Osy arada mynany eskerte ketemin: qatyn — qazirgi qazaq tilinde arhaızmge aınalǵan uǵym, ol áýelgi zańdyq quqy men maǵynasy boıynsha — dárejelik ataý. Otaǵasynan keıingi zańdy bılik ıesi, jerge muragerlik etetin, múlik pen maldyń enshilesi, sybaǵa basy. Qazaq qoǵamyndaǵy qatyndar — ıerarhıalyq (áýlettik) ornyna qaraı: báıbishe, toqal, qudaǵı, qudasha, kelin, qyz, abysyn, ajyn, jeńge, sondaı-aq ózi teńdes erkektermen teń quqyqta — naǵashy, jıen, bóle retinde árqaısysy óz ornyna qaraı bılikke aralasyp, enshi alyp, tıisti sybaǵasyn bólisken. Tipti kúńniń de muragerlik quqy bolǵan. Al búgingi ádebı til aınalymyndaǵy áıel uǵymynyń arab tilindegi maǵynasy — kúńsi, ıaǵnı kúńnen de tómen, bas erki joq, ólse — qunsyz, eńbegine jalaqy tólenbeıtin, týǵan balasy da esepke alynbaıtyn basybaıly úı salmasy. Keńestik teńgerme saıasat tusynda saýaty tómen ortadan tómen, tárbıe men ádep sińbegen belsendi qazaq áıelderi: «biz menshik ıesi — qatyn emespiz, mal-múliksizbiz, basybaıly kresánkalar sıaqty biz de áıeldermiz» dep taptyq astar berip, 1927 jyldan bastap shyqqan jýrnaldyń atyn «Áıel teńdigi» (keıingi «Qazaqstan áıelderi») dep atady. Sodan bastap «áıel» uǵymy jazba ádebı tildik termın retinde qalyptasyp qaldy. Al ózbek, túrikmen, qyrǵyz, tatar, noǵaı, qaraqalpaqtar «áıel» termıninen sanaly túrde bas tartty.

Áıelderge arnalǵan basylymdar «Ózbekstan qotyn-qyzlary», «Tatarstan qatynlary» dep ataldy. Biz, negizgi áfsana arqaýynyń maqsatyna sáıkes, olardyń taq bıligine ıelik etetin zańdy quqyn, bılik aıasyn, muragerlik enshisin anyqtaıtyn dárejelik maǵyna beretin «qatyn» ataýyn qoldandyq. Áıtpese, olardyń «qatyndyq» rýhyn áıelge deıin tómendetsek, onda ımperıanyń tutqasyn ustaǵan, quryltaıdyń sheshimi arqyly «qatyn» (ımperatrısa) dárejesi berilgen Terken qatyndy, Ógil-qaımysh qatyndy, Sorqaq qatyndy, Shábı qatyndy, Mandýhaı qatyndy, Taıdýlla qatyndy «kúń» esebinde kemsitken sıaqty kóriner edik. Mundaı maǵynasy tepic túsinik beretin uǵymdar ár tilde kezdesedi. Sondaı-aq, osy áfsanada kezdesetin «altyn uryq», «kekti jatyr», «kekti qatyndar», «uly jesirler», «kúndester» t.b. tyrnaqshaǵa alynǵan sezderdiń tarıhı termın ekenin eskertip, jatsynbaı qabyldaýdy ótinemiz. Al cózimiz senimdi shyǵýy úshin «Hatýn — tıtýl predstavıtelnısy hanskogo roda. Im obladalı daje te docherı hanov, kotorye sostoıalı v brake s predstavıtelámı menee znatnyh semeıstv. Sýprýgı hanov ız chısla dochereı bekov ne ımelı prava na etot tıtýl ı nazyvalıs obychno ýdjın (fýdjın) ılı bekı (begim — T.J.), vprochem, v letopısnoı tradısıı ıh takje moglı nazyvat hatýn, neskolko povyshaıa ıh statýs», — degen orys ǵalymdary R.Iý. Pochekaev pen I.N. Pochekaevanyń pikirin túpnusqa boıynsha keltirýdi oryndy sanadyq.

Tursyn Jurtbaı