Qazirgi tańda keı musylmandar ózderin ilgeride ótken sáláf salıhtardyń izderimen júrýshilermiz dep kúndelikti ómirdegi júris-turystaryna deıin ózgelerden erekshelenip júrýdi ádetke aınaldyrǵan. Ózderin aqıqat jolynda sanaǵan sáláfılik aǵym ókilderi (ýahabshylar) óz ustanymdaryna qarsy shyqqan adamdardy adasýshylar dep tanıdy.

Áýeli, «sáláf» sóziniń tildik maǵynasyna toqsalsaq. Bul sóz «zamannyń aýysýy» ıaǵnı, «ótken ýaqyt» degen uǵymdy beredi. Termındik maǵynada «sáláf» dep ıslam úmmetiniń alǵashqy úsh kezeńinde ómir súrgen musylmandardy aıtamyz. Osy oraıda paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.): «Úmbetimniń eń qaıyrlysy menimen birge ómir súrgender jáne olardyń izine ergender men odan keıingi kelgen urpaq» degen hadısi de oıymyzdy qýattaıdy.

Degenmen, búgingi qoǵamda musylmandar arasynda «sáláf» termıni týraly teris túsinik qalyptasty. Musylmandar arasynda paıda bolǵan nıeti buzyq toptar ózderiniń pasyq amaldaryn osy bir termınmen ıelik etýge kúsh salýda. Kózqarastarynyń teris bolǵany sonshalyqty, olar ózderinen basqany musylman sanamaıdy, tipti, dushpan kórýge de daıyn turady. Dátke qýat etetinimiz, ıslam áleminde az da bolsa «sáláfızm» ıdeologıasyn áshkereleıtin eńbekter jazyp, olarǵa qarsy betpe-bet suhbatqa, ashyq aıqasqa shyqqan ǵulamalar toby bar.

«Sáláf» termıniniń alǵashqy qoldaný kezeńine oralsaq. Bul uǵym Ulybrıtanıanyń qoldaýymen Jamal ad-Dın Afǵanı men Muhammed Abdýhtyń birlese otyryp qurǵan «Islam reformasy» atty qozǵalysynan bastaý alady. Óz ýaqytynda osyndaı qozǵalys urany Mysyr halqynyń arasynda keńinen tarap, úlken qoldanysqa ıe boldy. Óıtkeni, ol kezde Mysyr elinde kóptegen búlikter men teris kózqarastar beleń alǵan zaman edi. Nátıjesinde, Mysyr halqy ekige bólindi. Birinshisi, Batys órkenıetin qoldady. Ekinshisi, ıslam dinin taza qalpynda saqtap, kúlli dinge engizilgen jańalyqtar (bıdǵattar) men alyp-qashpa oılardan tazartyp, ony kúndelikti zamanaýı ómirmen baılanystyrý qajettigin alǵa tartty. Osy tusta Jamal ad-Dın Afǵanı men Muhammed Abdýh ekinshi kózqarasty kóterip, el ishinde «sáláfıa» termınin uran etti. Mundaǵy maqsat ilgeride ótken sáláf salıhtardyń jolyn qaıta jańǵyrtý, dinge engen búkil zamanaýı jańalyqtardyń kózin joıý boldy. Sonymen qatar, negizgi maqsattyń biri ıslam álemine búgingi musylmandardyń zulymdyqqa dýshar bolǵan, beısharalyq halin kórsetip, ilgeride baqyt pen molshylyqta, ádildik pen beıbitte ómir súrgen sáláf salıhtardyń turmys-tirshiligine qyzyqtyryp, solardyń jolymen júrýge jigerlendirý boldy.

Osylaısha, sáláfızm ıdeologıasy halyqtyń sanasyna tez sińip, musylmandar arasynda bólinýshilik paıda boldy. Buǵan deıin sáláfızm ıdeologıasy arnaıy mázhab bolyp qalyptaspaǵan edi, ári ony dáripteýshi musylmandardyń úni basyńqy edi.

Ýaqyt óte musylmandar arasynda tikeleı Muhammed ıbn Abdýl Ýahhab esimimen baılanysty «ýahabıa» (ýahabshylar) mázhaby paıda boldy. Atalmysh mázhab arab dalasynda tez tarady jáne Mysyrda osy ıdeologıa tóńireginde jumys jasaıtyn arnaıy oryndar da boldy. Al sáláfızmdi jaqtaýshylar «ýahabıa» mázhabynyń ókilderi ataldy. Birshama jyldardan soń ýahabshylardyń arasynda «ýahabıa» termıniniń ornyna «sáláfıa» sózin qoldanýdy jón sanady. Sebebi, olardyń paıymdaýynsha, sáláfızm ıdeologıasy tek Muhammed ıbn Abdýl Ýahhabtan toqtamaıdy, bálkı Islamnyń alǵashqy úsh qadirli dáýiri bolǵan sáláf salıhtarǵa tireledi eken. Sondyqtan, «ýahabıa» mázhabyn qoldaýshylar ózderin halyqqa Abdýl Ýahhabtyń emes sáláf salıhtardyń senim-nanymdaryn ustanamyz dep jubatady.

Aqıqatynda, ilgeride ótken sáláf salıhtar zaman turǵysynda bizden buryn ómir súrgendikten, olardyń jolymen júrý negizgi mindet bolyp sanalmaıdy. Biz olardy qurmetteımiz ári olar Allanyń kitabyn (Qurandy) eń jaqsy ári naqty túsingendikten, arab tiliniń jaqsy saqtalǵan zamanda ómir súrgendikten jáne de olardyń keıbiri paıǵambardyń (s.ǵ.s.) shákirtteri nemese sol zamanǵa jaqyn ómir súrgenderi úshin biz dinde olardyń jolyn ózimizge úlgi tutamyz. Sebebi, ol zamanda din taza saqtalǵan, búgingideı dinı qarama-qaıshylyqtar men dinge engizilgen jańalyqtar jáne dinı toptar kóp bolǵan emes. Osy úshin de sáláf-salıhtar qashanda dinniń negizgi ózegi shaıqalmastaı saqtalǵan zamanda ómir súrgen jáne dinı máselelerde bizderdiń senimdi qaınar kóz bolyp tabylady. shynaıy sáláf salıhtardyń jolyna erý – eshbir dinı mátindi ózgerissiz nemese olardyń kózqarastaryna qarsy shyǵýsyz qabyl etiledi. Osyndaı esh tolqýsyz baǵytty ustanǵan kez kelgen zamanaýı musylman ǵana týra joldy tabary anyq jáne birlikke aparar «Áhlı sýnna ýal jamaǵa» atyna kirýge laıyqty bolyp tabylary sózsiz. Al, eger sáláf salıhtardyń atyn jamylyp dinı kózqarastary negizgi dinge sáıkes kelmeıtin bolsa, ondaı musylman birliktiń jolynda emes jáne sol ilgeridegi sáláf salıhtardyń dáýirinde ómir súrse de aqıqattyń kiltin tappaıtyny anyq.

Bul qadirli sáláf salıhtar zamanynda dinı kózqarastar barlyǵynda birdeı boldy degen sóz emes. Ol ýaqytta da dinı talastar boldy, alaıda, mundaı talastar olardyń arasyna jik túsirmegen jáne musylmandar aýyzbirshiligin joǵaltqan emes. Sebebi, olar dinı tartysqa túskende bir-birin qurmettep aqıqatqa toqtaıtyn edi. Al, qazirgi sáláfıa jaqtaýshylary ózge musylmandarmen dinı tartysqa túser bolsa, órkókirekteri basym, ózinen basqany moıyndamaıtyn, aqıqatqa toqtamaıtyn odan árisi boılarynda ózimen sanaspaıtyn basqa musylmanǵa degen jekkórinish qasıetteri paıda bolady. Saldarynan musylmandar arasyna jik túsip, aýyzbirshilik joǵalady.

Sonymen qatar, sáláf-salıhtar dáýirindegi musylmandardyń boılary adamı moraldyq qasıetke toly bolǵan. Olardyń júris-turysy, ádebi, sóıleý máneri, bir-birimen qarym-qatynasy, qulshylyǵy, kishipeıildiligi, ádildigi, qamqorlyǵy jáne t.b. sekildi sıpattar kez-kelgen ózge din ókilin ıslam dinin qabyldaýǵa yqpal etetin. Óıtkeni, sáláf salıhtar tulǵa retinde minez- qulyqtarynyń ózi ózgege nasıhat edi.

Búgingi sáláfıa jaqtaýshylarynyń sáláf salıhtardyń jolymen júremiz degen sózderi amal júzinde oryndalyp jatqan joq jáne ol tek tildiń ushynda ǵana aıtylady. Sondaı-aq, tek sáláf salıhtardyń jolyn ustanamyn dep olardyń jolyn jalǵastyrǵan eshbir tulǵa joqtaı ári haq joly tek kórmede saqtalǵan mura ispetti, onymen eshbir adam júre almaıtyn bir shekteý bar sekildi áser qaldyrady. Áste olaı eme s, sáláf salıhtardyń jolyn jalǵastyrýshy jáne ony keıingi urpaqqa jetkizýshi qadirli tabıǵınder men fıqh salasynda uly tórt mázhab ǵulamalary boldy. Mundaı ǵulamalar búginde ıslam áleminde biregeı moıyndalǵan ári Quran Kárim men súnnetke negizdelgen eń senimdi qaınarlardyń biri bolyp tabylady.

Sondyqtan, qazirgi tańda musylmandar arasynda teris ıdeologıany jaqtaýshylar qatary azaımaı turǵandyqtan, kez kelgen musylmannan dinı bilim alýda óte muqıat bolý zaman talabyna aınaldy. Sebebi, din oqımyn dep, ózgeniń shoqpary bolǵanyn baıqamaı óz baýyryna qarsy shyǵyp, ıslamnyń jolymen júremin dep, ıslamdy qaralap jatqan musylmandar qanshama. Kóńil qynjyltary, mundaı ıdeologıanyń saldarynan aqıqattyń ıisinen alystap ózine qarsy shyqqandarǵa dereý dinı úkim shyǵaryp, olardy adasqandar, dep aıtý musylmandar arasynda qalypty qubylysqa aınalǵandaı. Al, mundaı shıelenisti dinimizden shyǵaryp tastaý siz ben bizdiń mindetimiz.

Islam seniminiń adamdar arasyndaǵy tatýlyqty, beıbitshilik pen birlikti ǵana nasıhattaıtynyn túsine bilgen árbir sanaly azamat joǵaryda atalǵan adasýshylyqtarǵa jol bermeı, musylman halqynyń birligi úshin ǵana bilimin keńeıtkeni ne bolmasa bilim ıelerine ileskeni abzal. Kúlli musylman qadir tutatyn qasıetti Quranda bizge «Allanyń jibinen (dininen) bekem ustanyńdar da, bólinbeńder!» («Álı Imran» súresi, 103-aıat); «…Ári izgilik pen taqýalyq jolynda yntymaqtasyńdar, kúná men dushpandyq jolynda sybaılaspańdar!» («Máıda» súresi, 2-aıat) dep buıyrylǵan. Endeshe, buıryqqa boısuný, jaqsylyqqa shaqyryp, jamandyqtan qaıtarý musylmanǵa júktelgen mindet bolmaq.

Sheıh Álı JUMA, Mysyrdyń eks-múftıi

QMDB resmı saıty