HH ǵasyrdyń basynan zamanaýı órkenıetke saı óristegen, búginde Alash atymen atalatyn qazaq ult-azattyq qozǵalysynyń bastaýynda dinı qaıratkerler turǵan edi. Uzaq ýaqyt otarlyq ezgide kele jatqan qazaq halqynyń azattyqty ańsaǵan jańa turpatty saıası oıy men áreketi, shynynda, dinı-rýhanı qyzmetshilerdiń ot tastaýymen tutandy. Qozǵalys din adamdarynyń qarsylyq isterinen bastaý alyp, birinshi orys revolúsıasynyń dúmpýimen jańasha mazmunda damı bastady.
Bul jańasha damýdyń ózindik ereksheligi – Reseı ımperıasy ornatqan otarlyq ezgige qarsy áreketterdiń zıaly qaýym tarapynan keń qoldaýǵa ıe bola bastaýynda edi. Qazirgi Qazaqstannyń sol kezdegi aýmaǵynda turatyn halyqtardyń ómiri, ekonomıkasy men áleýmettik qarym-qatynastary jıyrmasynshy júzjyldyqtyń qarsańy men bastalar shaǵynda iri ózgeristerge ushyraǵany málim. 1861 jylǵy reforma boıynsha ishki Reseıdegi qul ıelenýshilik – sharýalardyń basybaılylyǵy joıylǵan soń, erkindik alǵan sharýalar ishinen qazaq jerine kúnkóris qamymen kóship kelýshiler sany arta túsken. Odan, 1891 jylǵy Dala Erejesine sáıkes, patsha úkimeti qazaq jer-sýyn memleket menshigi dep jarıalaǵannan keıin, syrttan orys sharýalarynyń qazaq arasyna baq-dáýlet izdep kelip qonystanýy, sosyn ókimettiń maqsatty túrde kórsetken kómegi arqasynda shuraıdy jerlerde óz qojalyǵyn qurýy óris aldy.
Bul naýqannyń qanat jaıýyna, týrasyn aıtqanda, «jańa jerlerdi» ıgerýge qonystanýshylardy uıymdasqan túrde kóshirip aparýǵa, is júzinde qazaq jer-sýyn kúshtiniń quqymen otarlaýǵa úkimet múddeli boldy. Osylaı etý arqyly patshalyq bılik ishki orys gýbernıalarynda shıelenise túsken sharýalar qozǵalysyn álsiretýden úmittengen edi. Sol oımen 1901 jyly «qazynalyq jerlerdi» (qazaq jer-sýyn) jeke adamdarǵa bólip berý týraly zań shyǵardy. Sharýalardy ortalyq oblystardan shet aımaqtarǵa kóshirip aparyp qonystandyrý basqarmasyn quryp, qazaqtardan tartyp alynǵan jerlerdi «qonys aýdarý qory» esebine aldy. Qazaqstan jeriniń asty-ústindegi baılyqtarǵa túgel tuzaq salynyp, bárin orys jáne shetel kapıtaly bıledi. Qazaqtyń jer qoınaýy jáne dástúrli sharýashylyǵynyń ónimderi arsyzdyqpen talanyp, qanaýshylyq jolmen syrtqa tasyp áketile berdi. Birtindep, qazaqtar Reseı ónerkásibin órkendetýge qajet arzan shıkizat óndirip alatyn taý-ken jáne aýylsharýashylyq bazasyna aınaldyryldy. Qazaqtardan barlyq orman-toǵaılar, qunarly, shuraıly jerler, iri sýlardyń (Jaıyq, Ertis, t.b.) jaǵalaýlary, eginshilikke qolaıly ata-qonystary tartyp alyndy. Qazaqtar shól jáne shóleıt aımaqtarǵa yǵysýǵa májbúr boldy. Shóbi shúıgin jaıylymdar men shabyndyqtardan aırylý jaıyla kóship mal baǵýdy kásip etken qazaq halqynyń dástúrli sharýashylyǵyna qıǵashtyqtar, teris ózgerister engizip, shash-etekten zıan tıgizdi. Turmys jaǵdaıyn kúrt tómendetti. Áleýmettik tynys-tirshiligine, rýhanı ómirine ólsheýsiz zor zarar keltirdi. Kedeılengen, qaıyrshylyqqa ushyraǵan kóshpendiler jataqqa aınaldy. Olardy patsha úkimeti qazaq jerinde ashylǵan túrli kásipshilikterge jaldap, arzan jumys kúshi retinde, aýyr jumystarǵa salyp paıdalandy.
Qazaq eline tereńdeı engen Reseıdiń kapıtalısik ekonomıkasy, osylaı, jergilikti halyqty aıaýsyz qanaý jáne ezý jolymen damý baǵytyn ustandy. Imperıa bıligi qazaqtyń XV–XVIII ǵasyrlardaǵy ulttyq memlekettiligin birjolata joıyp, ornyna – el basqarýdyń reseılik júıesin ornatty. Halyqty jer-sýymen bólshektep, birneshe orys gýbernıasy men general-gýbernatorlyqtaryna qaratty. Ekonomıkalyq jáne rýhanı tusaýlar saldy. Meshitter, medreseler ashqyzbady. Burynnan jumys istep turǵandaryn japty. Odan da soraqysy sol, tipti, halyqty shoqyndyrý baǵytyn ustandy. Orys-týzem mektepteri júıesin jasap, keńeıtý arqyly jas urpaqty orystandyrý isin qolǵa aldy. Ne kerek, jalpaq kóshpendi eldegi kúlli tynys-tirshilikti ımperıa ómirine beıimdep, san-alýan ákimshilik sharalaryn júrgizý arqyly, otarshyl kúshter Qazaqstandy HH ǵasyrǵa deıin-aq Reseıdiń basybaıly otaryna aınaldyryp úlgergen bolatyn.
HH ǵasyrdyń basyndaǵy alǵashqy azattyq ańsaǵan qoǵamdyq-saıası oılar men ıdeıalardyń týýyna osynaý otarlyq qamyt basqa salǵan quqyqsyzdyq jáne qarańǵylyq ahýal túrtki bolǵan edi. Saıası oı jáne azattyq ıdeıasy dep biz ómirdegi naqty jaǵdaıdyń, obektıvti aqıqattyń kórinisteri men qubylystaryn paıymǵa salyp túsinýge umtylýshylyqty aıtyp otyrmyz. Bul, sóz joq, qoǵamda ozbyr saıasat jetegimen oryn alyp turǵan naqty ahýaldy jáne adamnyń óz quqtaryn qorǵap ádildikke jetýine eshqandaı múmkinshilik qalmaǵan jaǵdaıdy aqylǵa salyp paryqtaýdyń túri edi. Ondaı umtylystyń dúnıege kelýi men damýynyń basty sebebi – qazaq qaýymy bastan keship otyrǵan ekonomıkalyq, áleýmettik, rýhanı kemsitýshilikterdiń shekten shyǵa shıelenisýinde jatqan-tyn. Oıly azamattardy buǵan qandaı amal qoldanbaq kerek degen ózekti másele tolǵantqan edi. Sondaǵy tolǵanýdyń nátıjesinde zıaly azamattardy bas qosýǵa shaqyrý, keńes qurý, ortaq múddeni aıqyndaý jáne sol maqsatta buqaranyń kózin ashý jónindegi saıası murat ómirge keldi. Atap aıtatyny sol, aǵymdaǵy saıasatqa synı kóz salýǵa shaqyratyn osyndaı ıdeıany kóterip, taratý áreketin birinshi kezekte dinı qyzmetshiler qolǵa aldy.
Sodan birneshe jyl ǵana buryn, jańa ǵasyr qarsańynda, dálirek aıtqanda 1897 jyly, Ándijandaǵy din qyzmetkerleri «kápirlerge qarsy qasıetti soǵys – ǵazaýat» jarıalaǵan. Musylmandardyń eldi otarshyldardan azat etýin maqsat etken kóterilisin bastaýǵa pármen etken-tin. Túrkistan ólkesiniń baıyrǵy turǵyndary (qazaq, qyrǵyz, ózbek, t.b.) bas qosyp atsalysqanmen, kóterilis buqaralyq sıpat ala almaı, tez arada qatygezdikpen basyp-janshyldy. Bul jaǵdaı dinbasylarǵa da, kókiregi oıaý barsha oqyǵanǵa da kórneki saıası sabaq bergen edi. Ǵazaýattyń bostandyqqa jetý joly bola almaıtynyn kórsetken. Sodan baryp zıalylardyń saıası turǵyda órkenıetke sáıkestene oıaný kezeńi bastaldy. HH ǵasyrdyń bas kezinde otarshyldardyń ozbyr zorlyq-zombylyǵy qaljyratyp, sharasyzdyqtan maýjyraǵan halyqty saıasatqa sergitý, saıası kúres amaldaryn túrlendirý áreketteri belsendirek júrgizildi. Solardyń ishinde Kókshetaý meshitiniń dinı qyzmetkerleri, atap aıtqanda, dinbasy Naýryzbaı Talasov pen medrese muǵalimi Sháımerden Qosshyǵulov aıryqsha daralanady. Olar 1903 jyly qazaqtyń belgili zıalylaryn el muqtajyn talqylaıtyn basqosýǵa shaqyrdy. Sol oraıda ózekti saıası-quqyqtyq ıdeıalar men oılar tujyrymdalǵan úndeý-hat (proklamasıa) ázirledi. Ony gektografpen kóbeıtip, halyq arasyna jasyryn taratty.
Osy din adamdarynyń patsha ákimshiliginen qupıa túrde ázirlep, ólkedegi kózi ashyq azamattarǵa joldaǵan úndeý-hatynda ımperıa úkimetiniń qazaq jerinde zymıan maqsat kózdegen aǵartý isi taldanǵan bolatyn. Onda qazaq balalaryna arnap ashylǵan resmı aýyl mektepterindegi zalaldy baǵyt synaldy. Ǵasyrlar boıy qoldanylyp kelgen arab álipbıin oqytýǵa tyıym salyp, ony, tipti, umytqyzýǵa tyrysqan áreket áshkerelendi. Balalardy tek orys áripterimen oqyp-jazýǵa úıretý sharalarynyń astary ashyldy. Bılik tarapynan musylmandyq ilimdi oqytýǵa ruqsat berilmeı otyrǵany, qazaqtardyń óz tilinde jazǵan ótinishterin ákimshilik býyndarynyń eshbiri qabyldamaýy da naqty mysaldarmen taldandy. 1902 jyly Aqmola oblysynda sharýa (kresán) bastyqtary atty jańa laýazymdy sheneýnikter taǵaıyndalǵan, osy sharýa bastyqtary ınstıtýtynyń ómirge engizilýine oraı qazaqqa qatysty beleń alǵan qaterli is-daǵdy ashyp aıtyldy. Sharýa bastyqtary ámirshildiginiń saldarynan qazaqtardyń dástúrli qojalyqtary jańa kúızeliske ushyraǵany kórsetildi. Atalǵan keleńsizdiktiń bári úkimet tarapynan sanaly túrde júrgizilýde dep qorytyldy. Proklamasıa avtorlary bulardy úkimettiń qazaqtardy orystandyrý, din-ıslamnan aıyryp, shoqyndyrý, turmysyna kádimgi orys tirshiligin tańyp, mujyqtandyrý baǵytyna bet alǵan aramza saıasatynyń saldary degen oı aıtty. Osylardy baıandaı kele, elin de, jerin de alǵan otarshyldardyń jymysqy pıǵylyna qarsy turýǵa barsha jurtshylyqty shaqyrdy.
Árıne, ımperıa ákimshiligin proklamasıanyń saıası ıdeıasy shoshytty. Qazaq dalasyna lezde tarap ketken astyrtyn úndeý-hatty jandarmerıa sharq uryp izdestirip, soǵan baılanysty elge syıly áldeneshe ondaǵan zıalylardyń úılerine tintý júrgizdi. Kitaphanalaryn, jeke bastarynyń jazbalaryn, saqtalǵan hattaryn tárkiledi, ózderin tergeýge aldy. Kópshiligin túrli ákimshilik jazaǵa tartty. Birqataryn ózge ólkelerge jer aýdardy. Basty aıypkerler dep tabylǵan dinı qyzmetshiler Naýryzbaı Talasov – Sibir ólkesindegi Enıseı gýbernıasyna, Sháımerden Qosshyǵulov Iakýt oblysyna aıdaldy. Mine, osy oqıǵa jańa turpatty Alash qozǵalysynyń bastaýyna aınaldy deýge bolady.
Kókshetaýdaǵy el-jurtqa asa qadirdi dinbasy Naýryzbaı Talasovty halyq aıryqsha qurmettep, Naýan haziret dep atap ketken-di. Ol HİH ǵasyrdyń 60–70-jyldary shamasynda, jas kezinde, basyna túsken úlken qıynshylyqtarǵa moıymaı, Buqaraǵa oqýǵa barǵan. Óziniń qabilettiligi men darynynyń arqasynda sol jaqta mektep, medrese taýysqan. On bes jyl oqyǵan. Dinı ilimdi tereń ıgerip, joǵary mektepte dáris berip júrgen. Sol shaqta, Túrkistan ólkesinde ǵulama ǵalym retinde shyqqan ataq-dańqynan habardar kókshetaýlyq jerlesteri oǵan qaıta-qaıta arnaıy elshi attandyryp, elge shaqyrtady. Ol shaqyrýdy qabyl alady da, Kókshe óńirine oralǵan bette halyqty musylmansha saýattandyrý isine kirisedi. Meshit ustaıdy, medrese ashyp, bala oqytady. Naýan haziretten dáris alyp, onyń laıyqty izbasary bola bilgen, bilimin Buqarada jetildirip kelgen dinı qyzmetshi jáne medrese muǵalimderdiń biri – Sháımerden Qosshyǵulov edi. (Ony Shahmardan, Sháıke molda dep te ataıdy, orys qujattarynda – Shaımardan Koshegýlov). Mine osy eki zıalynyń – Kókshetaý meshitinde qyzmet etetin asqan bilimdi, ómir tájirıbesi mol dinbasy men onyń otyzdardaǵy jigerli shákirtiniń atalǵan úndeýdi jazýshy, negizgi saıası oıdy tujyrymdaýshy tulǵalar bolýy múldem tabıǵı jáıt edi.
Sháımerden Qosshyǵulov úndeýde patshalyq bıliktiń surqıa saıasatyn áshkereledi, soǵan baılanysty alǵa tartylǵan saıası ıdeıany tujyrymdady. Sondaı-aq, ózindik pikiri bar zıaly azamattardy kún tártibindegi zárý de ózekti máselege oraı bas qosyp keńesýge shaqyrýdy tikeleı uıymdastyryp, júrgizdi. Tolǵandyrǵan jáıt boıynsha ol óz qolymen kemeńger aqyn jáne aǵartýshy Abaı Qunanbaevqa arnaıy hat jazdy. Qosshyǵulovtyń sol hatyn jandarmdar uly oıshyl Abaıdyń aýylyn, hákim Abaıdyń ózi men qasyndaǵy adamdardyń qoıyn-qonyshtaryn esh qysylmastan tintkilep, taýyp alǵan.
Birinshi orys revolúsıasynyń tegeýirini ımperatordy birshama sheginisterge májbúrlegeni belgili. Atap aıtqanda, 1905 jylǵy 18 aqpanda ishki ister mınıstrine reskrıpt joldap, halyq ókilderi qatysatyn Memlekettik dýma qurý jaıynda zań daıyndaýdy tapsyrdy, halyqtyń óz muń-muqtajdyqtary, talap-tilegi jónindegi ótinish hattaryn úkimet basshysy atyna joldaýyna bıleýshi senat arqyly pursat berdi, al 21 sáýirdegi reskrıptimen ar-ojdan bostandyǵyn jarıa etti. Osy qujattardy arqa tutqan qazaq qaıratkerleri petısıa naýqanyna belsene atsalysty. Jer-jerden bılikke jurt tilegi jazylǵan hattar joldaýdy uıymdastyrǵan, sondaı áreket arqyly jańa sıpatty azattyq qozǵalysyn óristete túsken. Máselen, 1905 jyldyń maýsymynda Qoıandy jármeńkesine kelgen qalyń halyq Qarqaraly petısıasynda qol qoıǵan edi. Búginde jurtshylyqqa keńinen málim, sol tilek-hat Álıhan Bókeıhanov pen Ahmet Baıtursynovtyń basshylyǵymen jazylǵan bolatyn. Onda úkimettiń qazaqqa din isterinde jasap otyrǵan qıanaty, Kókshetaý dinı qyzmetshileri Naýan haziret pen medrese muǵalimi Sháımerden Qosshyǵulovtyń aıdalyp ketkeni atap aıtyldy. Ar-ojdan erkindigi, dinı isterge kedergi keltirmeý, ulttyq mektep-medreseler ashýǵa shekteý qoımaý máseleleri petısıada úkimetke qoıylǵan talaptardyń negizgileri qatarynda tujyrymdaldy. otarshyl kúsh ozbyrlyqpen tunshyqtyryp otyrǵan rýhanı máselelerdi qalpyna keltirý máselesi Úkimetbasyna batys ólkeden joldanǵan petısıada da suraldy. Ólkeniń dinbasylary men bas adamdary engen qazaq delegasıasyn qoǵam qaıratkeri Baqytjan Qarataev 1905 jylǵy jazda Sankt-Peterbýrgke bastap bardy. Delegasıa general Ǵubaıdolla Jáńgirhanovtyń kómegimen İİ Nıkolaı patshanyń qabyldaýynda bolyp, dinı ahýalǵa qatysty muńdaryn shaqty, shaqyrylmaq Memlekettik dýmaǵa qazaq ókilderin de saılaý múmkindigi eskerilýine qol jetkizýge tyrysty.
Sháımerden Qosshyǵulov aıdaýdan revolúsıa dúmpýimen týǵan 1905 jylǵy «17 qazan manıfesi» jarıa bolysymen bosanyp, Aqmola oblysyna oraldy da, dinı-aǵartýshylyq qyzmetine kiristi. Patsha úkimetiniń qyspaǵy men qýǵyn-súrgini onyń el ishindegi bedelin arttyra túsken. Halyq ony súıispenshilikpen Sháıke molda dep atap ketti. Sháıke molda Saha elinde aıdaýda júrgende, orys revolúsıasy rýhtandyrǵan musylman qozǵalysy ımperıada óristeı túsken. Qozǵalys barysynda, 1905 jylǵy tamyzda, Reseı musylmandarynyń alǵashqy sezi boldy. Ókimet ruqsat bermegendikten, sıez jasyryn jaǵdaıda, serýen jasaýshylardy alyp, Oka ózeni boıymen júzetin keme ústinde ótkizilgen. Onyń azattyq ıdeıasyn Sháımerden molda birden qoldady. Uzamaı kezekti İİ Búkilreseılik musylmandar sezine delegat bolyp saılandy. Bul jıynǵa da bılik ruqsat bergen joq, sondyqtan da sıez 1906 jylǵy qańtarda Peterbýrgte jasyryn jaǵdaıda ótti. Sıeze musylmandardyń halyqtyq saıası partıasyn qurý máselesi kóterildi. Sháımerden Qosshyǵulov osyndaı qajettilik jaıynda oń pikir bildirýshiler qatarynan tabyldy. Qurylmaq musylman partıasynyń baǵdarlamasyn jasaý jónindegi komısıa quramyna saılandy. Osylaı ol musylman qozǵalysynyń belsendi qaıratkerine aınaldy.
Aqmola oblysyndaǵy tańdap saılaýshylar 1906 jyly jazǵyturym Sháıke moldany Birinshi Memlekettik dýmaǵa depýtat etip saılady. Alaıda ákimshilik onyń orys tilin bilý dárejesi jetimsiz dep tanyp, saılaý nátıjesin bekitpeı qoıdy. Sol tusta İ Dýma da tarqatyldy. Onyń artynsha kezekti musylman sezi shaqyryldy. İİİ Búkilreseılik musylmandar sezi 1906 jyldyń tamyzynda Nıjnıı Novgorodta ótti. Oǵan delegat bop barǵan Sháıke Qosshyǵulov sıeziń tóralqasy quramyna saılanyp, jıyndy basqarysty. Aǵymdaǵy saıası ahýal, oqý jáne din isteri jónindegi sıeziń talqylaýlaryna ún qosty. Tıisti qaýlylar mátinderiniń aqyrǵy redaksıasyn jasaýǵa, aǵymdaǵy saıası sıpaty bar talqylaýlarǵa belsene atsalysty. Sıeze búkilreseılik musylman partıasy uıymdyq turǵyda «Reseı musylmandar odaǵy» bolyp rásimdeldi. Onyń jumysyn júrgizý úshin jabyq daýyspen ortalyq komıtet jasaqtaldy. Sonda qurylǵan ortalyq komıtetke Sháımerden Qosshyǵululy da bir aýyzdan múshe bop saılandy.
Búkilreseılik úshinshi musylman sezi rásimdegen Reseı Musylmandar odaǵy baǵdarlamasynyń memlekettik, qoǵamdyq, aǵartýshylyq, dinı, ekonomıkalyq tynys-tirshilikke qatysty irgeli máselelerdi qozǵaıtyn tarmaqtary Sháımerden Qosshyǵululynyń kózqarastaryna sáıkes-tin. Al sonaý ujymdyq saıası oıdyń negizgi arnasy Reseı musylmandarynyń dinı ister boıynsha erkindikke, hrıstıandarmen teńdikke qol jetkizýdi kózdegen edi. Onda barlyq balalardy mindetti túrde oqytý jáne bastaýysh synyptarda saýat ashýdy áýeli ana tilinen bastaý shegelep aıtylǵan bolatyn. Baǵdarlamanyń túp maqsaty ımperıadaǵy kúlli musylman halyqtarynyń barsha saıası, azamattyq, dinı quqtaryn shekteıtin ereje, tártip, zań bitkendi joıyp, olardy zańnamalyq retpen orys halqynyń quqtarymen teńestirýge qol jetkizý máselelerine saıatyn.
1907 jyly Qosshyǵulov Ekinshi Memlekettik Dýmanyń depýtaty boldy. Saılaý qorytyndysyn bekiterde onyń orys tilin bilý dárejesi taǵy da daýly máselege aınalǵan, degenmen bul joly depýtattyǵy moıyndaldy. Sháımerden Qosshyǵululy Sankt-Peterbýrgke attandy. Dýmada ol musylman fraksıasyna tirkelip, óz saıası pikirine sáıkes jumys atqardy. İİ Dýmanyń múshesi retinde, tatarlardyń «Úlfat» gazetine qosymsha etip qazaqsha «Serke» gazetin shyǵarýǵa atsalysty.
Osy kezeńde qazaqtyń uly Abaı synaıtyn teris minez-qulyqtary shegine jete sharyqtaǵan bolatyn. İri qoǵam qaıratkerleriniń biri Baqytjan Qarataev atap aıtqandaı, qazaqtyń «bas adamdary» birde-bir isti páre almaıynsha sheshpeıtin dárejege deıin azǵyndaǵan. Paraqorlyq ulttyq sot júıesin – ádet quqyǵymen jumys isteıtin bıler sotyn da jaılaǵan edi. El ishin dendegen paraqorlyqtyń halyq sotyn shyrmaǵanyna, sóıtip, ádilet syndy qasıetti uǵymnyń qadiri ketkenine jany aýyrǵandyǵy bolar, bálkim, musylmandyq ilimdi táp-táýir bilgendikten shyǵar, áıteýir, qazaq arasyndaǵy sot júıesiniń ádet-ǵuryp quqyǵy negizinde jumys isteýine Sháımerden Qosshyǵulov qarsy bolyp, sot isinde sharıǵat zańdaryn basshylyqqa alýdy durys dep eseptedi. Ol bul turǵyda Dýmadaǵy kóptegen musylman qaıratkerlerimen bir sapta edi. (Birqatar qazaq azamattary, sonyń ishinde İİ Memdýma múshesi Baqytjan Qarataev, qoǵam qaıratkeri Seráli Lapın sekildi zaıyrly joǵary bilim alǵan zańgerler de qazaq elinde sharıǵat sotynyń jumys isteýin qalaıtyn).
İİ Nıkolaı patshanyń 1907 jyldyń 3 maýsymyndaǵy «Úshinshi maýsym tóńkerisi» atanyp, qazaqtardy zań shyǵarý mekemesine ókil saılaý quqynan aıyrǵan áıgili manıfesi shyǵýy saldarynan, İİ Memdýma qýylǵan soń, Sháımerden Qosshyǵululy Aqmola oblysyna oralyp, dinı jáne aǵartýshylyq istermen shuǵyldandy. Keńes ókimeti tusyndaǵy kadr tapshy alǵashqy kezeńde kóptegen din qyzmetshileri qatarynda birer mezgil Ahmet Baıtursynovtyń tóte jazý tásilimen jumys isteıtin sovettik mektepterde muǵalim bolǵan. Degenmen molda retinde udaıy túrtpektelip, saıası qyspaqta júrdi de, aqyry, 30-shy jyldary dúnıeden ozdy.
Memlekettik dýmanyń Musylman fraksıasy Aqpan revolúsıasyna deıingi tórt shaqyrylymda da jumys istedi. Ol patshalyq ishindegi bodan halyqtardyń azattyq kóksegen qozǵalysynyń ortalyǵy ispetti qyzmet atqarǵan edi. Musylman qozǵalysymen qatar Alash qozǵalysynyń damýyna da udaıy dem berip turdy. Birinshi Dýmada fraksıa tóraǵasynyń orynbasary bolǵan ýfalyq depýtat Sálimgereı Jantórın Pıterge Dýma tarqatylǵan shaqta ǵana kelip jetken semeılik depýtat Álıhan Bókeıhanovtyń patsha sheshimine narazy toppen birge Vyborgke attanyp, áıgili úndeýge qol qoıýyna áser etti. Ekinshi Dýmada Baqytjan Qarataev fraksıanyń qoldaýymen bıik minbeden qazaq jer-sýy jáne onyń otarlanýy haqyndaǵy ataqty sózin sóıledi. Úshinshi jáne Tórtinshi Dýmalarǵa qazaq halqynyń depýtat saılaı almaǵany belgili, biraq ult qaıratkerleri qazaq máselesin Musylman fraksıasy arqyly kóterip júrdi. Máselen, Qarataev, Seráli Lapın jáne basqa da azamattar İİİ Dýmada kóshpendi jurtty jerge ornalastyrý jóninden elge jaıly zań qabyldatýǵa fraksıa arqyly árekettendi. Musfraksıa uıymdastyrý búrosynyń hatshysy Mustafa Shoqaev 1916 jylǵy kóterilistiń sebepteri men saldarlaryn zertteý úshin İV Memdýma komısıasynyń qurylýyna jáne onyń Túrkistan ólkesinde jemisti jumys atqarýyna atsalysyp, İV Dýma múshesi Mámed-Úsýf Jafarovtyń kóterilis jaıynda jasaıtyn baıandamasyn jazýǵa kómektesti. Monarhıa qulaǵannan keıingi alǵashqy aılarda Musylman fraksıasy, Reseı musylmandarynyń birtutas ortalyǵy retinde, jalpaq ımperıadaǵy otar halyqtardyń, sonyń ishinde qazaqtardyń da jer-jerde jınalystar ótkizip, ulttyq múddelerin qorǵaıtyn uıymdarǵa uıysýyna muryndyq boldy.
Ult-azattyq qozǵalystyń 1-shi orys revolúsıasy aýqymynda jańasha óristeýi jaıynda men «1905 jyl» atty tarıhı-tanymdy roman jazǵan edim, jýrnaldyq nusqasy 1989 jyly jarıalanǵan, kitap bolyp 1993 jyly shyqty. Sodan bergi ýaqyttarda, 1905 jyldan 1917 jylǵa deıin bir múshel boıy óristegen Alash qozǵalysy men onyń jeńisti shyńy – 1917 jylǵy 12 (25) jeltoqsanda Ekinshi Jalpyqazaq sezi Alash avtonomıasy jáne onyń Alashorda atalǵan úkimetin qurǵanǵa deıingi kezeńdi qamtyǵan shyǵarmalar toptamasyn jazdym. Bularda musylman qozǵalysy jáne onymen tyǵyz baılanysta damyǵan Alash qozǵalysy qarastyrylyp, joǵaryda atalǵan jáne atalmaǵan basqa da ult qaıratkerleriniń birqatary jaıynda áńgimelendi. On bólikten turatyn osy toptama etúdteriniń kópshiligi «Rýh-Saraı» atty tarıhı-tanymdy kóptomdyqtyń 2004–2010 jyldary shyqqan alǵashqy tórt tomynda basyldy. («1905 jyl» romany toptamanyń birinshi bólimine endi). Solardyń bári jınaqtalyp, «Alash joly» rısálásin qurap otyr. Olar oqyrmanǵa otanshyldyq rýh beretin taǵylymdy tarıhı dastan, Alash qozǵalysynyń epopeıasy tárizdenip, jastardy tarıh arqyly tárbıeleýge eleýli úles qosýy tıis. Alashordanyń 100 jyldyǵyna arnalǵan bul jumysta din qyzmetshileriniń azattyq jolyndaǵy kúresine de edáýir kóńil bólingen.
Alash qozǵalysyna aralasqan dinı qaıratkerler (ıshandar, ımamdar, ahýndar, damýllalar, moldalar) sovet ókimetiniń túrli reformalary men saıası naýqandary kezderinde jappaı qýǵyn-súrginge ushyratyldy. Kóbi túrli merzimge sottaldy, jer aýdaryldy, birqatary atylyp ketti. «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń arhıvimen tyǵyz baılanysta jumys isteı otyryp, «Azaly kitap. Knıga skorbı» degen taqyryppen saıası repressıalar qurbandary jaıyndaǵy derekterdi toǵyz kitap etip shyǵarǵan bolatyn. Ondaı basylymdar oblystarda da júzege asyryldy. Solardyń ishindegi jazyqsyz jazalanǵan din qyzmetkerlerin anyqtap, esimderin ulyqtaý oń is bolar edi. Úlgi retinde, orys pravoslavıe shirkeýi mıtropolıttik okrýginiń «Ádilet» qoǵamynyń qoldaýymen Jańalyq qorymyndaǵy memorıalǵa saıası repressıalar qurbany bolǵan sváshennıkterdiń tizimi qashalǵan estelik taqta qoıǵanyn aıta ketkim keledi. Almaty túbindegi Jańalyq qorymyna 30–40-shy jyldary tórt myńnan astam atylǵandar kómilgen. «Ádilettiń» aldynda turǵan bir mindet – sondaǵy memorıal janynan musylmandar men hrıstıandarǵa arnalǵan ǵıbadat etý oryndaryn (shaǵyn meshit pen chasovná) turǵyzyp, arýaqtardy eske alyp aza tutýǵa keletinderge jaǵdaı jasaý. Muny dinı uıymdar arqyly júzege asyrýǵa bolary anyq. Osy kúnderi shirkeý bul iske ázirligin bildirip, bilek sybanyp otyr. Sondaı yqylas elimizdiń din basqarmasy, dinı oqý oryndary, meshitter tarapynan da tanytylsa oryndy bolar edi.
Alash qozǵalysyna ózindik úles qosqan, stalınızm jyldary qýǵyn-súrginge ushyraǵan qazaqtyń din-ıslam qyzmetshilerin eske alyp, Alashordanyń bıylǵy ǵasyrlyq mereıjyly oraıynda rýhtaryna taǵzym etýdi táýelsizdik azamattarynyń paryzy dep bileıik.
Beıbit QOISHYBAEV,
«Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy tóraǵasynyń
orynbasary, jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.
19.04.2017
Sýretterde:
İİ Memlekettik Dýma múshesi Sháımerden Qosshyǵulov.
İİ Dýmadaǵy Musylman fraksıasy depýtattarynyń bir toby. Otyrǵandardyń sol jaqtan birinshisi – Sháımerden Qosshyǵulov. Túregep turǵandardyń sol jaqtan ekinshisi – fraksıa tóraǵasy Qutlumuhamed Tevkelev.
Sibirıa men Dala ólkesinen kelgen İİ Memlekettik Dýma depýtattarynyń bir toby. Otyrǵandardyń sol jaqtan birinshisi – Torǵaı oblysynyń depýtaty Ahmet Birimjanov, úshinshisi – Aqmola oblysynyń depýtaty Sháımerden Qosshyǵulov, oń jaqtan ekinshisi – Semeı oblysynyń depýtaty Temirǵalı Nurekenov.
Ádeb.: Polıtıcheskaıa jızn rýsskıh mýsýlman do Fevralskoı revolúsıı, Oksford, 1985; Boıovıch M.M. Chleny Gosýdarstvennoı dýmy. Sozyv II (Portrety ı bıografıı), SPb, 1907; Bekturov J. Sháımerden Qosshyǵululy//Ana tili, 18.03.1993; Qoıshybaev B. 1905 jyl, A., 1993; Ozganbaı O. Gosýdarstvennaıa Dýma Rossıı ı Kazahstan, A., 2000; Qoıshybaev B. Rýh-Saraı, 1–4-tomdar, A., 2004–2010; Qoıshybaev B. Alash joly, A., 2015.
