Qazaq tili Máńgilik Eldiń - máńgilik tiline aınaldy. Til máselesin biz daýdyń emes, ulttyń uıytqysy úshin paıdalanýymyz kerek.

 - N.Nazarbaev.

Basynan daý arylmaǵan Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi qazaqtyń balasyn ǵalymdardyń tájirıbege arnalǵan tyshqanyndaı kóre me qaıdam, aqylǵa syımaıtyn baǵdarlamalar jasaýdan sharshamaı-aq qoıdy.

Tarıh pen tilge degen shabýyl bir aı boıy kún tártibinen túspeı tur. Akademıkterdi atqa qondyrǵan, ultshyldardy óre túregeltken mınıstrliktiń betinen qaıtar túri joq. Endi tipti basqa shyǵyp, ulttyq birińǵaı testten Qazaq tilin alyp tastapty. Qazaq tili suraqtary budan bylaı test tapsyrýshylarǵa «Oqý saýattylyǵy» degen pánniń ishinde ishinara kezigedi eken.

Ulttyq test ortalyǵynyń dırektory Ramazan Álimqulov «Qazaq tiliniń» UBT-dan resmı alynyp tastalǵanyn málimdeı otyryp, «Men orys mektebinde oqımyn delik. Sonda, endi maǵan ulttyq biryńǵaı testileýde qazaq tilin tapsyrý mindetti emes pe?» degen jýrnalısiń suraǵyna  «mindetti emes» dep jaýap bergen.

Qazaq tiliniń kósegesi Sovettik kezeńnen keıin «qazaq tiline» az da bolsa mártebe bergen 1989 jylǵy Til týraly zań shyqqaly beri otyz jyldaı ýaqyt ótse de kógermeı-aq qoıdy.

«Qamshy» portalynda buǵan deıin jarıalanǵan «KONSTITÝSIADAǴY ORYS TİLİNİŃ MÁRTEBESİ ALYNYP TASTALSYN!» atty maqalada tómendegideı derekter keltirilgen:

Til týraly zań qabyldanǵan 1989 jyly halyq sanaǵy boıynsha respýblıkada qazaqtar – 39,7%, orystar – 37,8%, ýkraın­dar – 5,4%, belorýstar – 1,1%, nemister – 5,8%, tatarlar – 2,0%, ózbekter –2,7%, uıǵyrlar – 1,1%, kárister – 0,6%, ázirbaıjandar –0,6%, basqa ult ókilderi –3,8% edi. Iaǵnı, Qazaqtar men orys dıasporasy ókilderiniń úles salmaǵy qaraılas edi. Ol kezde eki tildiń birdeı zańdyq mártebe alýy qısynǵa keledi.

2009 jylǵy halyq sanaǵynda resmı túrde Qazaqstandaǵy jalpy halyq sanynda qazaqtardyń úlesi 63,9 paıyzdy qurady. Eger, Qazaqstan halqynyń 1999 jyly 53,4 paıyzy Qazaqtar ekenin esepke alar bolsaq, arada on jylda 10% úlestik ósimdi kórýge bolady. Al, orys dıasporasy 1989 jylǵydan aıtarlyqtaı azaıyp, 1999 jyly 30,0%-ǵa tómendegen. 2005 jyldyń basynda Qazaqstan halqynyń sany 15 mıllıonnan asyp, ulttyq quramy tómendegideı boldy: qazaqtar sany-8,725,206 adamǵa jetip, úlesi 57,9 %-ǵa kóterildi. Sol sanaq bolǵan 2009 jyldan beri de on jylǵa jýyqtap qaldy. Shetten kelgen oralmandar men jergilikti demografıanyń ósimin jáne úlestik basymdylyqty esepke alar bolsaq, qazir Qazaqstandaǵy halyqtyń 75%-i qazaqtar dep erkin túrde topshylaýǵa bolady.

Sonymen qosa, qazaqstandyq orys dıasporasy ókilderiniń 25,3 paıyzy qazaq tilin túsinedi, 8,8 paıyzy oqı alady, 6,3 paıyzy jazady. Elimizdegi dıasporalardyń ókilderi áli de ózderiniń, ne urpaqtarynyń tarıhı otandaryna qonys aýdarǵanyn qalaıdy. Máselen, «Siz, óz balalaryńyzdyń bolashaǵyn qazaq elimen baılanystyrasyz ba?» — degen saýalǵa, qazaqtardyń 96,9 paıyzy, orystardyń 53,5 paıyzy, basqa dıaspora ókilderiniń 78,5 paıyzy -«ıá» dep jaýap bergen.

Osy derekterge qarap otyryp, UBT týraly jańalyqtyń qazaqtardyń ǵana emes, Qazaqstan halqynyń bolashaǵy úshin asa tıimsiz ekenin eskerteıik. Sebebi qazaq tilinde bilim alýǵa, qazaq tilinde sóıleýge qazaqtardyń ǵana emes Qazaqstanda turatyn barsha ult pen ulystyń yntasy bar.

Onyń ústine, Qazaqstan táýelsizdik jyldarynda «Qazaq tilin» damytý úshin mıllıardtaǵan teńge bóldi. Qyrýar baǵdarlamalar qabyldandy. UBT-daǵy ózgeris osynyń bárin bir-aq sátte joq qylmaq. Sebebi, biz memlekettik qyzmetkerlerge memlekettik til talabyn qoımaımyz. Memlekettik til týraly jalpyqazaqstandyq jalǵyz synaq osy Ulttyq birińǵaı testileý júıesi bolatyn.

Olaı bolsa, Baıyrǵy qazaq halqynyń terıtorıasy bolyp sanalatyn Qazaqstanǵa prezıdent bolýǵa úmitkerler úshin de múmkin Memlekettik til týraly talapty alyp tastaıtyn shyǵarmyz... Bizdiń eldigimiz qaısy, memlekettik bostandyǵymyz qaısy? Ulttyq erekshelegimiz qaısy?

Sózdiń qysqasy – Jer men Til, osy jerdi búginge amanattaǵan babalar tarıhy qazaqtyń eń asyl qazynasy, qasıetti boıtumary. Osyǵan kimde-kim qol suǵatyn bolsa, qazaq tyryp etpeı úıinde otyra almaıdy. Byltyrǵy «Jer daýyndaǵydaı» jalpyqazaqstandyq tolqýlar oryn ala bastaýy múmkin. Sondyqtan da, atalǵan ózgeris qaıta qaralýy kerek.

Nurǵalı NURTAI