i-Latin nusqasy

Basty ustanym

1) Álippe tek taza latyn tańbalyranan quralý kerek (Ӓ, Ӧ, Ğ sıaqty túrik-ázirbaıjan álippesinde kezdesetin dıakrıtıka qosylmaý kerek);

2) Qazaqsha Á, Ó, Ǵ sıaqty tól dybystardy joımastan, olardy da álippege engizip, olarǵa derbes oryn berý kerek;

3) Álippe tek árip tańbalarynan turý kerek, dáıekshe (‘ - apostrof) sıaqty arnaıy tańbalardy qoldanbaý kerek;

4) Árqıly oqylý múmkindigine (raznochtenıe) jol berilmeý kerek;

5) Qos tańbaly dıgraf áripti meılinshe azaıtý kerek;

6) Oqylýy meılinshe jeńil ári ádemi kóriný kerek.

 Qurastyrý

Jalpy Á, Ó, Ú, İ áripterin kórsetýdiń 3 joly bar:

1) jińishkelik belgini tóbesine qoıý (ýmlaýt) - Ӓ, Ӧ, Ü, Ï

2) jińishkelik belgini qulaǵyna qoıý (apostrof) – A`, O`, U`, I`

3) jińishkelik belgini qasyna qoıý (dıgraf) – A+, O+, U+, I+

Bul nusqada jińishkelik belgi retinde "i" tańbasy alyndy.

 Túsiniktemeler

1) Qazaq tilinde "a" árpi men "i" árpi birge keletin, ıaǵnı "ai" bolyp tirkesip keletin sóz bolmaıdy. Sol sebepti "i" árpin bul jerde "jińishkertý tańba" retinde qoldanyp, bul "ai" dıgrafymen "á" dybysyn bilgelesek bolady, bul árqıly oqýǵa (raznochtenıe) múmkindik týyndatpaıdy. Sol sıaqty "oi", "ui" bolyp tirkesip keletin de sóz bolmaıdy. Sol sebepti ol dıgraftarmen "ó" jáne "ú" dybystaryn belgilesek árqıly oqýǵa jolyqtyrmaıdy.

 2) Qazaq tilinde "y" árpi men "i" árpi kóp jaǵdaıda praktıka júzinde dybystalyp oqylmaıdy nemese oqylýynda esh aıyrmashylyq baıqalmaıdy. (S.Erǵalı: "Qazaq tiline flektıv álipbı emes, úndestik álipbı kerek" ıntervúin oqyńyz.) Óıtkeni ol ekeýi de sóz sońynda kelgen jaǵdaıda da ekpinsiz oqylatyn áripter (bezýdarnye) ("bolAdy", "kelEdi"). Tek sóz túbirindegi birinshi býynda ǵana ("tys", "tis") aıyrmashylyqty qajet etetin jaǵdaı týyndaıdy. Basqa jaǵdaıdyń bárinde-delik esh aıyrmashylyqty qajet etpeıdi nemese tilimizdiń úndestik zańy arqyly qandaı dybys oqylatyny ońaı ajyratylyp turady. Sondyqtan ekeýin de bir "i" tańbasymen tańbalaýǵa bolady. Mysaly "qasiq" ("qasyq" – oqylýy "qAsq"), "jemis" ("jemis" – oqylýy "jEms"). Al jińishke "i" ekenin anyq kórsetý kerek bolǵan jerlerde 1-túsiniktemedegi erejege saı "jińishkertý tańbasyn" jalǵap "ii" dıgrafymen tańbalaýǵa bolady. Mysaly "is" (ys), "iis" (is), "tis" (tys), "tiis" (tis), "biilim" (bilim), "tinis" (tynys). Qazaq tilinde "y" árpi qosarlanyp "yy" bolyp keletin sóz bolmaıtyndyqtan bul ereje eshqandaı árqıly oqýǵa (raznochtenıe) jolyqtyrmaıdy.

 Úndestik zańy boıynsha jińishkelik belgi túbirsózdiń tek alǵashqy býynynda ǵana talap etiledi, keıingi býyndarda talap etilmeıdi, mysaly biilim – bilim. Sondaı-aq jińishkelik belginiń rólin býyn basyndaǵy K/G áripteri nemese keıingi býyndaǵy E áripi de atqara alady. Bul kezderde arnaıy jińishkelik belgi qoıý talap etilmeıdi, mysaly: kim (kim), kun (kún), Sultandiki (Sultandyki), suwret (sýret), kuwalik (kýálik), koriw (kórý), alem (álem), salem (sálem), areket (áreket), gul (gúl).

 3) Qazaq tilinde "ń" dybysy "ng" dıgrafy arqyly tańbalanǵanda keıbir sózder jańa álipbıde birdeı jazylyp, durys oqylmaıdy. Mysaly, "kúngi, kúńi" degender ekeýi de "kungi" bolyp birdeı jazylady. Budan árqıly oqý týyndaıdy. Sondyqtan osyndaı qaıshylyqtardy boldyrmas úshin kelesi erejeni qabyldaý kerek: Eger sózde "n" dybysynan keıin "g" dybysy tirkesip kelse, onda osy "n" dybysy tildiń aıtylý jáne estilý zańyna sáıkes úndi "ń" dybysyna aınalyp jazylady. Mysaly, "kúngi" degen sózdi dybystalýyna sáıkes "kúńgi" dep jazý kerek, sonda "kúngi" jáne "kúńi" sózderi latyn áripterimen ártúrlishe jazylatyn bolady, ıaǵnı "kúngi" = "kunggi" jáne "kúńi" = "kungi". Osylaı árqıly oqý joly jabylady.

4) Qazaq tilinde "ǵ" árpi men "h" árpi birge keletin, ıaǵnı "ǵh" bolyp tirkesip keletin sóz bolmaıdy. Sol sebepti bul "gh" dıgrafymen "ǵ" dybysyn bilgelesek bolady, bul árqıly oqýǵa (raznochtenıe) múmkindik týyndatpaıdy.

 Ereje

"Ý" áripi qazaq tilinde negizi daýyssyz dybys. Biraq ol daýyssyz dybystan keıin kelse, daýystyǵa aınalyp, UÝ,ÚÝ (YÝ, İÝ) bolyp oqylady. Sondyqtan daýysty Ý áripi túbirsózdiń alǵashqy býynynda UW, keıingi býyndarda (IU) túrinde jazylady. Mysaly: "suw" – sý (suý), "eliw" – elý (eliý), "quwaniw" – qýaný (quýanyý), t.s.s.. Al I men I kerisinshe. Ol ekeýin bir Y tańbasyna biriktirgendikten, eger ol daýyssyz dybystan keıin kelse, daýystyǵa aınalyp, "İI" dep oqylady. Sonyń ishinde jińishke I – Y, al jýan I – IY bolyp tańbalanady ("tıin" – oqylýy "tiıin" – jazylýy "tyin", "tıyn" – oqylýy "tyıyn" – jazylýy "tiyin"): "by"- bı (biı), "ty"- tı (tiı), "tyin"- tıin (tiıin), "tiyin"- tıyn (tyıyn), "siyir" - sıyr (syıyr), "yne" - "ıne", "qiyanat"  - qıanat (qyıanat), t.s.s.

 Eskerilgen jaıttar:

1) Dáıeksheni (‘ - apostrof) paıdalanýdan bas tartyldy. Álippe tek áripten turý kerek, meıli qostańbaly áripten bolsa da. Dáıeksheli áripten góri qostańbaly árip durys. Óıtkeni ol, birinshiden, sózdi bólip qaıta jalǵaǵandaı usqynsyz sýret beredi (sa'ndi - sándi). Jáne ekinshiden, keıde dáıeksheni de qabyldamaıtyn jerler bolady. Mysaly saıttyń aty (veb-adres): a'lippe.kz domen bolmaıdy. Domen aty dáıeksheni qabyldamaıdy. Osy sıaqty problemalarǵa urynbas úshin álippemiz tek áripten ǵana turý kerek. Jáne bir mysal: "sán.qz" dep saıt ashatyn bolsańyz san.qz (san.qz) dep ashý kerek bolady. Sodan "sán" sózi men "san" sózi omonımdeı bolyp ketýi múmkin. Solaı "á", "ó", "i" sıaqty tól dybystaryna nuqsan kelý qaýpi bar.

2) "Jińishkertý tańbasy" retinde keı nusqalarda "e" usynylýda (á – ae, ó – oe, ú - ue).  Biraq ol árqıly oqýdyń jolyn tolyq jaba almaıdy jáne  "á", "ó", "ú" áripteri mátinderde qosymsha "e" arqyly jazylsa onyń sýreti de shımaly bolyp kórinedi. 4 jáne 6-shy ustanymdy eskere otyryp, "jińishkertý tańbasy" retinde "i" alyndy, óıtkeni bunyń sýreti de yqshamdy, árqıly oqýdyń da jolyn tolyq jaba alady.

Klavıatýramen jazýǵa da yńǵaıly, óıtkeni "i" klavıshasy "o" men "u" klavıshalarynyń ortasynda, ekeýine de kórshiles ornalasqan, ıaǵnı "ú" nemese "ó" áripterin jazǵanda qoldyń bir sermeýimen-aq "ui" nemese "oi" qos tańbasyn qos saýsaqpen bir-aq basýǵa bolady.

Qazaq tilinde "Á", "Ú" jáne "Ó" áripteri sózdiń tek 1-shi býynynda ǵana keledi, ıaǵnı mátinde óte sırek kezdesedi. Sondyqtan bular úshin taza latyn tańbasynan tysqary arnaıy sımvol engizbeı-aq, olardy dıgrafpen belgileı salsaq áldeqaıda utymdy bolady.

 3) Keı nusqalarda "j" dybysyn "zh" dıgrafymen tańbalaý usynylýda. Biraq ol dıgraf sanyn kóbeıtedi jáne árqıly oqý paıda bolady. Bul nusqada, 5-shi jáne 6-shy ustanymǵa sáıkes, "J" – "J" bolyp tańbalandy. Budan "I" – "Y" boldy, al "Y" jáne "İ" – ekinshi túsiniktemege súıene otyryp bir "İ" bolyp biriktirildi. Jáne "y" árpi qazaq tilinde óte kóp kezdesetindikten, oǵan "y" tańbasyn góri "i" tańbasy berilse, yqshamyraq ári ádemirek kórinedi (mys: "tynymdy" – "tynymdy", "tinimdi"; "qyryqmyltyq" - "qyqryqmyltyq", "qiriqmiltiq").

 4) Keı nusqalarda "sh" dybysyn "sh" dıgrafymen tańbalaý usynylýda. Biraq ol dıgraf sanyn kóbeıtedi jáne árqıly oqý paıda bolady. 1929-1940 jj aralyǵyndaǵy burynǵy latyn álippemizde "S" tańbasymen "Sh" dybysy tańbalanǵan. Jáne keıbir túrki elderde "Ç" tańbasymen "Ch" dybysy tańbalanady, soǵan sáıkestendirilip bul nusqada "S" tańbasymen "Sh" dybysy tańbalandy.

5) Kóptegen túrki elderdiń latyn álippesinde kırıllısadaǵydaı "X" dybysy "X" tańbasymen qala berdi (ózbek, ázirbaıjan). Soǵan súıenip bul nusqada da solaı qaldy. Al "qaharman", "gaýhar", "áhleý", "úhleý", "jahan" sózderinde keletin kırıllısadaǵy "h" dybysy jaıynda A.Baıtursynov bylaı degen: "Bul áripti qazaq álippesinen shyǵarǵanda munymen jazylatyn  sózder az dep shyǵaryp edik. Az bolǵanmen tilde bar dybys bolǵan soń, joqtyǵy seziletini kórinedi ... Qazaq tilinde saqtalýǵa az da bolsa aqysy bar "h", óıtkeni "h" dybysymen aıtylatyn qazaqtyń óz tilinde az da bolsa, sózder bar". Sol sebepten "h" dybysyn álippede qaldyryp, ony úırenshikti "h" tańbasymen belgilegen durys sanaldy.

6) "ǵ" dybysyn "gh" dıgrafymen tańbalaǵannyń mynadaı utymdy tustary bar:

bul dybysty halyq latynsha búgingi kúnge sheıin solaı tańbalap úırenip qalǵan;

klavıatýramen de jazýǵa qıynǵa soqpaıdy, óıtkeni "g" klavıshasy men "h" kórshiles ornalasqan, ıaǵnı "ǵ" áripin jazǵanda qoldyń bir sermeýimen-aq "gh" qos tańbasyn qos saýsaqpen bir-aq basýǵa bolady;

tilde "gh" bolyp tirkesip keletin sóz bolmaıtyndyqtan "gh" dıgrafy árqıly oqýǵa jolyqtyrmaıdy.

 Qorytyndy

A26-nyń eki utymdy tusy bar jáne bolýy yqtımal eki kemshin tusy bar.

Onyń eki utymdy tusy (sáıkesinshe bular dıakretıkalyq álipbıdiń kemshin tustary bolyp tabylady):

1) ámbebaptyǵy – kezkelgen qurylǵyda qazaqsha jaza alatyndyǵy,

2) globaldyǵy – jerdiń kezkelgen buryshynda qazaqsha jaza alatyndyǵy.

Al bolýy yqtımal eki kemshin tusy:

1) dıgraftyń sebebinen sózder tym uzaryp, shubyryńqy, usqynsyz bolýy yqtımaly,

2) dıgraftyń sebebinen sózder árqıly oqylyp, shatastyrýǵa jolyqtyrýy yqtımaly.

Alaıda bul nusqa osy eki, bolýy yqtımal, kemshin tusty joıa alǵandaı.

Sondyqtan A26-men shektelýdiń eshqandaı paıdasy joq dep aıtaǵa bolmaıdy, ony elemeı ketý - oryndy emes. Onyń paıdasy mol, soǵan toqtaýǵa tyrysý kerek. Qaıbir el bolmasyn, olardyń álippeleri kompúter dáýiri kelmeı turyp qurylǵan. Al bizderde osy dáýirdi eskere otyryp, jazbalarymyz kezkelgen ortaǵa ońaı sińisti bolatyndaı qyp, 26 tańbamen quryp shyǵýǵa tamasha múmkindigimiz bar. Bundaı múmkindik kezkelgen basqa elge týsa, olar ony paıdalanyp qalar edi. Osy múmkindikti bizge nege paıdalanyp qalmasqa? Sondyqtan, qazaq tiliniń zańdylyǵyn da qanaǵattandyratyn, ári ámbebap, globaldy, 26 tańbadan shyqpaıtyn, zamanaýı, ádemi, úılesimdi nusqa istep shyǵýǵa áreket qylý kerek. Al taqa bolmaı, rasymen de ondaı nusqa isteý múldem múmkin emes bolyp, odan tilimizge nuqsan keletin bolsa, sonda ǵana amalsyz jol retinde ǵana dıakrıtıkalyq nusqaǵa bet burýǵa bolady. At ústinde turyp jaıdan-jaı dıgraftan shoshynýdyń qajeti joq. Dıgrafty saýatty túrde isteıtin bolsaq esh zıany tımeıdi. Oǵan aǵylshyn, nemis tilderi sıaqty álemdik tilder mysal bola alady.

Kırıllısa – Latin

A – A

Á – Ai

B – B

V – V

G – G

Ǵ – Gh

D – D

E,E – E

J – J

Z – Z

I, I – Y

İ, Y – I

K – K

Q – Q

L – L

M – M

N – N

Ń – Ng

O – O

Ó – Oi

P – P

R – R

S – S

T – T

Ý daýyssyzy – W

U – U

Ú – Ui

F – F

H – X

H – H

Sh – C

Ch – Ch

Álippege kirmeıtin, biraq qoldanysta bar áripter:

s (t+s) – ts

Ý daýystysy (túbirsózdiń alǵashqy býynynda "u+ý", keıingi býyndarda "y+ý") - UW (IW)

ó (ı+o) - yo

ıý (ı+i+ý) - yiw

ıa (ı+a) – ya

Altin kun aspani,

Altin dain dalasi,

Erlikting dastani,

Elime qaraci!

Ejelden er degen,

Dangqimiz ciqti ghoy.

Namisin bermegen,

Qazaghim miqti ghoy!

Qayirmasi:

Mening elim, mening elim,

Guling bolip egilemin,

Jiring bolip togilemin, elim!

Tuwghan jerim mening – Qazaqstanim!

Urpaqqa jol acqan,

Keng baytaq jerim bar,

Biirligi jarasqan,

Tawelsiz elim bar,

Qarsi alghan waqitti,

Manggilik dosinday,

Biizding el baqitti,

Biizding el osinday!

Qaling elim, qazaghim, qayran jurtim,

Ustarasiz awzinga tuisti murting.

Jaqsi menen jamandi ayirmading,

Biiri qan, biiri may bop endi eki urting.

Bet bergende ciraying sonday jaqsi,

Qaydan ghana buzildi sartca sirting?

Uqpaysing oiz soizingnen basqa soizdi,

Awzimen oraq orghan ongkey qirting.

Oizimdiki dey almay oiz malingdi,

Kundiz kulking buzildi, tuinde - uyqing.

Korseqizar keledi baylawi joq,

Biir kun tirting etedi, biir kun – burting.

Bas-basina by bolghan ongkey qiyqim,

Mineky buzghan joq pa elding siyqin?

Oizderingdi tuzeler dey almaymin,

Oiz qolingnan ketken song endi oiz irqing.

Aghayin joq narseden eter burting,

Oning da alghan joq pa Quday qulqin?

Biirlik joq, bereke joq, cin peyil joq,

Sapirildi baylighing, baqqan jilqing.

Basta miy, qolda malgha talas qilghan,

Kuc sinasqan kundestik buzdi-aw cirqin.

Ongalmay boyda juirse osi qirting,

Air jerde-aq jazilmay ma, janim, tirqing?

Qay jeringnen kongilge quwat qildiq,

Qir artilmas bolghan song, minse qirqing?

Tiyanaqsiz, baylawsiz bayghus qilping,

Ne tuiser qur kulkiden jirting-jirting.

Ughindirar kisige kez kelgende,

Pic-pic demey qala ma ol da astirtin?

“On alti jasar chempion” uizindi. Berdibek Soqpaqbaev.

Uljan cecemiz segiz jasar balasi Muratpen ekewi cay iicip otir. Alasa donggelek stol, tizerley otirghan Muratting kokireginen keledi. Ol cayinan urttap jatip, qarsi aldinda otirghan cecesine kozining astimen qarap qoyadi.

- Iic, iic, - deydi cecesi, - toyip al, ciraghim.

Murat eki kese cay iicti de:

- Toydim, - dep orninan turdi.

Uljan cayin uzaq iicti. Ol kisining caydi uzaq iiciwi Muratti jaliqtirip jiberdi.

Cecesi airi qarap, aili cay iicip otir. Esik ol kisige biir qirin bolatin. Murat juirgen dibisin biildirmey, eptep basip, esikke bardi. Cecesi oni bayqaghan joq.

Muratting esikti biildirmey acqisi keldi. Eki kozi cecesinde bolip, iyighimen yterip korip edi, esik acila qoymadi. Odan gori qattiraq yterip qalghanda, esik ciyq etti de acilip ketti.

Uljan cecemiz jalt qaraghanda, zimirap jonelgen Muratting okcesin ghana korip qaldi. Esik tars etip qayta jabildi.

Murat jugirgen boyi Sadiqting uiyine keldi de oni tisqa ertip ciqti.

Qurastyrǵan – Ádil ǴANI,

matematık, baǵdarlamashy