Sońǵy 25 jylda Orta Azıada musylmandarǵa jáne saıası ıslamǵa degen kózqaras qalaı ózgerdi?

Islamnyń áseri jaı ǵana din nemese paıǵambardyń sózi sheńberinde ǵana emes, saıası kúshte de álem boıynsha beleń alyp tur. Onyń ústine mundaı úrdis dástúrli musylmandarǵa ǵana emes, demonstrasıalyq zaıyrly memleketterde de júrip jatyr.

Bul týraly zertteýshiler men saıasattanýshylar tobynyń túrli aımaqtardyń tarıhı tájirıbesin saraptamadan ótkizý nátıjesinde shyqqan baıandamasynda oqyldy.

Ásirese KSRO qulaǵan soń-aq ıslamnyń órkendeýi baıqalǵan Orta Azıa elderinde mundaı betalys erekshe baıqaldy.

Tájikstan

Memlekette ıslam dininiń órken jaıý prosesi 1992-1997 jylǵy qandy azamattyq soǵysty janshýǵa septigin tıgizdi.

Demokratıalyq ahýal men saıası erkindiktiń talaby dinı senimniń de erkindigin talap etýge ákep soqty. Respýblıka turǵyndarynyń kóbi dindi erkin ustanyp, meshitterge baryp, bilim alýdy kózdedi.

Alaıda kebir radıkaldy azamattar bul sheshimmen kelispeı, elde Irandaǵydaı musylman memleketin qurǵysy keldi.

Tájikstan bıligi bul sheshimge túbegeıli qarsylyq tanytty. Al shartty «ıslamdyq demokrattar» úkimetpen arnaıy ymyraǵa kelýden bas tartty. Elde soǵys bastaldy.

Birneshe jylǵa sozylǵan áskerı qaqtyǵystyń sońy bitimge kelýmen aıaqtaldy: qarýlanǵan ıslamshyldar toby qarý-jaraqtaryn jınady, esesine olardyń ókilderi memlekettik laýazymdardy ıelenip, Tájikstan parlamentinen oryndar buıyrdy.

Sóıtip 2015 jylǵa deıin elde Tájikstannyń ıslamdy qalpyna keltirý partıasy jumys istedi. 2015 jyly qorǵanys mınıstriniń orynbasary Abdýlhalım Nazarzoda memlekettik tóikeris áreketin qolǵa aldy. Tájikstan prokýratýrasynyń pikirinshe, ıslamdy qalpyna keltirý partıasynyń basshylyǵyn kóterilisti uıymdastyrýshylarmen tikeleı qatysy bar dep sanady.

Sońǵy jyldary bılikpen jıi qaqtyǵysqa ushyrap júrgen partıa túbi terorıstik bolyp, basshylyǵy temir tordan biraq shyqty.

Búginde Tájikstanda ıslam saıası ómirden birashama alystaǵan, ımamdar men múftıler memlekettik qyzmetkerler retinde aı saıynǵy jalaqy alyp turady. Memleket basshysy Emomalı Rahmon hıdjab kıýdi Tájikstannyń ulttyq saltyna nuqsan keltiretinin talaı aıtty.

Ózbekstan

Tájikstanǵa qarama-qaıshy jaǵdaı Ózbekstannan baıqalady. Táýelsizdikke qol jetkizgen alǵashqy jyldary memlekette buryn-sońdy bolmaǵan dinı kóterilis oryn aldy. Baıandama málimetine sáıkes, 1989 jyldan 1993 jylǵa deıin meshitterdiń sany 300-den 6000-ǵa deıin kóterildi, adamdardyń qajylyqqa barýy jıiledi.

Sol ýaqyttarda Ózbekstan basshysy Islam Kárimov din salasyn memlekettik qatań baqylaýǵa alýdy tapsyrdy.

Onyń ózindik sebebi de boldy – kórshiles Tájikstandaǵy dinı ahýal men Ózbekstandaǵy Islam qozǵalysy. Nátıjesinde kúsh qurylymdary ımamdardyń ár qadamyn ańdýǵa kóshti, 90 jyldardyń sońynda 1000-ǵa jýyq meshit jabyldy.

1999 jyly Tashkentte bolǵan jarylys, 2005 jyly «Akromıa» terorıstik tobynyń paıda bolýy ózbek bıliginiń tańdaǵan saıasatynyń ádildigine sendirdi.

Búginde respýblıkada eki jaqty jaǵdaı oryn alǵan. Bir jaǵynan bılik dinı ınstıtýttardyń kóbeıýin qoldaıdy. Memleket basshysy Shavkat Mırzıeev elge sapary barysynda meshitterdi, medreseler men mádenı jerlerdi mindetti túrde aralap shyǵady. Jáne qajylyqqa kvotany ulǵaıtý qajettiligi týraly da jıi aıtady.

Ekinshi jaǵynan, memlekettik qurylymdar ıslamdy ustanatyndarǵa kúdikpen qaraıdy.

Qyrǵyzstan

Dinı erkindik máselesinde Qyrǵyzstan Respýblıkasy Orta Azıa boıynsha kósh bastap tur desek te bolady.

Qyrǵyzstannyń alǵashqy prezıdenti Asqar Aqaev dinı jańarýǵa asa saqtyqpen qaraǵan, dinnen góri tarıhı-mádenı saltty joǵary qoıdy. Al basshylyqqa Qurmanbek Bákıev kelgen soń jaǵdaı ózgerdi.

Bákıev dinı máselelerdi ashyq talqyǵa salyp turdy. 2001 jyly 11 qyrkúıeketegi saıası ıslamnan keıi de basshynyń musylmandyq ınstıtýtqa degen kózqarasy ózgere qoımady. Elde meshitter sany artty.

Sputnik Tájikstan