Basy aýyryp, baltyry syzdaǵan árbir jan dertine shıpa izdep aq halattylardyń kómegine júginip jatady. Ajalǵa arasha bolyp júrgen abzal jandardyń biri ári biregeıi - Qaırat Aıdarhanuly. Qaırat dáriger 1960 jyl 10 shildede Qytaı aýmaǵyna qarasty Altaı aımaǵynyń Jemeneı aýdanynyń Shalshyqaı aýylynda dúnıege kelgen. Táýelsizdikten keıin Atajurtqa oralyp, elge eleýli eńbek etip kele jtaqan aǵamyzben az kem áńgimede bolyp qaıtqan edik.

– Qaırat myrza, áńgimeni arydan bastasaq, aq halatty kıýge ne túrtki boldy?

– Men basqalar sıaqty osy ónerdi bala kúnimnen armandap óstim dep aıta almaımyn. Óıtkeni bizdiń balalyq shaq ómirdiń san-qıly synaǵyna toly, aýmaly-tókpeli zamanda ótti. Ásirese, 1966 – 1976 jyldarda júrgizilgen qytaıdyń «Mádenıet tóńkerisi» dep atalatyn solaqaı saıasat, mektep jasyndaǵy meniń kóńildi kúnderimdi urlap áketti. Aıtpaǵym, júıeli túrde bilim aýdyń, izdenýdiń, bilim men ǵylymǵa degen qyzyǵyýshylyqty oıatatyndaı jaǵdaıda bolmadyq. Alaıda, súıekke sińgen áke óneri men ana tárbıesi meni únemi bıikterge jetektep otyrdy. Sonymen, birde toq, birde ash júrip orta mektepti tamamdap, 1978 jyly Qytaı Shyńjań medısınalyq ýnıversıtetiniń «Jalpy medısına» fakúltetine oqýǵa tústim. Kóp adamnyń qoly jete bermeıtin joǵary oqý orny meniń medısınaǵa degen qyzyǵýshylyǵymdy oıatyp, medısına salasy ómirlik baǵytyma aınaldyrdy. Joǵary oqý orynyn tamamdaǵan soń, týǵan jerim Jemeneı aýdanyndaǵy halyq emhanasyna jumysqa turdym. Tájirıbeli ustazdardan tálim aldym, qasynda júrdim. Desede, keıbir aýrýlardyń em qonbaı, ne dárigerlerdiń qolynan kelmeı kóz jumyp jatqanyn kórgende joǵary oqý orynda oqyǵan bilimimniń jetkiliksiz ekenin sezindim. Sonymen, bilimdi tereńdetý maqsatynda 1987-1991 jylǵa deıin Shynjań medısına ýnıversıtetine baryp jalǵasty oqydym. Atalǵan oqý ornyn tabysty tamamdap, 1991-1992 jyldary Altaı aımaqtyq «Halyq emhanasynda jáne SHUAR halyq emhanasynyń syrtqy aýrýlar bóliminde» qyzmet atqardym. Jumys isteı júrip izdenip 1993-1996 jyldary Shynjań medısına ýnıversıtetinde aspırantýra tústim. Dısertasıada: «Óttiń qaterli isigi haqyndaǵy» eńbegimdi qytaı tilinde sátti qorǵap, ǵylym kandıdaty atandym. 1997 jyly sáýirde SHUAR jaǵynan dosent ataǵyna ıe boldym. Sosyn baryp, barlyq jıǵan-tergen bilimdi halyq ıgiligine jaratýǵa, aq halatty kirletpeýge bel býdym.

– Balalyq shaǵym kóńilsiz ótti dep qaldyńyz...

– Iá. 1962 jyldary qytaıdaǵy qazaqtar ómirinde kóptegen ózgerister oryn aldy. «İle-Tarbaǵataı» oqıǵasy týylyp, birneshe júz myń adam Keńestik Qazaqstanǵa qonys aýdardy. Artynan shekara túbinde otyrǵan kóptegen qazaq aýyldaryn qytaılar kóshirip shekaradan alshaqtaý ishki jaqqa qonystandyrdy. Sol kóshten bizdiń aýylda tys qalmaı qazirgi «Kóne jemeneı» atalyp ketken jerden «Sharyqty» aýylyna kóship kelippiz. Ol kezde men nebári eki jastaǵy kezim eken. Sodan ne kerek, kóp uzamaı «Tap taldaý» deıtin saıası qozǵalys júrip bizdiń áýletke de salqyny tıdi. Ákemizdiń mańdaı terimen tapqan mal-múlkin kóp kórgen qytaılar «Baısyń» degen jeleýmen synǵa alyp jazalady, jer aýdaryp, aýyldan-aýylǵa kóshirip, qara jumysqa saldy. Keıde kıerge kıim, isherge as taba almaı qalǵan kezderimiz boldy. Mine osyndaı ómir bizdi erte eseıýge májbúrledi.

– Aımaqtyq halyq emhanasynda jumys jasapsyz, atadan balaǵa mıras bolǵan qazaq emshiligin de qosa alyp júrdińiz be sonda?

– Iá, halyq emhanasynda jumys jasaý maǵan eń úlken múmkindikter syılady. Qazaqtyń halyqtyq emi men batys emderiniń qarapaıym tásilderi, kemeldi medısınalyq ádis-amaldaryn birlestire otyryp jumys jasadym. Túrli aýrýlarǵa jolyqqanda túrli suraqtar de kezdesti. Ásirese, adam ómiri alaqanyńda turǵanda seniń izdenbeýge, oqymaýǵa haqyń da joq. Sonymen,  Jumystan bos ýaqyt bolsa boldy tom-tom kitaptardy aqtarýmen boldym. Ásirese, qytaı tilinde qazylǵan Qytaı, Tıbet, Mońǵol emshilikteri men qytaıdyń jańasha emdeý baǵytyn baılanystyra otyryp em jasaý men úshin mańyzdy boldy. Bul týraly tańdy tańǵa ulastyra ǵylymı, saraptamalyq, tanymdyq maqalalar jazdym. Bar oıym bilgenimdi elge jetkizý, ajaldan arashalaý boldy. Sol izdenisterimniń arqasynda 1997 jyly esimim medısına salasyndaǵy memlekettik «Áıgili adamdar» sózdigine kirse, 1999 jyly QR memlekettik densaýlyq saqtaý mınıstrligi jaǵynan «joǵary dárejeli maman» ataǵyn aldym. SHUAR jas mamandary arasynan óz mamandyǵym boıynsha «eńbek ozaty» bolyp marapattaldym.

– Sonsha úlken marapat pen ataqqa ıe bola turyp, bárin tárik etip atajurtqa at basyn burý qanshalyqty mańyzdy boldy?

– Biz ári baqytty, ári baqytsyz býynbyz. Biraq baqytymyz baqytsyzdyǵymyzdy ońaı umyttyrady. Týǵan jer - qymbat, ata meken – ystyq. Qazaqtyń baqyty – Qazaqstan otanynda. Shynymdy aıtsam, jańaǵy siz aıtqan úlken marapat pen ataqtar meni qyzyqtyrmady. Men tek kindik qanym tamǵan týǵan jerimdi ǵana qımadym. Atalarymyzdyń basyndaǵy aýyr kúnderdiń, saǵynyshty aırylýlardyń bir parasy bizdiń basqa tússe, oǵan ne shara?! Kónemiz, kóteremiz. Taǵdyrdyń synaǵy dep qabyldaımyz!

Qazaq eli Táýelsizdik alǵannan keıin bizdiń atamekenge degen qyzyǵýshylyǵymyz artty. Ary ótsek bergi jaqty saǵyný, beri ótsek arǵy jaqty saǵyný – bir ǵasyr enshisindegi atalarymyzdan bizge jalǵasqan taǵdyrdyń úkimi boldy. Óz basym qytaıdan qıyndyq kórdim dep aıta almaımyn. Balalyq shaqtaǵy qıyndyq búkil qytaıdaǵy barlyq ultta boldy. Men ol jaqta oqydym, toqydym. Aıaýly jarym Sáýlemen sol topyraqta qaýyshyp, balapandarym – Órken, Órkesh sol jerde dúnıege keldi. El qatarly ómir súrdim. Biraq, memleket ıesi ózge ult bolǵasyn keıde ógeı oılarǵa beriletinimiz ótirik emes. Odan bólek álemde adam balasyna ata-babańnyń kúl tókken mekeni bolǵan, ordaly shańyraq kótergen jurtynan ystyq, qymbat eshteńe joq. Qytaı elinde aqshamyz kóp boldy, kıimimiz kók boldy. Endi «qarnymyz ashsada qazaq jerinde ómir súreıik!» deıtin tolǵanys jıi mazalaı bastady. Sonymen, Qazaqstanǵa kóshý kerek degen sheshim qabaldadym.

– Atajurtqa kelgennen keıin qandaı da bir qıyndyqtar jolyqtyńyz ba?

– Men alǵash qytaımen shekaralas Zaısan eldi mekenine keldim. Ol jaqtaǵy aǵaıyn meni jyly qarsy aldy. Jaqyn qabyldady. Tórt jyldaı  jeke dárigerlikpen shuǵyldandym. Sosyn elordasy Astanaǵa qonys aýdardym. Qazaqta «qaıda barsańda, eki qolǵa bir eńbek» degen tamasha taǵylymdy sóz bar. Bir elden ekinshi elge kóship kelip ornalasý aıta salǵanǵa ońaı. Astana qalasyna kele salysymen ár bir bosaǵany tozdyryp jumys izdedim. Kóp jerde tek qana orys tildi mamandardy qajet etedi. Seniń bilip turǵan bilimińmen sanasýdan kóri dıplomyń, kelgen eliń-jeriń degendeı nazarǵa alynady. Sóıtip júrip aqyry jeke dárigerlik ornyn ashyp kórýdi jón kórdim. 2012 jyly qalanyń ońtústik qaptalyndaǵy qalyń saıajaılyq úıleriniń bir bólmesin baspana etsem, ekinshi bólmesinen shaǵyn dárigerlik bólme ashtym. Qytaıda oqyǵan bilimderim men qytaısha emdeý, tıbetshe emdeý, qazaqsha emdeý syndy san-salalyq tájirıbelerimdi iske salyp jumys jasadym. Sonyń nátıjesinde meni izdeýshiler kóbeıe bastady. Men emdegen naýqastardyń kóbi saýyǵyp ketip otyrdy. Tipti keıbir emhanalarda «em ónim bermeıdi, adam bolmaıdy» delingen naýqastardy da aıaǵynan turǵyzyp, el qataryna qostym.

Aýrýlardy kórý jáne medısına talaptaryna sáıkes ólshem-talaptardy tolyq meńgerý maqsatynda 2012 jyly Astana qalasyndaǵy Medısına ýnıversıtetinen arnaıy kýrstan óttim. Astana qalasynda «Otbasylyq dárigerlik» emdeýi boıynsha memlekettik lısenzıa aldym. Eń bastysy osy jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyn aldym. Emdeýge qatysty sertıfıkat, túrli qujattarymdy tolyqtap atalǵan emdeý bólimin, endigi jerde «Shıpaly emdeý ortalyǵy» etip ashtym.

– Qazir ortalyq medısına salsynyń qaı baǵyttarymen jumys jasap keledi?

– Emdeý, saýyqtyrý ortalyǵynda massajdyń barlyq túrin, onyń ishinde ıne massajyn da zaman talabyna saı jasaqtadyq. Aýrýlardy kóbinese shóp dárilermen jáne qytaı, tıbet, qazaq emshilik dástúrlerimen ushtastyra emdeýdi negiz ettik. Jańa zaman talaptaryn da erekshe nazarǵa alyp kelemiz.

– Otbasyńyz jaıly aıtyp ketseńiz?

– Men eń baqytty urpaqpyn. Ata-babalarmyzdyń basynan ne ótpedi. Sonaý Altaıdan Syrǵa deıin, Syrdan Saýyrǵa deıin bosqan babalarymyz óziniń kóshpendi tirliginde, qıyn synaqtardy, aýyr azaptardy, ot pen sýdyń bárin kórdi. Men sol babalardyń amanattaǵan shańyraǵyn atajurtqa, esildiń jaǵasyna, Aqordanyń janyna ákelip tikkenim úshin baqyttymyn! Janymda ómirlik serik bolǵan medısınalyq bilimi bar áıelim men balalarym, «Ata» dep aldymnan júgirip shyǵar Perızat, Ámirsultan, Ámıra deıtin nemerelerimdi qushyp otyrmyn. Táýelsiz qazaq elinde osyndaı otbasymmen, qany bir qazaǵymmen birge tynystap, birge ómir súrip jatqanym úshin Alla Taǵalaǵa sanysyz shúkirlik etemin...

– Áńgimeńiz úshin rahmet.

Suhbattasqan: Toqtar Jetpisbaı