«Kimnen taıaq jegendeı bizdiń túrik balasy, aldyryp júrgen dushpanǵa aýyzynyń alasy!» - Bul naqyl sózdi umytpaýymyz kerek. Bárimiz bir bolsaq, bizdiń jeńbeıtuǵyn jaýymyz bolmaıdy, maqsatymyzǵa jetemiz! Onsyz bizdiń kúnimiz joq, quryp ketemiz. Qurymas úshin, bospasymyz úshin kúshimizdi biriktirip, ıin tiresip, bir-birimizge járdem berip júrýimiz kerek.

M. Shoqaı

***                                     ***

Bıyl Alash-Orda avtonomıasynyń júz jyldyq mereıtoıy. Alash qaıratkerlerin ardaqtaý týrasynda 1 aqpanda Úkimet otyrysynda sol kezdegi Úkimet basshysy orynbasary Imanǵalı Tasmaǵambetov «Alashtyń 100 jyldyǵyna durystap daıyndalýymyz kerek. Alashtyń 100 jyldyǵy sol zamanmen qalyp qoımaı, búgingi táýelsiz memleketpen baılanystyrý oryndy bolady», - degen edi.  Oǵan qazaq tildi BAQ-tar men Alashtanýshy, Alash qaıratkerleriniń ómir jolyn zertteýshi ǵalymdar da óz úlesterin qosyp jatyr.

Jyl basynda Álıhantaýnshy ǵalym Sultanhan Aqqululy Alash kósemi týraly – qazaqsha «Álıhan Bókeıhan. Qazaq jeriniń joqshysy», «Álıhan Bókeıhan. Amanat» (oryssha «Alıhan Býkeıhan. Tvores ıstorıı» jáne «Alıhan Býkeıhan. Zaveshanıe») dep atalatyn qazaq jáne orys tilderindegi 2 tomnan turatyn 2 kitapty jurtshylyqqa usyndy. Sondaı-aq, Saıası  ǵylymdardyń  doktory, dosent,  shoqaıtanýshy Baqyt  SADYQOVA Alashtyń taǵy bir arda perzenti, «Bir tutas Túrkistan» ıdeıasynyń avtory Mustafa Shoqaı týraly «Türkistan Milli Birliği» atty kitapty jaryqqa shyǵardy.

Alashtyń asyl uldarynyń biri Mustafa Shoqaı-oǵlyn ózi bostandyǵy úshin kúresken ulty áli jete tanyǵan joq. Sondyqtan da qazaq jurty Mustafanyń tulǵalyq bolmysyn tanytatyn kitaptarǵa asa zárý.  «Türkistan Milli Birliği» kitabymen tanysýymyzǵa Gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstri Aman Mámbetálıev sebep boldy. 

Mustafa Shoqaı XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ıntellıgensıasynyń pikirlesi bola tura, maqsaty bir bola tura  Batysqa nege ketti? Mustafanyń Batysqa Alash-Ordanyń aıtýymen ketkenin muraǵattar dáleldeıdi. Bul týraly Baqyt  SADYQOVA óziniń burynǵy kitaptarynda jan-jaqty derek keltirgen. Mysaly, Fransıanyń Syrtqy İster Mınıstirliginiń arhıvinen tabylǵan derekte: «Mustafa Shoqaı 1921 jyldyń mamyrynda Túrkistan Ulttyq uıymdarynyń joldaýymen keldi» dep jazylǵan.

Taǵy bir derek Álekeńniń: «Aramyzdaǵy jas, ózi saıasatker, birneshe tilde sóıleıtin, ári zańger, Qoqan Avtonomıasynyń Premer-mınıstrin shetelge shyǵaraıyq» dep usynys tastaǵanyn kórsetedi. Emıgrasıaǵa(muǵajyrlyqqa) úlken baqylaý bolyp turǵan tusta Alashshyldar ony shetel asyrdy. Bul týraly OGPÝ muraǵatyndaǵy qujat bylaı sóıleıdi:

Na ıdeologıcheskom fronte postoıannyı predstavıtelstvo OGPÝ tak je otmechal sqodstvo pozısıı mıgrasıı kazahskıh nasıonalıstov. Osobenno v sfere prosveshenıa. Dokazatelstva prıvodıl. Alıhan Býkeıhanova v krýgý nasıonalıstov Aktúbınskoı gýbernıı, vyskazalsá o polze prebyvanıa Mýstafy za rýbejom: «V sovremennoı shkole nýjno prepodavat tak, chtoby ot sovetskogo vlıanıa ne ostalos ı sleda. Predskazanıe Chokaeva ne ostanetsá lısh na stranısah gazet, ono cherez nekotoroe vremá býdet realnym. Poka Chokaev nahodıtsá v Parıje, my ot etogo nıchego ne teráem. Naoborot, eto ıavıtsá tolchkom dlá teh, kto eshe kolebletsá v nashıh rádah». Álıhan Bókeıhannyń osy túsiniktemesinen keıin, OGPÝ Ultshyl mıgranttardy baqylaýǵa alady. Olardyń Qazaqstandaǵy jumysqa qabiletti týystaryn, Orta Azıamen baılanysyn, basylymdary men ádebı baspalarmen qatynasyn qatty qadaǵalaýǵa alady. Alash-Orda eki úlken máseleni qolǵa aldy: 1. Jer; 2. Bilim. Osy úshin de Alashordaǵa Syrtqy tarmaqta óte qabiletti adamnyń bolǵany qajet edi.

Osy jaǵdaıǵa oraı, Syrtqy tarmaqty basqarǵan Mustafa Shoqaıdyń is-áreketi jóninde Sovet úkimeti kezinde halyq eshqandaı maǵlumat ala alǵan joq. Shoqaı ómiri qupıa syr boldy. Tipti shetelde Mustafa Shoqaıdyń ne istep, qandaı kúı keship júrgenin eshkim bilmedi. Sebebi, arhıvtik derekterdiń barlyǵy RGVA-da (Reseıdiń memlekettik Áskerı arhıvi) saqtaýly. 1939 jyldan qazirge deıin qulypqa salynyp, ashylmaı jatyr. Oǵan tek qana Arnaıy qyzmettiń ofıserleri, «Lýbánkanyń aqsaqaldary» qoljetkize alady. Qanshama ǵalymdar, zertteýshiler olarǵa hat jazsa da birine de eshqandaı ruqsat berilmeı keledi.

«Aqylsyzǵa bılik berse, aqyldyny azdyrar» degendeı, arhıvtiń, aqıqattyń qapasta jatqandyǵynan Máskeý Mustafa Shoqaı týraly ne bolsa sony aıta berdi. Kúni búginge deıin jala jaba berdi. Olar «biz jasyrǵan aqıqatty eshqashan eshkim asha almaıdy, ótirigimizdi eshkim shyǵara almaıdy» dep oılady. 1960 jyldardan keıin orystardyń ósimi baıaýlap, sany azaıa bastady. Odan Sovet úkimeti seskenip, orys emes halyqtardy, ásirese Orta Azıa halyqtaryn jasytý úshin betterine Mustafa Shoqaıdy oqsyn-oqsyn basty. Solaısha 1960-1970 jyldary Shoqaıdy qaralaıtyn kitaptar men fılmder shyǵa bastady. Al, ol aıyptyń bárin Baqyt Sadyqova buǵan deıingi kitaptarynda dáleldep otyryp, teriske shyǵarǵan. Baqyt Sadyqova sońǵy 20 jylyn túgel Shoqaıdyń ómiri men qaıratkerlik tulǵasyn zertteýge arnaǵan. Buǵan deıin bireýi fransýz tilinde, jıyny 6 kitap shyǵarǵan ol Mustafa Shoqaıdy talmaı zertteýine Mustafanyń jary Marıa Shoqaıdyń ósıeti sebep bolǵanyn aıtady. Mustafa Shoqaı Yrǵyz aýdanynyń týmasy Álim Almatqa Parıj konservatorıasyna oqýǵa túsýge, Túrkıanyń azamattyǵyn alýǵa kómektesken. Parıjde oqyp, Mustafanyń shaǵyraǵynda talaı bolǵan Álim Almat eki jyldan keıin Túrkıaǵa kelip úılenedi. Marıa Shoqaı qaıtys bolar aldynda Álim Almatty shaqyrtyp «Men myna Sovet úkimetinde qandaı kitaptar shyǵyp Mustafa Shoqaıdy qaralap jatqanyn bilemin. Senen jalǵyz suraıtynym Mustafa Shoqaıdyń otanyna, Qazaq eline Mustafa Shoqaıdyń ómiriniń barlyq shyndyǵyn aıtyp jetkiz» dep ósıet etken. Baqyt Isaıynqyzy áne sol ósıettiń oryndalýyna úles qossam da ómirin Shoqaıtanýǵa arnaǵan.

«Ótirikshiniń bir sózine, aqıqattyń myń sózi» demekshi, Sovet úkimeti 80 jyl qaralaǵan Mustafa Shoqaıdy Baqyt Sadyqova 20 jyl boıy aqtap, ár aıypqa qarsy dálelder qamtyǵan bir-bir kitap jazyp shyqty.  Baqyt Sadyqovanyń «Türkistan Milli Birliği» kitabynda áne sol RGVA qoryndaǵy polák ǵalymdary arqasynda jaryqqa shyqqan Mustafa Shoqaı týraly derekter oqyrman nazaryna usynylǵan.  RGVA qoryndaǵy arhıvtik derekter arqasynda Türkistan Milli Birliği uıymynyń júrgizgen is áreketteri jaryqqa shyǵyp, Mustafa Shoqaıdyń óziniń jeke basynyń rólin aıqyndaýǵa múmkindik týdy. Sondyqtan Türkistan Milli Birliği atty kitabynda avtor SSSR barlaý qyzmetkerleriniń propaganda arqyly «Mustafa Shoqaı Polshanyń, Fransıanyń, Japonıanyń, Anglıanyń barlaýshy qyzmetteriniń agenti boldy» degen máseleni jan-jaqtyly zertteıdi. Sol sebepten polák ekspozıtýrasynyń(barlaý qyzmeti) qujattarynyń mazmunyn qysqartpastan keltirip, osy aıyptyń durys-burystyǵyn qaraıdy.

Kitaptyń orys tilindegi basylymy 3-aq aıda satylyp ketken. Osyǵan oraı kitap avtorymen suhbattasqan edik.

***                                     ***

Kitabyńyz qutty bolsyn Baqyt Isaıynqyzy, kitapty «Türkistan Milli Birliği» dep ataýyńyzdyń syry nede?

Ultazattyq kúres tek qana bizde bolǵan joq. Barlyq orys emes halyqtardyń jerinde boldy. Mustafa Shoqaı 1918 jyly 1 mamyrda Túrkistan dalasynan ketti ǵoı. Atap aıtqanda Tashkentten. Ol aldymen Reseıge Ýfaǵa baryp, tatarlar jáne bashqurttarmen kezdesedi. Kavkazda, Jaıyq boıynda(Povoljede), Grýzıada  júrip ótken jolynda kezdesýlerdi óziniń maıdandastarymen, sol kezdegi ultazattyq kúrestiń basshylarymen ótkizdi. Osynyń bárin qýǵyn men súrginniń arasynda jasady. Mysaly, Grýzıaǵa qyzyldar basyp kirgende Mustafa men jubaıy Qarateńizge jolǵa shyqqan eń sońǵy kemege minip úlgerdi.

Mustafa Batysqa bas saýǵalap, nemese jaıdan jaı keteıin dep kete salǵan joq, Alashshyl dostarynyń, kúresker baýyrlarynyń, Alashordanyń amanatyn arqalap ketti. Bunyń bárin qaıdan bilemiz? Onyń jary Marıa Shoqaıdyń esteliginen. Mustafa Shoqaıdy zertteý úshin Marıa Shoqaıdy zertteý kerek boldy. Marıa Shoqaı óziniń estelikterin bir-eki betten Mustafa Shoqaıdyń Túrkıadaǵy shákirti Tahır Shaǵataıǵa jiberip otyrǵan. Al, Tahır Shaǵataı ony túrikshege aýdaryp saqtaǵan. «Mustafa Shoqaı jubaıynyń aýzynan» degen kitap daıyndaǵan. Men Marıa Shoqaıdyń árbir esteligin maǵynasyn joǵaltpaý úshin óz stılinde orysshaǵa aýdaryp shyqtym.

Mustafa Shoqaı Túrkistannan keter jolynda ultazattyq kúrestiń basshylarymen kezdesip otyryp, strategıasyn aıqyndap, taktıka qurǵan. Eń bastysy sheshim Stalınnyń týyndap kele jatqan totalıtarlyq júıesine tosqaýyl bolý. Stalındik propagandadan qorǵaný jáne áshkereleý. Osy úshin olardyń bári Eýropaǵa saıası emıgrasıa jasady. Bul tarıhqa eń alǵashqy jalpyhalyqtyq kelisilgen saıası muǵajyrlyq bolyp endi. Eýropada saıası emıgrasıanyń, ultazattyq kúres jetekshileriniń, aq gvardıashyldardyń jınalǵan jeri Fransıa. 1921 jylǵy statısıka boıynsha, Fransıaǵa Reseıden 1 mıllıon emıgrant(muǵajyr) barǵan. Sol mıllıonnyń ishinde Qazaqstannan barǵan sası muǵajyrlar Mustafa men Marıa Shoqaı. Mıllıondar ishinen jalǵyz Fransıaǵa barǵan Mustafa Shoqaı Türkistan Milli birliği atty uıym qurdy.

Türkistan Milli birliği onshaqty adamnan ǵana quralǵan joq. Eýropada, Orta Azıada ǵana emes, Ońtústik Azıa elderine deıin júzdegen myń múshesi boldy.

Mustafa Shoqaıdyń Parıjdegi kúres joly qalaı bastaldy?

Mustafa Shoqaı Parıjge barǵanda Tadeýsh Golývko degen kisini kezdestiredi. Tadeýsh Golývko Qazaqstanda jer aýdarylǵan polák otbasynda týǵan. Týyp-ósken jeri Semeı qalasy. Ákesi temirjol stansıasynyń bastyǵy bolǵan. Mustafa Shoqaımen birge Peterbor ýnıversıtetinde oqıdy. Mamandyǵy jýrnalıs, jazǵan maqalalaryn «qyrǵyz(ol kezdegi qazaqtardyń ataýy)» degen búrkenish atpen jarıalap otyrǵan. Qazaq tilinde erkin sóılegen. Patshalyq Reseı qulaǵan soń ol óziniń tarıhı otanyna ketedi. Polsha egemendik alǵannan keıin ony Fransıadaǵy Polshanyń Elshiligine qyzmetke jibergen. Mustafamen joly túıisken Tadeýsh «Iash Túrkistan» men «Ienı Túrkistan» jýrnalyn shyǵarýǵa qarjy taýyp beredi.  

Al, Batysqa jınalǵan Ultazattyq kúres jetekshileriniń qatysýymen «Prometeı» degen antıbolshevıktik front ashylady. Bul front qarýsyz, zorlyq-zombylyqsyz, ústemdik saıasatqa qarsy aqyl-oıdyń aıqasyn júrgizdi(Keıin osy túrin Mahat Magandı «nenasılstvennoe forma soprotıvlenıe»).

Prometeı qozǵalysy týraly aıta ketseńiz?

 «Prometeı» qozǵalysy 1926 jyly Polsha basshysy Iýzef Pılsýdskııdiń qoldaýymen qurylǵan. Onyń qatarynda Mustafa Shoqaı basqarǵan emıgranttyq uıym «Türkistan Milli Birliği» de boldy. Prometeıdi keıbir memleketter men halyqaralyq uıymdar da qoldady. Atap aıtqanda: Ulttar Lıgasy jáne Fransıa, Shveısarıa memleketteri qoldaý jasady. Prometeı týraly, Prometeıdiń ondaǵan jyldar boıǵy jumysy týraly SSSR-de tek qana Stalın habardar boldy. Tipti SSSR barlaý qyzmeti birde-bir Prometeı agentin ustaı alǵan emes.

Prometeıdiń Polshada saqtalǵan qujattarynyń basym bóligin 1939 jyly qyrkúıekte Germanıa qupıa qyzmeti (Sicherheitsdienst) tonaǵan, osydan keıin Prometeı óz qımylyn toqtatýǵa májbúr boldy. Keıinnen 1945 jyly mamyrda Sovet áskeri Berlınge kirgende ol qujattar Máskeýge áketildi. Kúni keshege deıin ol qujattar Reseıdegi Memlekettik Áskerı Arhıvte(RGVA) jeti qulyppen jabylyp jatty.

Nelikten Prometeı qujattaryna basqa elderdiń qupıa qyzmetteri qyzyqty? Sebebi Prometeıdi qamqorlyǵyna alǵan Polshanyń qaýipsizdik qyzmeti(ekspozıtýra). Al, Polsha ekspozıtýrasy nege Prometeıdi qamqorlyǵyna aldy? Óıtkeni Polsha ol kezde óz egemendigin jańa ǵana alǵan el edi. Sondyqtan SSSR men Germanıa sıaqty alyp ımperıa arasynda turǵan el óziniń memlekettiligin qorǵaý kerek bolǵandyqtan, bul másele Polsha Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń baqylaýyna tapsyryldy. Polsha men SSSR 1920 jylǵa qaraı negizinen birdeı ýaqytta respýblıka jarıalady. Sol úshin de ekeýiniń de eń basty maqsaty ult saıasatyn meńgerý boldy. Eń bastysy ult saıasaty. Polsha da, SSSR de kópultty memleket. Demek, bul maqsatqa jetý jolynda Polsha ulttardyń basyn biriktirýge umtyldy, Stalın bolsa orys emes ulttardy kúshpen baǵyndyrý saıasatyna bet aldy.

Pılsýdskıı ózi marshal bolǵandyqtan, senimdi áskerı adamdaryn bılikke qoıyp, memleketti basqarýda temirdeı tártip ornatty. Jemqorlyqty jyldam joıdy. Ol sanasıa(salaýattandyrý) saıasatyn engizdi. Prometeı qozǵalysy men Polsha bıligi bir-birine tıimdi boldy. Sebebi barlyq ulttarǵa teńdeı quqyqpen qarady. Sovet úkimetin basqarǵan Stalın orystan basqa ulttardy kúshpen basyp otyra, orys halqynyń kópshigin jumsaqtap, maqtaýǵa semirtti, basqa ulttan ústem sezindirdi. Stalınnyń saıasaty óziniń bıligin sany neǵurlym kóp orys halqyna negizdedi, eger qazaqtyń nemese basqa ulttyń sany kóp bolsa saıasat sol ulttyń ústinen jasalar edi. Al, ulttyq respýblıkalarǵa orys qaraqshylaryn basshy etip jiberip, basqa ulttardyń bárin oǵan jem etti. «Shyǵystyń jabaıy halqyna mádenıet aparasyńdar» dep jibergen Stalınnyń jandaıshaptary ózge ulttarǵa ozbyrlyq kórsetti.

Pılsýdskııdyń saıasaty Reseıdiń bodandyǵyndaǵy memleketterdiń bostandyq alýyna kómektesý. Al, eger ulttar ózderiniń táýelsizdikterin alsa, árıne Reseı álsireıdi.  Al, Stalınnyń propagandashylary «Reseıge qarsy shabýly jasalyp jatyr» dep aıǵaılady. Prometeı Reseı nemes orystarǵa emes jalpy qandaı da bolsyn ımperıalyq saıasat óktemshiligine qarsy baǵyttalǵan bolatyn.

«Prometeıge» Patshalyq Reseı qulaǵan soń onyń otaryndaǵy avtonomıalyq elder Ýkraına, Grýzıa, Kýban, Don, Karelıa, Qyrym, Jaıyq(Volga) boıyndaǵylar, soltústik Kavkaz ben Túrkistan sıaqty Reseı ulttyq avtonomıalarynyń basshylary, burynǵy Memlekettik Dýma músheleri, birneshe til biletin, tipti shetelderde bilim alǵan zıalylar (onyń ishinde Mustafa Shoqaı da bar) múshe boldy.  Alaıda, olar Polshanyń nemese basqa bir eldiń arnaýly qyzmetiniń barlaýshysy bolǵan emes. Oǵan dáleldi Türkistan Milli Birliği kitabymda keltirgenmin. «Kapıtan Harashkevıch vyrazıl svoó negatıvnoe otnoshenıe k predlojenıý sovetnıka Dýbıcha koordınırovat prometeıskýıý rabotý s rabotoı razvedkı: “Konechno, my moglı by ıspolzovat drýzeı dlá razvedyvatelnoı raboty, davaıa ım opredelónnye zadanıa, odnako eto nado delat na tom je taktıcheskom pýtı, to estcherez ıskrennıe vyskazyvanıa po opredelónnym voprosam. Perenos je etıh rabot v kontrrazvedký – absýrd”. Zatem, napomnıv, chto vsá rabota doljna vestıs s oporoı na doverıe, on posovetoval ne zabyvat, chto “prometeısy, ne ıavláútsá polskımı grajdanamı, chto onı, prejde vsego, patrıoty svoıh stran, ı lısh zatem – soıýznıkı Polshı” (vydeleno mnoı – B.S.).»

Prometeıshilerdiń maqsaty ulttyq memleket qurý bolǵandyqtan, Prometeıdiń ishinde ár ult óz saıası uıymyn jáne saıası organyn qurǵan. Mustafa Shoqaıdyń qurǵany Türkistan Milli Birliği jáne onyń saıası organy  «Iash Túrkistan» jýrnaly. 

Joǵarydaǵy derekti men qaıdan aldym? Prometeı týraly men alǵashqy jyldary eshbir qujat taba almadym. Sosyn birneshe ret ol kezde kózi tiri, Mustafa Shoqaıdyń qaryndasy Madına apaıdyń qolymen RGVA-ǵa(Reseı memlekettik áskerı arhıvi) zertteýshi retinde hat jazdym. RGVA «Jabyq arhıv, kórýge bolmaıdy» degen jaýap berdi.

RGVA-dan Polshaǵa Prometeı qujatyn qaıtaryp alǵan Varshava ýnıversıtetindegi «jańa prometeıshiler» maǵan da Qazaqstanmen baılanysty qujattardy berip jiberdi. Sol qujattyń ishinen Mustafa Shoqaıǵa qatystysy 200 betteı boldy.

Jańa prometeıshilerdiń ishinde bir jas japon profesory Hıroakı Kýromıa maǵan kóne japon tilinde de qujattar berdi. Almatyda ornalasqan qazaq-japon Tilder Ortalyǵynyń qyzmetkeri Mızýtanı myrza 1937 jyly jaryq kórgen qujatty Japon Ǵylym Akademıasyna jiberip, qazirgi japon jazýyna kóshirtti. Sodan soń Mızýtanı myrza ony orys tiline aýdaryp berdi. Qujatty zertteı kele esh jerde joq derekter taptym. Qujatta Turar Rysqulov pen Mustafa Shoqaı týraly derekter bar. Meniń bilýimshe bul Mustafa Shoqaı týraly ashylǵan eń alǵashqy japon tilindegi arhıv. Joǵarydaǵy polák tilindegi qujattar da, osy japon arhıvindegi derekter de Qazaqstanda buryn jarıalanbaǵan bolatyn. Bul qujattardyń mazmunyn baılanystyrǵan ultshyldyq máselesin zerttedim.

Ultshyldyq dedińiz, kitabyńyzdyń aty da «Túrkistan Ulttyq birligi». Siz zerttegen ultshyldyqtyń qandaı ereksheligi bar?

Prometeıshilerdiń negizgi taqyryby, jumystary ultshyldyq tóńireginde órbigen. Dál sol kezde ultshyldyqtyń úsh túri qalyptasty.

1. Prometeızm – jalpy orys emes halyqtardyń buǵaýdan arylý úshin jasaǵan kúresi, doktrınasy. «Prometeızm kak doktrına edınogo fronta vozrodıvshıhsá narodov, vystýpaıýshıh za svoó nasıonalnoe samoo-predelenıe»; Ulttardyń óziniń ult ekenin, ulttyq ereksheligin, Dúnıejúzinde onyń da alar orny bar ekenin dáleldeıdi. Iaǵnı, tolyq maǵynasyndaǵy ultshyldyq. Egerde bir qoǵam óziniń ereksheligin túsinip, óziniń memleketin quram dese oǵan demokratıalyq minezdegi ultshyldyq qajet. Dál osy qaǵıda – 1920 jyldary Alashordashylar tóńiregindegi jalpyulttyq zıalylar qazaq halqynyń jeke ulttyq ereksheligin álem aldynda dáleldep, memleket qurýǵa daıyn ekenin pash etti. Osy jaǵdaıdy Mustafa Shoqaı demokratıashyl ultshyldyq dep ataǵan. Ǵylymda ult bolýdyń sharttary tili, tarıhy, dini, mádenıeti, dástúri bolýy kerek. Bir ultty ult etip, ulttyq qoǵamdy qalyptastyratyn osy faktorlar. Egerde osy faktorlardyń bireýi joıylsa bul ulttyń ultshyldyǵyna qaýip tónip, keleshegi kúńgirttenedi. Ulttyń osy faktorlaryna jasalǵan agresıa ultty ultsyzdandyrý bolyp tabylady.  Ultshyldyq doktrına bolýy múmkin. Memleket qurǵan  ult ómiriniń ár salasynyń doktrınasyn qabyldaýy tıis.

2. Shovınızm. Mustafa Shoqaı «Shovınızm bólshevıkterdiń Atamekenimizdegi ulttyq qozǵalysqa qarsy qoldanyp otyrǵan eń zalaldy quraldarynyń biri bizdi ulttyq shovınızmmen aıyptaýy bolyp tabylady» deıdi, ári shovınızmge mynadaı anyqtama beredi: «Shovınızm dep basqa ulttardyń múddeleri esebinen tar ultshyldyqqa boı urýdy, basqa ulttardyń ómirlik múddelerin tek óz ultynyń múddesi úshin qurban etýdi aıtady. Shovınızmniń boı kórsetýi úshin shovınızmmen aıyptalyp otyrǵan ult ózi ómir súrgen elde ústem oryndy ıemdenýi, memlekettik bılikti qolda ustaýy shart!».  Demek, orys shovınızmi degenimiz Reseı memleketiniń doktrınasy, resmı saıasaty. Bul saıasat proletarıat dıktatýrasynyń ústemdiginiń shapanyn jamylyp, Reseıdiń derjavalyq ústemdigin nyǵaıtý jáne de orys emes halyqtardy ultsyzdandyrý, bir ultqa baǵyndyrý saıasatyn júrgizý. Proletarıat tek qana Reseıde boldy. Proletarıat dıktatýrasy degenimiz ne? Reseıden basqa jerde proletarıat bolmaǵandyqtan, oǵan búrkemelengen orys ústemdigi nyǵaıdy. Stalın jańa «Sovet ulty» degen ult qurastyrý, tarıhqa sol ultty qalyptastyrǵan kindik ákesi retinde kirýdi maqsat tutty. Sol sebepten orys emes ulttardyń ultshyldyǵyn joıý úshin eń aldymen ultshyldyqty quratyn ár sala: tiline, dinine, dástúrine, tarıhyna shabýyl jasaldy.

3. Nasızm. 1934 jyly paıda bolǵan nasızm nemis ultynyń ústemdigin uran etti. Egerde Stalın Sovetter odaǵy sheńberinde orys ústemdigin ornatsa, Gıtler álemdegi barlyq ulttardan nemis ultyn ústem kórdi. Osynyń saldarynan Gıtlerdiń talaby boıynsha azamattyqty tek qana násilge qarap berý saıasaty qalyptasty. Dúnıejúzinde tek qana arıı tuqymdy ulttar bolýy kerek dep sanady.

Kitabyńyzda «Túrkistan ulttyq qozǵalysynyń» 1920 jyldan keıingi damýyn jazypsyz. Ol ýaqytqa deıingisi zerttelgen be?

Aleksandr Bennıgsen men Shantal Lemerse-Kelkeje Reseı musylmandarynyń ultazattyq qozǵalysynyń 1920 jylǵa deıingi tarıhyn zerttegen.  Olar Reseıdegi musylman baspasózi men alǵashqy partıalarynyń zertteýshiler bolyp tabylady. Jazǵan eńbekteri úshin Lemerse-Kelkeje hanym men onyń ustazy Aleksandr Bennıgsen Fransıanyń eń joǵary marapaty Qurmetti Legıon Ordenimen marapattalǵan. Olar orys óktemdigi sheńberinde bolǵan Musylman halyqtary gazetter arqyly óz daýysyn shyǵaryp, alǵashqy saıası partıalardyń týyndaýyna qalaı sebep bolǵanyn kórsetedi.

Olardyń La presse et le mouvement national chez les musulmans de Russie avant 1920 (Aýdarmasy: 1920 jylǵa deıingi Reseı musylmandarynyń basylymdary men ulttyq qozǵalystary) kitabynda Alash-Ordanyń(Alaš-Orda) qurylýy tolyqtaı zerttelgen. Mysaly Baıtursynulynyń basqarýyndaǵy Qazaq(Qazaq) gazetiniń shyǵýy, Muhametjan Seralın redaktorlyǵyndaǵy Aı-Qap(Aj-Qap) jýrnalynyń shyǵýy, basqa da oqıǵalar týraly tereńirek jazady. Sondaı-aq zertteýshiler Alashshyldardyń Reseı bıliginen qazaqqa menshikti jerin qaıtarý men Orynbordaǵy tatar múftıliginen táýelsiz óz múftıligi bolýyn talap etkeni týraly, ári, Alash partıasynyń basty maqsaty Qazaq ultynyń qalyptasý men nyǵaıýyna kúsh salý bolǵanyn jazady. Osy eńbekte «Qazaq» gazetiniń 1917 jyldyń naýryz aıynda Alash partıasynyń resmı basylymy bolǵany jazylady» dep kórsetilgen.

Bul kitap bizge qalaı jetti? Ony Qazaqstanǵa alyp kelgen akademık, demokratshyl zıaly Dmıtrıı Lıhachóv. Ol fransýz ǵalymdarynyń kitabynyń barlyǵyn kserokopıa jasaǵan. Kitapty 1990 jyly alyp kelip, Mirjaqyp Dýlatovtyń jıeni Erlan Satybaldıevke bergen. Sebebi, Dmıtrıı Lıhachóv Solovkı aralynda Mirjaqyp Dýlatovpen birge tutqynda bolyp, onyń aqyl-oıyna tánti bolǵan. Erlan Satybaldıev bul kitapty Murat Áýezovke bergen. Sosyn kitaptyń Alashorda jónindegi 40 bettik fragmentin men Murat Áýezovtiń ótinishimen bir túnde aýdardym. Keıin «Álem» álmanahynda basylyp shyqty. Alǵy sózin jazǵan Tursynbek Kákishev bolatyn.

Mustafa Shoqaı Tashkentte «Birlik týy(Birlik Tuuy)»  gazetin shyǵaryp, Túrkistan avtonomıasynyń ulttyq organyn jasasa Parıjde ol shyǵarǵan «Iash Túrkistan» Türkistan Milli Birliği-nyń saıası organy boldy.  1920 jyldyń naýryz aıyna deıin Túrkistan dalasyna Sovet úkimeti tolyqtaı ornap, baspasózder túgeldeı joıylǵanyn bilesizder.

Sonymen meniń «Türkistan Milli Birliği» kitabym fransýz ǵalymdarynyń jalǵasy bolyp tabylady.

Tashkentte «Birlik týy» gazetin shyǵarǵan Mustafa Shoqaı Eýropada sol gazettiń baǵytyn «Iash Túrkistan» jýrnalynda áldeqaıda joǵary deńgeıge kóterip, saıasattanýdyń teorıasyn qalyptastyra bastady. Sondyqtan, Mustafa Shoqaıdyń Eýropaǵa barǵan sebebin Mustafa Shoqaıdyń óz sózimen basa aıtaıyq: «Biz Batys elderinen kómek suraýǵa bara jatqan joqpyz. Bizdiń maqsatymyz Eýropa elderine, dúnıejúzilik qaýymdastyqqa Keńes Odaǵynda bas kóterip kele jatqan Stalınniń totalıtarlyq júıesiniń, bólshevık ıdeologıasynyń astaryn ashyp, onyń tek qana ulttyq respýblıkalarǵa emes búkil álemge qaýipti  ekenin ashyq, aıqyn kórsetýimiz kerek. Osy turǵyda, muǵajyr azamattar aldyńǵy sapta bolyp, osy oı-pikirdi búkil adamzatqa jetkizýge paryzdy», - dep jazdy.

Suhbatyńyzǵa raqmet!

(Jalǵasy bar...)

P.S: Qadirli oqyrman, Mustafa Shoqaı álemin bir kitappen, bir maqalamen tanyp kete almaıtynmyz anyq. Baqyt Sadyqova hanymnyń «Türkistan Milli Birliği» kitaby onyń izdenisteriniń sońǵy nátıjesi emes. Qolynda áli birneshe kitapqa júk bolarlyq derekteri bar. Ǵalymmen bolǵan suhbatymyz tolyqtyrylý ústinde. Qoıar saýal, aıtar oıyńyz bolsa, marhabbat!

Nurǵalı Nurtaı