jurtynda Allanyń aty shaıyr shyǵarmasynyń “kirispesine” aınalǵan. Sebebi, Hz Muhammed (s.a.s.) Paıǵambardyń “Kez-kelgen qaıyrly isti bısmıllámen bastańdar” degen ósıeti keıingi úmmetine qatty áser etken dese de bolady.

  Qazaq ádebıeti tarıhynyń X-Xİ ǵasyrlardaǵy kezeńi «Islam dáýirindegi ádebıet» dep atalynady. Bul kezeńdegi qazaq ádebıeti tarıhyn quraıtyn aqyndardyń muralary túrik halyqtaryna ortaq bolǵanymen, bizdiń tól ádebıetimizdiń keıingi damýyna jalǵasqan ıslamdyq dúnıetanymnyń negizderi sol kezeńde qalyptasty. [5]

Orta ǵasyrda negizi qalanǵan ıslamı ádebıetti júıeleýde ǵalymdar tórtke bólip qarastyrǵan: dástúrli ıslamı ádebıet, ıslamı astar alǵan ádebıet, sopylyq ádebıet jáne sopylyq astar alǵan ádebıet.

Túrik halyqtary rýhanı mádenıetiniń qalyptasý, damý tarıhynyń kórnekti tulǵalary Mahmud Qashqarıdyń “Dıýanı luǵat at-túrk”, Júsip Balasaǵunnyń “Qutty bilik”, Ahmet Iasaýıdiń “Dıýanı hıkmet”, Súleımen Baqyrǵanıdyń “Aqyr zaman kitaby”, Ahmet Iýgnekıdiń “Aqıqat syıy”, Býrhanýddın Rabǵuzıdyń “Qıssasýl ánbıa” (nemese, keıde “Qıssasýr Rabǵuzı”), Seıf Saraıdyń “Gýlıstan bıt-túrkı” sıaqty Qarahandyqtar bıligi men Altyn Orda tusynda dúnıege kelgen jádigerlerdiń shyǵarmalary sonyń jarqyn dáleli. Bul shyǵarmalary qazaq poezıasynyń ıslamdyq-estetıkalyq negizderi bolyp sanalady. Islam tarıhyna baılanysty jyrlanǵan jyr-dastandar ulttyq ádebıetimizdiń naǵyz halyq tabıǵatyn tanytatyn mańyzdy shyǵarmalar bolyp tabylady.

San ǵasyrlar boıy halyq kókireginde jattalyp, bizdiń dáýirimizge deıin jetken Asan, Qaztýǵan, Dosmambet, Shal aqyn, Shalkıiz (HV-HVİİİ ǵ.ǵ. ) jyraýdan bastap,  Shádi tóre Jáńgiruly, Turmaǵanbet İztileýov, Máshhúr Júsip Kópeıuly, Kerderi Ábýbákirge (HİH ǵ.) deıin zar-zamanda ulttyń urangerleri bolyp, el uıytqysyna aınalǵan aqyn-jyraýlar bolǵan. Mysaly  Shal aqynnyń:

«At-aspanda, nur perishte» degen sóz bar,

Qudaıym jaqsy dese, ujmaq eter.

Qanaǵat, amandyqtyń qadirin bil,

Jastyq ótip, kárilik bir kún jeter.

Nápsiń bir kókjal bórideı,

Imanyń baǵlan qozydaı,

Eger tyıý salmasań, Imanyndy jep keter.[6] – degen.Bul ataqty tulǵalar qazaq qoǵamnyń rýhanı tárbıesi, ádeptilik, quqyqtyq, dinı qaǵıdalaryn aıqyndaý, nasıhattaý, qalyptastyrý isterine aralasty. Túrki ádebıetine tán jalpy ósıet sheńberinen shyǵyp, qoǵamdyq, áleýmettik oı-pikirlerdi bildiretin, birtutas eldiń bolmysyn kórsetetin qoǵamnyń oı-aǵymyna aınaldy.

Haq dindi shyǵarmalarynda jyrlaý arqyly, bul senimniń qazaq dalasyna  taraýyna aıtarlyqtaı dárejede óz septigin tıgizdi. Sol dáýirlerde ómir súrgen aqyndardyń shyǵarmalarynda Quran aıattary men paıǵambar hadısteri jıi qoldanylǵan. Osy turǵydan alǵanda Islam túrkilik ádebıettiń damýyna úlken úles qosty deýge bolady. Osyndaı ádebı shyǵarmalardy aıtpaǵannyń ózinde, dástúrli dinniń negizgi qaǵıdalaryn ashyp kórsetetin Quran men hadıs qupıalarynan syr shertetin, ári tanymdyq turǵyda jazylǵan eńbekter de jetkilikti.

Sonymen, Islam dini negizinde paıda bolǵan sopylyq Vİİİ ǵasyrda ómirge kele otyryp, qazirge deıin qazaq poezıasyna ózindik áserin tıgizip keledi. Syr boıyndaǵy aqyn-jyraýlarynyń sopylyq poezıasyna áseri bolǵan. Sondyqtan olardyń jyr-dastandarynda sopylyq saryndar kórinis berip otyrǵan. Máselen ony Ábýbákir Kerderiniń tómendegi óleń joldarynan baıqaı alamyz:

Sopylyq degen aýyr jol,

Pendege zarar etpegen,

Ustap júrseń táýir jol

Sopylyqty izdeseń

Dúnıe qýyp ketpegen...

Oqyǵan kóp ǵalym bol.

Allaǵa ǵashyq dos bolǵan,

Atqan oqqa tózgendeı,

Shaıtanmenen qas bolǵan,

 Qara tastan qalyń bol. [7]- degen eken.Osyǵan uqsas óleń tarmaqtary birneshe aqyn-jyraý shyǵarmalarynda kezdesedi.  Árıne, jyraýlarynyń barlyǵy birdeı sopylyq jolda bolǵan, pirge qol berip, zikir salǵan dep aıta almaımyz. Biraqta olardyń jyr-dastandarynda sopylyq saryndar kórinisi baıqalady. «Syr súleıleri» dep atalatyn syr boıy aqyn-jyraýlarynyń biri bolǵan Qarasaqal Erimbettiń:

Áýeli sura,tilim medet Haqtan.

Talaılar medet tilep járdem tapqan

Sen kimge Haqtan ózge sıynasyń,

Halyq etken bul álemdi bar men joqtan – dep jyrlaǵan. Erimbet ıslam dinin jaqsy túsinip taldaıtyn, halyqqa Qurandy nasıhattaı biletin, ahýn dárejesindegi bolǵan sopy. Sondaı-aq «Atymtaı Jomart», «Sadýaqas Sahı», «Aqtam sahaba» qıssa dastandaryn jazyp, saqılyqty nasıqattaǵan eken.

Syr boıy jyraýlarynyń taǵy bir ókili Budabaı Qabyluly «Áıekeni joqtaýynda» da sopylyq saryn aıqyny baıqalady:

  Áýeli Qudaı jaratqan.

  Ekinshi sózim-Muhammed.

  Beınetti basqa bir ólim,

  Muhammedke bolsa úmmet

  Aqyryn Alla bermese.

  Ornady bizge bir náýbet

  Saqılyǵy bar edi

  Baıazıt penen Bastandaı – degendeı bul shyǵarmanyń sol kezdegi bir oqıǵaǵa baılanysty el ishindegi eki rý arasyndaǵy bolǵaly turǵan qaqtyǵysty boldyrmaı, rýlardy ortaq mámilege keltirý bolǵanymen, sopylyq sarynmen esh baılanynysy joq deýge haqymyz joq. Óleńniń sońǵy jolyndaǵy Baıazıt penen Bastandaı, durysynda Baıazıt Bıstamı bolýy kerek.  Bálkim, jyraýdyń bulaı aıtýymen jyr jolyna túsirýi qazaqy tilge salýynan bolsa kerek. Baıazıt Bıstamı sopylyq ilimdegi óte iri belgili tulǵa.

Qazaq poezıasynda shyǵystyq saryndaǵy aqyn jyraýlardyń ishinde Syr óńiri jyraýlarynyń alatyn ornyna kóptegen zertteýshilerde joǵary baǵa bergen. [8]

Alash ardaqtysy A.Baıtursynulynyń: “Qazaqtyń óleńdi sózdi súıetin minezin bilip, dindi halyqqa moldalar óleńmen úıretken. Din sharttaryn, sharıǵat buıryqtaryn óleńdi hıkaıa, óleńdi áńgime túrinde aıtyp, halyqtyń qulaǵyna sińirip, kóńilderine qondyrǵan”, –dep  jazǵanynda qazaq dalasynda paıda bolǵan dinı qıssa-dastandardy meńzegen. [9]

Hz. Muhammed (s.a.s.) Paıǵambardyń “Din – nasıhat” degen qaǵıdasyn eske alsaq, onda qazaq aqyndary bul ósıetti óz deńgeıinde oryndaǵan. Bul pikirimizdi sol zamandarda dúnıege kelgen dinı dastandar aıǵaqtaıdy.Zamanynyń oıly perzenti retinde ómirdiń san-alýan máselelerin sarapqa salyp, gýmanısik turǵyda fılosofıalyq-dıdaktıkalyq túıin-tujyrymdar jasap, jer-sýdy, atamekendi qorǵaý, el birligin saqtaý máselesin jyrlaǵan.                          

Jalpy, poezıadaǵy sopylyq saryndar erteden jalǵasyn taýyp kele jatqandyǵyn tarıhtanda bilemiz. Sopylyq poezıany aıta ketý - bizdiń qazaq ádebıettaný ǵylymy úshin de máni bar. Sebebi ortaǵasyrdaǵy ádebıettiń úlken baǵyty - sopylyq poezıa bolyp esepteledi.Birinde ıslamnyń syrtqy formasy sóz bolsa, ekinshisinde ishki sezimge kóbirek kóńil bólingen.

Osyndaı dinı dastandar Islamnyń qazaq dalasynda berik ornyǵýyna septigin tıgizdi. “Birinshisi, Islam dinin taratýshylardyń is júzindegi (meshit, medrese) úgit—nasıhat júrgizýi arqyly júzege assa, ekinshisi—aqynjandy dala turǵyndarynyń jan-júregine tasqa basylǵan jyr sózdermen (dinı dastandar) áser etý arqyly oryndalǵan tárizdi”, [10] - dep B.Ázibaevanyń jazǵanyndaı, senim eki jol arqyly halyqtyń kókeıine qonyp otyrdy. Ásirese, sońǵy “jol” qazaqtyń ımanynyń kúsheıýine qatty áser etti. Bir kezderi sýretker-ǵalym M.Áýezovtiń: “Qazaq arasyna islám dininiń taraýyna kóbinese qazaqtyń aqyndyqty súıýýi sebep boldy”, – dep jazǵanynda da, Islamdy taratýda aqyndardyń erekshe rol atqarǵanyn siltegen bolatyn. [11]

Qoryta aıtqanda, qazaqtyń basqa da shyǵys halyqtarynyń mádenıetimen tyǵyz baılanysta ekendigin kórýimizge bolady. Qazaq halqynyń tarıhı keńistigi men geografıalyq ornalasýynyń ózi batys pen shyǵys arasynda dánekerlik qyzmet atqarýyna úlken septigin tıgizgeni anyq. Qazaq dalasyna tek shyǵystyń materıaldyq dúnıesi ǵana jetken joq, sonymen qatar onyń klasıkalyq poezıasy da qazaq ádebıetin nárlendirip otyrdy.

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ:

1. «Islam ensıklopedıalyq anyqtamalyq». Almaty, 2010j.
2. Maǵaýın M. «Ǵasyrlar bederi». Almaty, 1991j. -432b.
3. Haziret Sultan Ahmet Iasaýı. «Hıkmet». Almaty, 2002j. -272b.
4. Jáńgiruly Sh. «Qarýnnyń jer jutqan oqıǵasy». Tashkent: G.H.Arıfjanov baspasy, (jyly kórsetilmegen). -82b.
5. Ábilov M. «Qaraqalpaqstandaǵy qazaq aqyn-jyraýlary poezıasyndaǵy dinı-aǵartýshylyq aǵym» (HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HH ǵasyrdyń basy). f.ǵ.kandıdaty ǵylymı dárejesin alý úshin daıyndalǵan dısertasıanyń avtoreferaty. Almaty, 2001j. -24b.
6. E. Dúısenbaıuly «Jeti ǵasyr jyrlaıdy» İ-tom., Almaty, 2008j.
7. Bermaǵambetov S. «Dinı aǵartýshylyq jáne Kerderi Ábýbákirulynyń murasy». f.ǵ.kandıdaty ǵylymı dárejesin alý úshin daıyndalǵan dısertasıanyń avtoreferaty. Almaty, 1995j. -28b.
8. Ysmaılov E. «Ádebıet jaıly oılar». Almaty, 1968j. -320b.
9. Baıtursynuly A. Shyǵarmalary. 1 tom. Almaty, 2003j. -408b.
10. Ázibaeva B. «Qazaqtyń dinı dastandary». Almaty, 2002j. -431b «Ádebıettanýdyń ózekti máseleleri». (Akademık S.Qırabaevtyń 75 jyldyǵyna arnalǵan jınaq).  
11. Áýezov M. Shyǵarmalary. 16 tom. Almaty, 1985j. -400b. 

«Jııde» qoǵamdyq qorynyń úılestirýshisi, dintanýshy

Alpysbaev Bahtıar Qarjaıbaıuly