7 naýryzda Reseı astanasy Máskeýde túrki halyqtarynyń tarıhyn zerttegen jazýshy Murat Áji dúnıeden ozdy. Jazýshymen qoshtasý rásimi 10 naýryzda ótedi.

Tarıhshylar, tarıhty zerttegender kóp. Olardyń túrleri de kóp. Arasynda tarıh fakúltetin bitirgen mamandar da áýesqoı tarıhshylar bar, tarıhtyń tereń túp-tuqıanyn qazǵan aqıqattyń jarshylary men myń qubylǵan saıqal saıasatynyń jaǵympaz qyzmetshileri, beti joq ótirikshileri bar. Óz atalaryn ǵana, rýyn, ultyn ásire maqtap ertegilerdi jazǵan folk-hıstorıkter men kerisinshe ózin kem seziný dertine, Stokgolm sındromyna shalyqqan jattardyń shashbaýyn kótergen ult satqyndary da bar. Endi bireýler kitap jazyp, oqyrmannyń tarıhqa qyzyqshylyǵyn qozdyryp, rýhyn oıatyp, kózin ashyp, taqyrypty zertteýge, izdeniske shaqyrǵan, tarıhtyń túbine jetý umtylysyn týdyrǵan, sebepker bolǵan avtorlardyń qataryna kiredi. Solardyń biri Murat Áji edi.  

Túrki halyqtarynyń tarıhy dúnıejúzilik tarıhynyń bir bóligi. Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin ata-babalarynyń tarıhy kóptegen halyqtarynyń suranysyna ıe boldy. Máńgúrttikten bas tartyp, ult
tarıhynyń qupıalaryn ashqysy kelip qoǵam túp-tamyryn izdeýge at salysty. Bul tabıǵı prosestiń aldyńǵy saptarynda tarıhshylar men áýesqoı tarıh zertteýshiler, jazyshýlar, túriktanýshylar boldy. Eń alǵashqylarynyń biri, tas jarǵan gúldeı, erte týǵan kóktemniń qar tesip shyqqan báısheshekteı, jaryq juldyzdaı bolyp jarqyraǵan qumyq halqynyń jáne búkil túrik – qypshaq halqynyń uly Murat Áji edi.

Stalın kezindegi saıası qýǵyn-súrginderinen bastap, túriktaný salasy zertteýshilerdiń bostandyǵy men ómirine qaýipti edi. Túrki halyqtarynyń tarıhyndaǵy syr-qupıalaryn ashýyna, jar salyp ashyq jarıalaýyna tyıym salynatyn edi. «Pantúrikshildikti» bılik ottaı qorqyp, elge qubyjyq qylyp júrdi. «Pantúrikshil» degen aıyp tarıhshynyń moıynyn kesýge daıar qylysh bolyp qaldy. Al skıf pen saq, ǵun men kók túrikten bastap kóshpendiler, Ula dala áleminiń turǵyndary, túrki halyqtary, olardyń ata-babalary búkil dúnıeniń tarıhyna zor úles qosyp, Eýropa, Taıaý Shyǵys, Úndistan, Qytaı, Reseı, Muńǵulıa, Orta Azıa, Kavkaz, Sibir, Balkan, Qyrym, Anadoly aýmaqtaryndaǵy mańyzdy tarıhı prosesterine úlken áser etti. Muny Keńes Odaǵynda Lev Gýmılev pen Oljas Súleımenov jazdy. Al kóptegen tarıhshylar ol kezde (áli de sondaılar kóp) Eýropa qurlyǵyn dúnıejúzilik tarıhynyń ortalyǵy retinde kórip, Dala órkenıetiniń ulylyǵyn, kóshpendi
mádenıetiniń ereksheligin, onyń Eýropaǵa áser etkenin túsinbeı, mensinbeı  júrip, ol týraly jazbaǵan, zerttemegen, kem kórgen.

Oljas Súleımenovtyń «Azıa»-sy, «Qysh kitaby» kezinde bombalardaı jarylsa, Gýmılevtyń Uly dala, Máńgilik El, hýnný, úısin, qańly,  kók túrikter, uıǵyr, qyrǵyz, qarluq qaǵanattary, oǵyz, qypshaq,
Shyńǵysqan men urpaqtarynyń ulystary, ordalary týraly kitaptar túrki halyqtarynyń sanasyn ashsa, ǵasyr aıryǵynda paıda bolǵan Murat Ájiniń kitaptary túrki álemin oıatyp, talaı  izbasarlardyń jolyn ashty. Murat Ájiniń kitaptaryna qumar bolǵan oqyrmandar jazýshynyń jolyn qýyp ózderi áýesqoı tarıhshylaryna, tarıh zertteıtin jazýshylaryna aınalyp ketti. Árıne, arasynda myqty avtorlar men bos sózdi jazyp bóskenderi shyqty, tarıhyn aqıqatqa súıenip zerttegender men folk-hıstorıkter shyqty, biraq qalaı bolsa da, Murat Áji túrki halyqtarynyń rýhanı oıaný kezinde nar tulǵa, tańǵajaıyp qubylys retinde paıda bolyp, juldyzdaı janyp, basqalardy ottaı jandyrdy, ushqyn bolyp
sónbes alaýdy jaqty.

Murat Áji Máskeýde týyp ósken geografıalyq fakúltetin bitirgen, ekonomıkalyq ǵylymynyń kandıdaty, Soltústik Kavkazdy, Daǵystandy mekendegen qazaqtarǵa aǵaıyn túrki tildes qypshaq qumyq halqynyń ókili edi. Sonymen qatar, Áji qumyqtyń ǵana emes, Súleımenovteı búkil qypshaqtyn atyn shyǵaryp júrgen, barlyq túrki halyqtarynyń tarıhyndaǵy syr-qupıalaryn ashyp jazǵan azamat edi.

Murat Ájiniń atyshýly «Qypshaq dalasynyń jýsany» atty kitap  1994 jyly Máskeýde orys tilinde shyqqan. Kitapty avtor qumyq, qarashaı, malqar, kazak, qazaq, tatar, chývash, saha, gagaýz, qyrym tatar, orys pen ýkraın halyqtarynyń bir bóliginiń jáne basqa túrik, qypshaq tamyrynan taralyp túbin  umytqan halyqtarynyń shejiresi dep shyǵardy. Kitapta – ortaq besigimiz Altaı, mekenimiz Deshti-Qypshaqtyń Uly dalasy dep jazdy. Reseıdiń tarıhynyń túbi túrik, qypshaq tamyrymen baılanysty, qazirgi Eýropanyń qalyptasýyna túrikter áser etti dep jazǵan Murat Áji ǵundar bastaǵan halyqtardyń uly qonys aýdarýyna úlken mánin berdi. Atılla (Edil) qaǵannyń Eýropadaǵy ómirbaıany jan-jaqty qarastyrylǵan.

Keıingi kitaptary – «Eýropa. Túrikter. Uly dala», «Túrikter men álem: qupıa tarıh», «Armagedonnyń tynysy», «Máńgi Kók Aspansyz: bizdiń tarıhymyzdyń ocherkteri», «Áýlıe Georgııdiń syry nemese Táńiriniń syılaǵany» jáne basqalar túrki tarıhynyń, táńirshildiktiń zertteýlri bolyp tabylady. Oqyrmandarǵa qyzyq, jeńil tilmen jazylǵan.  Kitaptarynda Murat Áji túrki halyqtarynyń basqa halyqtaryna áserin ǵana emes, táńirshildiktiń hrıstıan dinine áserin jazdy. Tipti, shaká taıpasynan shyqqan Sıddhartha Gaýtama Býddanyń saq atalarymyzben baılanasyn zerttedi.

Árıne, jazýshyny kóp tarıhshylar, qarapaıym jurt ta qatty synǵa qaldy. Keıbireýleri Ájini ásire túrikshil folk-hıstorık dep aıtsa, endi bireýler zertteýshimen ǵylym, din, ıdeologıa jaǵynan kelispeı qarsylyǵyn bildirdi. Qalaı bolsa da, Murat Áji túrki halyqtarynyń tarıhyn, túp-tamyryn,
álemniń tórindegi rólin zerttep túrki álemin oıatýyna, rýhyn kóterýine, qypshaqtyń atyn shyǵarýyna ómirin baǵyshty. Onyń jazylǵan eńbekteriniń durys-burystyǵyn keıingi urpaqtan shyqqan zertteýshiler, ýaqyt, tarıh ádil baǵasyn beredi. Al istegen jaqsy-jaman qylyqtary, saýapty isteri men kórgen-kórmegen kinálary Jaratqannyń meıirimine qaldy. Biraq túrki halyqtaryn birlik pen yntymaqqa shaqyrǵan, túrki halyqtarynyń qyz-jigitterin óziniń kim ekenin umytpaýyna úndegen, ata-babalarymyzdyń ulylyǵyn álemge nasıhattaǵan Murat Ájiniń biz bárimiz úshin istegen eńbegi zor. Ony túsinip, alǵysymyzdy bildirýimiz kerek.

Qosh bolyńyz, Murat aǵa! Jatqan jeri torqa, rýhy shat bolsyn.

Asqar Daıyrbek