Qubylǵan álem jarysy - aqyldy jannyń tabysy.

- Shákárim Qudaıberdiuly

Kishirek kezimde, Altaıdyń Ertis jaǵasyndaǵy atam men ájem turatyn aýyl Aqtúbekke shóp shabýǵa kómekke baratyn edik. Aǵam ekeýmiz erikkende búıiniń inine sý quıatynbyz. İnine sý kirgen búıi innen atyp shyǵady. Ustalǵan búıilerdi úlken bankige salyp qoıamyz. Bankidegi on shaqty búıi de ashyqqan soń bir-birin jeı bastaıdy. Eń sońynda tek bireýi ǵana qalatyn. Sol qalǵan búıini aǵam araqqa shylap dári jasaýshy edi. Alaıda aǵam búıi jep tabıǵaty ózgergen búıini eshqashan qaıtadan dalaǵa jibergen emes. Óziniń tektesterin ózine jegizetin jaýyzdyq qazaqtyń qanynda bolmaǵannan keıin de aǵamnyń oıyna bundaı amal oralmaǵan shyǵar dep oılaımyn. Bálkim, jer sharyndaǵy eń úlken ımperıany qurǵan, eń kóp otar elge ıe bolǵan aǵylshyndar ǵana óz tektesterin ózine jegizetin jaýyzdyqty oılaýǵa, isteýge beıim bolsa kerek. Anglıalyq  aqshaly bir knázdiń jeke menshik araly bolypty. Knáz onda jylyna tek bir-eki ret qana baryp aılap jatyp dem alady eken. Sol knáz bala kezinde ájesimen birge aralyna demalysqa barady. Barsa aralda tyshqan qaptap ketipti. Onda burynyraq kelgen kememen birge tyshqandar da kelgen edi. Bular araldaǵy kokos jemisin jep kún kóredi eken. Araldy tyshqandardan adalaý kerek bolady. Ájesi knázǵa ómirine jeter sabaq beredi. Olar saıajaıdyń jer asty bóliminen jerdi shuńqyrlap qazady. Qazǵan shuńqyrǵa úlken kúbi shelek ornatady. Shelektiń qaqpaǵynyń ornyna salmaq tússe ishke qaraı ashylatyn qylyp topsaly esik jasaıdy. Esiktiń ortasyna tyshqandardyń aýzy jetetindeı bıiktikte kokosty ilip qoıady. Tyshqandar kokosqa jınalǵanda esik ishke qaraı ashylady da tyshqandar shelekke qulaıdy. Bir aı bolǵanda tyshqandardyń birazy shelekke jınalyp qalady. Al, aral ıesi shelektegi tyshqandarǵa tımeıdi. Ashyqqan tyshqandar áldileri álsizderin jeı bastaıdy. Eń sońynda eki tyshqan qalady. Osy kezde baryp ájesi nemeresine tyshqandardy aralǵa qaıta qoıa bergizedi. Al, ana eki tyshqannyń tabıǵaty múldem ózgergen edi. Endigári kokos jeıtin tyshqan emes, tyshqan etin jeıtin jyrtqysh, ańshy tyshqanǵa aınalǵan bolatyn.

Osman túrikteri de qolǵa túsken tutqyndardy tárbıeleıtin qatań tártip arqyly Eýropany jaýlap alǵan. Olar ózderi jaýlap alǵan elderindegi jasy on besten tómen ul balalardy eline ákelip, dinge kirgizgen, túriktiń rýhyn sińirgen. Túriktiń tilinde tárbıelegen. Ázirgi Túrkıadaǵy túrikterdiń túrleriniń árqalaı bolýy da aralas nekeden, qala berdi zamanyndaǵy «asyrandy» úlesinen edi. Dini ózgergen eldiń balasy óz qandastaryn óziniń dinine kirgizýge qatty qushtar bolady. Al, dini men qatar tili ketken urpaqtyń dili de ózgeredi. Dil eń sońǵy tirek. Dili ózgerse ulttyń sıpaty da ózgeredi. Ol endi basqa ulttyń, basqa ulystyń adamy. Osy túrkilengen «túrikter» eńbegi Eýropany jaýlap alýda asa zor boldy. Túrikterdiń bulaı istemeýge amaly da joq edi. Eýropaǵa kirgen kóshpendiler qanshama qaıtpas batyr bolsa da jan sany shekti bolatyn. Soǵys bolǵannan keıin adam óledi. Ólgen qandastarynyń ornyn tabıǵı ósimmen nemese orta Azıadaǵy týystas halyqtar esebinen toltyrý múmkin emes edi.  Osman túrikteri Eýropany jaýlardan buryn, qaǵan Shyńǵys hannyń zamanynda da, onyń jahan jaýlaǵan urpaqtary qolǵa túsken tutqyndardy, baǵynǵan elderdiń alamandaryn ekinshi bir eldi jaýlaǵanda sadaq jebesi sekildi tizilgen qosynnyń eń aldyna qoıǵan. Olar qoryqqanynan, sharasyzdyqtan, ómir súrip tiri qalý úshin osyndaı táýekel utysqa amalsyz kóndi. Bálkim, sol alyp ımperıanyń jaýlap alynǵan bodan halyqtary keıin túrki tekti monǵol bolmaı, sol elderge sińip ketýi - jeri, eli jaýlansa da dili, tili jaýlanbaǵanynan shyǵar?

80 jyldarda aqsha tabýdy kózdegen bir qansha mıllıonerler álemdegi eń myqty fýtbolshylardy  jınaǵan. Dúnıedegi eń myqty ujym qurdyq dep oılaǵan. Ol fýtbolshylar rasynda da myqty oıyn kórsetken. Ózderindeı qurama ujymdardy toqtaýsyz jeńip otyrypty. Alaıda, osy eń úzdikterden taldap alynǵan ujym tek bir tekti, bir tildegi komandamen jarysqa túskende birde jeńse birde jeńilip otyrypty. Basynda osynyń baıybyna bara almaǵan ujym ıeleri: «bularda ulttyq ortaq  namys joq, sosyn jeńiledi»,- degen qorytyndyǵa kelipti.

Joǵarydaǵy áńgimeni nege aıttyq? Qazaqta asa jaýyz adamdy «dili qatty» dep aıtatyny bar. Sol «qatty dildi» adam kóbinde aralaspa «qannan» bolady. Buny adamzat tarıhyndaǵy sansyz mysaldan dálelin taýyp alýǵa bolady. Býdan tuqym anaǵurlym ómirsheń, anaǵurlym qatygez bolatyny bar. Bizdiń ata-babalarymyz da ózge eldiń, ózge ulystyń qyzyn alǵan. Basqasyn aıtpaı-aq qoıaıyq, ataqty han Keneniń ózi jaýlasqan qalmaq qyzynan týylǵan. Jeti atadan asyryp qyz alatyn qazaqtyń «jeti sýdan ótip, segizinshi eldiń qyzyn alatyn» salty da bar. Bul da sol «jeti atadan asyrý» zańdylyǵyna keledi. Al, babalarymyz ózgeden áıel alsa da týylǵan urpaq ózi bolyp, qazaq bolyp ómir súrdi. Qazaq úshin qan maıdanǵa shyǵyp, elin, jerin qorǵady? Nege? Menshe sebebi ulttyq ortada jatyr. Burynǵy kezde biz óz jerimizde kóp edik. Tilimiz tunyq, dinimiz taza, dilimiz berik edi. Jeke adam qansha myqty bolsa da ómir súrgen ortasynan aspaıdy. Qashanda ortanyń áseri ata-ananyń áserinen de basym bolmaq. Tunyq qazaqy ortada babasynyń izgi saltymen eseıgen urpaq qalaı qazaq bolmasyn! Biz qazaqtar «ana tili» dep aıtsaq ta ata tilinde - qazaq tilinde sóıleıtin el edik.

Býdan eki túrli bolady. Biri qan býdan, ekinshisi dil býdan. Ekinshi dúnıe júzilik soǵystan keıin qazaqstanda qan býdan kóbeıdi. Qazaqtar qalaǵa shoǵyrlana bastady. Ýrbanızasıalanýdyń bir zıany bolsa osy qan býdandardyń kóbeıýine shart-jaǵdaı jasalyp berilýinde edi. Qan býdandardyń kóbi dil býdanǵa aınaldy. Al, osy dil býdandar aldymen tilden aıyryldy. Qoǵamda kim kóp, sonyń desi júrip, degeni bolady. Qalaǵa otyraqtasqan qazaq arasynda ózge ulttan qyz alǵan, nemese ózge ultpen úılengen qyzdarymyzdan týǵan urpaqtardyń kóbi sol jatqa aýyp ketti. Nege? Menińshe, ózgemen úılengen qandastarymyzdyń dili jumsaq boldy. Qarsy jaqqa erikti, eriksiz túrde beıim bolyp ketti. Al, urpaq myqtyǵa qaraı beıim bolyp ósedi. Osydan az jyl buryn bizdiń myqtylardy, kósemderdi qyrǵynǵa ushyratyp, rýhanı tirekterinen taıdyrsa, qalǵan eldiń dili bos bolmaı qaıtedi. Sosyn, qoǵamdyq ortada jattyń sany basym, desi ústem boldy. Joǵarylap oqý, sapaly bilim, jumys barlyǵy qalada. Bilim alý úshin, jumys úshin qalaǵa kelgen urpaq endi til kiriptarlyǵy men dil býdandyǵyna tap boldy.

Osy zamanda soǵystardyń eń qıyny aqparattyq soǵys. Kózge kórinbeıtin soǵys. Soǵys bolady eken maıdanǵa aldymen jastar shyǵady. Ózgelerdiń sany basym, sapasy joǵary aqparattyq shabýylyna batystyń, orystyń, qytaıdyń ınformasıalarymen eseıgen jastarymyz qalaı qarsy shyǵady? Maıdandaǵy jastarymyz qarýyn tastap, qolyn kóterip qarsy jaqtyń qataryna ótip ketpesine kim kepil? Bizdi - qazaq elin, qazaq ultyn kim qorǵaı alady? Ol úshin biz qandaı jumystar isteýimiz kerek? Seniń adamdyq jeke bas múddeńdi kim qorǵaıdy? Seniń urpaǵyńnyń bolashaǵyna kim jaýap beredi? Ata-babańnan jalǵasqan tiliń qaıtkende saqtalyp, urpaǵyń Allanyń haq jolynan aýytqymaı ómir súredi? Sen elińe ne istep bere alasyń? Sen ózińniń urpaǵyńa qandaı orta qaldyra alasyń? Seniń babańa yryq bergen myqtylyq nede? Sonshama qyrǵyn kórgen qazaq qalaısha aman qaldy? Sebebi - seniń tarıhı otanyń bar. Ózińe tıesili jeriń bar jáne osylardy qorǵaýǵa, bolashaq urpaqqa aman etýge tıis namysyń bolǵandyǵynda.

Qazir jer betinde 2000-nan astam ult bar. Jan sany 10 mıllıonnan asatyn ult 60 qana. Allaǵa táýbe! Biz osy alpystyń ishindemiz. Belgili qoǵam qaıratkeri Bekbolat Tileýhan aıtqandaı: «jan sany on mıllıonnan asqan ult qurymaıdy! Qazaq qurıdy degenniń tiline shoq tússin!» Qazaq eliniń jer baılyǵy álemde toǵyzynshy orynda. Tek, qazaq halqynyń úshten biri ózge memlekette. Osy bes mıllıon qazaq elge oralýy kerek! Eliń bolǵannan keıin ulttyq ortań bolady. Alla qýat berse siz bolyp, biz bolyp ońalamyz. «Kóp qorqytady, tereń batyrady». Az kópke baǵynady. Qazaq kóbeıýi kerek.

Qazaq úshin eń qaýipti ózge ult, basqa memleket emes, dili býdandasqan ózgergen urpaq. Tili shatadan dili shata jaman. Informasıadan utylsaq ult bolar negizden de utylyp qalýymyz múmkin. El ishinde tilimizdi túzep, dilimizdi tazartýymyz, el syrtyndaǵy qazaqtardyń bireýin bolsa da elge qaıtaryp ákele berýimiz kerek. Árbir mınýtta bir qazaq baǵytyn basqa arnaǵa buryp jatqan bolýy múmkin. Ásirese, sheteldegi qandastar. Olardyń haly múshkil! Olardy ulttyq senimnen aıyratyn, jat qylatyn sebepter kóp. Sol baǵytta janyn sala jumys jasap jatqan kúshter bar irgemizde.  Tamshydan teńiz quralady. Siz ben biz barda, qazaq eliniń bolashaǵy jarqyn bolatynyna seneıik, senimimiz úshin kúreseıik. Ár qazaq shama-sharqymyz kelgeninshe áreket qylýymyz kerek!

Qalymqanuly Qanatbek

2014-jyl 26 qyrkúıek.

Qyzylorda, Qumkól.