2006 jyly tamyzdyń 9 juldyzy kúni M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna Reseıdiń Kemerova oblysy, Prokopevsk qalasynan erekshe bir qonaq sýyt kelgen edi. Bul beısaýat qonaqtyń shashy dýdyrap, saqaly-murty ábden ósip ketken, kıim-keshegi kir-qojalaq, jasy bolsa toqsannan asqan edi, báteńkesiniń baýyn qalaıy symmen baılanǵany da oqshaý edi. Beıtanys qarıa akademık Serik Qırabaev, Seıit Qasqabasovty izdep kelgenin aıtady. Ań-tań bolǵan jastar túr-syqpyty kózge qorash kóringenimen minez-bolmysynan degdarlyq pen pańdyq lebi esken jumbaq shaldy qabyldaý bólimine aparady. Onda otyrǵan ınstıtýttyń kadr bóliminiń meńgerýshisi Baqyt Jumaǵalıeva apaı bul úlken kisini jyǵa tanı ketedi. Beıtanys qonaq alash arysy Júsipbektiń asyl synyǵy Bektur Aımaýytov edi. Qarıany qabyldaǵan ınstıtýt dırektory Seıit Asqaruly dereý jastarǵa tapsyrma beredi, qonaqkáde usynady, aqsaqaldy ornalastyrý, qujatyn retteý sharýasyn uıymdastyrady. Bul kózaıym oqıǵadan qulaǵdar bolǵan halyq jazýshysy Ábdijámil Nurpeıisov, aqyn Serikbaı Qosan, Júsipbektanýshy ǵalym Nurjan Qýantaıuly bastaǵan yntal toptyń aralasýymen Bektur Júsipbekuly Aımaýytov Almaty qalasy «Ardagerler» úıinde ómiriniń aqyrǵy dámi taýsylǵan 2008 jylǵa deıin tirshilik etedi. Sol kezde men Bektur atamen etene tanysyp, úıime qonaq ettim, perzent retinde azdy-kópti qyzmetterine jaradym. Keremet taǵdyr ıesi, asyldyń synyǵy, alashtyń úzigi shańyraǵymnan dám tatyp, duǵa oqyp, aq batasyn bergenin búginderi yrym etip, baqyt sanaımyn. Aqsaqal ornalasqan «Ardagerler» úıine Aıgúl İsmaqova, Qaırat Raı, Dúısengúl Jahan, Ermek Qanykeı, Nurjan Qýantaı, Mádı Aljanbaı, Nurtaı Laqan sekildi taǵy basqa kóptegen zıalylar, jýrnalıser baryp, turaqty habarlasyp, suhbattasyp, járdemdesip turdy. Sol kezde atamen áńgimelesip, kóptegen saýaldaryma jaýap aldym. Qatırama túrtip qoıǵan suhbat-áńgimemdi jarıalaýdyń sáti endi týyp otyr. - Toqsanǵa kelgen jasyńyzda sonaý Kemerovadan jalǵyz jaıaýdyń kúıin keship, qur súlderińizdi súıretip nege keldińiz? -
Men alash arysy Júsipbektiń ulymyn. Súıegim atajurtta qalsyn, ata-baba topyraǵy Baıanaýylda ómir súrgim keledi.- Kemerovada mekendegen qazaqtardyń kóbi shahter ekenin bilemiz. Siz ózińiz de shahtyda jumys istepsiz. Al gýbernator Amankeldi Tóleev qazaq ekenin maqtan etemiz. Amankeldi Tóleevpen kezdestińiz be? -
Amankeldiniń qazaq ekenin bilemin, biraq ol qazaqsha sóılemeıdi. Men Júsipbek Aımaýytovtyń ulymyn, maǵan ol kelip sálem berýi tıis. Sol sebepten oǵan barǵam joq.- Jastyq shaǵyńyz qıan ıtjekkende Aqteńizde aıazdy túrmede, qalǵan ómirińiz jat el Reseıde ótti. Jan jaryńyz jaratqannyń buıryǵymen orys ultynan boldy, balalaryńyz qazaqsha bilmeıdi dep sóge almaspyz. Ózińiz namaz oqyp, qazaqsha taza sóıleıdi ekensiz. Tilden, dilden jańylmaýyńyzǵa ne sebep boldy? -
Men qazaqtyń uly jazýshysy Júsipbektiń balasymyn degendi árqashan da maqtan ettim. Tipti túrmede otyrsam da áke árýaǵy maǵan azyq boldy, qýat-kúsh, dem berdi. Ekinshiden, meniń azamat bolyp qalyptasýym Bashqurtstanda, Tatarstanda ótti. Ákem ustalyp ketken soń meni bashqurt zıalylary Ýfaǵa ákeldi, solardyń qolynda tárbıelendim, bul aǵaıyndar dindar taqýa, bilimdi, ata saltyna adal keledi. Osy aǵaıyndardyń tálimi meniń qazaqshyl bolýyma yqpal etkendigi de shyndyq.- Ata, sizdiń qorjyndaryńyz zildeı aýyr eken. İshinde ne bar dep, sizdiń ruqsatyńyzben aqtarsaq, sonyń kóbi elektrık mamanǵa qajetti túrli qural-saımandar, temir-tersek, nebir asaı-múseıler bolyp shyqty. Bul ne úshin qajet? -
E, qaraǵym, adam óz kásibine ómirden ótkenshe adal bolýy kerek. Kásip adamǵa jaratqan tarapynan násip etiledi. Men kezinde Sovet odaǵyndaǵy eń myqty degen júz elektrıktiń biri bolǵam. Meni Ýfada Máskeýden kelgen ataqty orys ınjeneri oqytty, eńbekqumarlyǵymnyń arqasynda óz kásibimniń shyńyna shyqtym, osy saladaǵy daryndy mamandardyń biri boldym. Meni túrmege túsirip, túbime jetken de osy elektrık mamandyǵy! Men qabiletimniń arqasynda arnaıy ótkizilgen konkýrsqa qatysyp, qatarlastarymnan oq boıy ozyp, Qazan qalasyndaǵy S.P.Gorbýnov atyndaǵy soǵys ushaǵyn jasaıtyn jabyq zaýytqa 1936 jyly 12-inshi qazanda jumysqa qabyldandym. Bul zaýyt sol kezdegi álemdegi eń myqty ushaq óndiretin zaýyt edi. Jalaqym da, turmysym da túzelip sala berdi. Aqyry qyrsyq shaldy, 1937 jyly ústimnen aryz túsip, «Kontrevolúsıoner Júsipbek Aımaýytovtyń uly jabyq zaýytta shpıondyq jasap, Sovet memleketine qastyq jasaǵaly júr» degen jalamen OGPÝ tekserip, Aqteńizge abaqtyǵa aıdalyp kete berdim, 1937 jyly 30-ynshy jeltoqsanda jalamen 10 jylǵa bas bostandyǵymnan aıyrdy.- Baýyryńyz Janaq qalaı ustalmaı aman qaldy? -
Meniń túbime jetken de, kórkeıtken de osy elektrık mamandyǵy dedim. Janaq mektepte matematık boldy, ol Máskeýde joǵary matematıkadan ómirbaqı sabaq berdi, kókesi Álimhan Ermekovtyń jolyn qýdy, qyzdary da ózine tartqan aqyldy, matematıkter. Ony áskerı zaýytta istemegendikten eshkim teksere qoımaǵan bolar. Qyzdary Nadejda men Valentına óte ınabatty, úılerinde ótken jyly qonaqta boldym, Máskeýde Mojaıskoe shosede turady, hat alysyp ta turdyq.- Elden uıat bolady dep, báteńkeńizge jipten baý taǵyp, qalaıy symdy shesheıin degenge nege qarsy boldyńyz? -
Qaraǵym, jalpy elektrıkterdiń bári aıaq kıimine qalaıy symnan baý taǵady, bul ersi emes, kásibı daǵdy, ekinshiden men sekildi kári adamǵa baýdy baılaǵansha, qalaıyny ıe salǵanym durys, ári jeńil emes pe?!- Aqteńizde lagerde kimdermen birge boldyńyz? -
Onda neshe túrli ulttar-ulystar, zıalylar bar, túrmede naǵyz ınternasıonalızm jaılap tur. Ondaǵylardyń kóbi shpıon degen bappen jazalanýǵa kelgender. 21 jasymnan tutqyndalyp Aqteńizdiń Solıkamsk, Nyrob lagerinde 1937-1948 jyldyń qańtaryna deıin qamaýda boldym. Onda attarymyzdy aıtpaıdy, arnaıy nómermen shaqyrady. Aqedil, bir qyzyǵy onda qytaıdan, mońǵoldan kelgen qazaqtyń nardaı azamattary jaza ótegen. Olar ózderi qazaqsha sýdaı sóıleıdi, sonymen birge olar kádimgi qytaı, mońǵoldarmen solardyń tilinde sóılesedi. Biz qytaımen, mońǵolmen qarym-qatynas jasaǵanda olar bizge tilmash bolady. Barlyǵy da «otanyn satqandar, shpıondar» degen jalamen sottalǵandar. Sibir aıazy aqyryp turady, mınýs 72 gradýs sýyq bolady, aqpanda nar qaraǵaılar aıazǵa shydamaı tars-tars aıyrylyp jatady. Biraq alashtyń arýaǵy, rýhy bizdi súıedi, súıredi, syndyrmady.- Sizdiń bloknatyńyzda M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń, sonymen birge akademık Serik Qırabaevtyń, Baıanaýyldaǵy týys-týǵandardyń, tipti Belbulaqta turatyn aqyn Temirshe Sarybaevtyń meken-jaılary óte kórkem jazýmen bezendirilip jazylǵan eken. Jazý órnegińiz ásem-aq? -
Ákem Júsipbek etik sheberi, sýretshi bolǵan. Ol kisi meniń alǵashqy saýatymdy ashqan. Bul naqysh, uqyptylyq, yqtıattylyq áke qanynan juqsa kerek. Biz lagerde nemiske qarsy soǵysaıyq dep 1943 jyly aryzdandyq, eshkim qulaq aspady,kerisinshe azaptaı tústi. Bir kúni bir general keldi, men onyń sýretin akvarel etip saldym. Ol tań-tamasha boldy, qol astyndaǵylarǵa maǵan jyly qaraýǵa tapsyrma berdi. Mine, áke úıretken óner tipti abaqtyda da shapaǵatyn tıgizdi.- Siz kimnen qorqasyz? -
Ákem Júsipbek «Psıhologıa» degen oqýlyq jazǵan. Ol kitapty atamyz Ahmet Baıtursynuly ústeline únemi qoıyp qoıyp oqıtyn, ákemdi bilimdi dep erekshe qadirleıtin. Sol kitapta adam janyna túsirilgen jaraqat, júrekke túsirilgen syzat, sodan týǵan úreı týraly da kóp aıtylǵan. Men ákeme jala japqan, kúıelegen, atqyzyp jibergen Ǵabbas Toǵjanov degen balshabek synshydan ómirbaqı qorqyp óttim. Ony jasyra almaımyn, meniń qasiretim osy. Ol ákemdi kóre almaı, qyzǵanyshpen ústinen aryz jazdy, qyr sońynan tústi. Ákem ashtyqqa járdemdeskeli qarjy jınaǵan, ony elge adal taratqan. Aldymen osyny da jala qylyp jappaq boldy. Biraq onyń esep-qısaby túgel bolǵan soń ákem sot aldynda aqtaldy. Aqyry «KR», ıaǵnı «kontrevolúsıoner» dep kúıe jaǵyp, túbine jetti. Ol qýtuıaq ózi darynsyz, al ákem shyn danyshpan edi ǵoı, sondyqtan ishtarlyq qyldy, kóre almady. Bir kúni Qyzylordada ákem Ahmet atanyń úıine bardy. Onda Mirjaqyp, Ǵabbas Toǵjanov bar biraz adamdar bas qosty. Ákem kúı tartty, Jaqań án saldy. Birazdan soń syraǵa qyzyp alǵan Ǵabbas Toǵjanov «Seni qurtam, sen «KR-syń» dep ákemniń jaǵasynan aldy. Men ol kezde toǵyz jasar balamyn. Ákemniń jaǵasynan almaq túgil úlken-kishi bir kórýge zar bop, ıilip sálem beretin, taǵzym qylatyn. Shoshyp ketip, baqyryp jylap jiberdim. Ashýlanǵan alpamsadaı deneli balýan atam Ahmet ony jaǵadan ustap ap, alyp soǵyp, úıdiń esiginen biraq laqtyryp, qýyp jiberdi. Biz túnde Mirjaqyptyń kıiz úıine baryp qondyq. Biraq Toǵjanov óshpendiligin, qastyǵyn qoımady. Ol jalǵan jala men ótirik aryzǵa, tasadan tyǵylyp tas atýǵa, las qımylǵa sonshama sheber bolǵanymen, qolynan túk ónbeıtin, ózine ózi ǵashyq bolǵan pasyq sorly edi. Al, meniń ákem roman, poves jazady, psıholog ǵalym, elin, túrki jurtyn, adamzatty sheksiz súıetin bıik tulǵa edi. Soǵan yzalanǵan, qorlanǵan Ǵabbas ákemniń obalyna qaldy. Tipti sol Ǵabbastardyń, sapbastardyń úreıli elesi ázirde álemdi kezip júr dep sanaımyn, túnde túsime kiredi, mazalaıdy. Reseıde júrsem de, Qazaqstanǵa kelsem de bizderdi Ǵabbas jaýyz ańdyp júrgendeı sezinem, qorqam, sol jaýyz máńgi ólmeıtindeı, jer betinen qurymaıtyndaı shoshyna berem. Halyq jazýshysy Ábdijámil Nurpeıisovtyń kómegimen «Almaty» qonaqúıine lúks bólmesine ornalastym, bárine táýba. Sol kezde túnde kóshede birdeńe tarsyldady. Men erteńinde azanda kelgen aqyn inim Serikbaı Qosanǵa «Túnde birdeńe tarsyldady. Ǵabbas Toǵjanovtar meni óltirgeli júrgen joq pa?» dep alańdaýshylyq bildirdim. Ol Ǵabbas Toǵjanov qaıtys bolǵanyn, onyń endi tirilmeıtinin aıtty. Júregim shaılyqqan, ábden zátte bolǵan men sol Ǵabbastyń quryǵanyna múlde senbedim, senbeımin de! Shyndyq – osy.- Ákeńizdiń erkindiktegi ómiriniń sońǵy sátinen syr shertseńiz? -
Sen bul týraly umytpaı jaz. Qazir esime túsip otyr. Bir kúni ákem qatty qýanyp keldi. Ol qazaqtyń qaharmandyq tarıhy týraly úlken roman jazýǵa derek tapqanyn aıtty. Syr boıynda bir kedeı qazaqtyń atyn jolbarys jaryp ketedi. Jalǵyz but artar kóliginen aıyrylǵan ashýly jigit sherige qarsy naıza ustap, jekpe-jekke shyǵady. Jolbarysty jaıaý baryp, myltyqsyz aq naızamen jaryp óltiredi. Al, qazaqtyń bir baıy osy has batyrdyń kózsiz erligine súıinip, qalyńsyz sulý qyzyn beredi. Muny ákem shattana aıtyp, «Tyrnaqty, tisti jolbarysty qyzyl qolmen jekpe-jekte óltirýge júregi daýalaǵan qazaq jigitindeı batyr dúnıede joq, sirá. Men qazekeńniń batyrlyǵyn máńgi jyr etem» dep shabyttandy. Súmelek, jalaqor, myljyń Ǵabbas Toǵjanov ákemniń túbine jetpegende bul roman dúnıege keler edi dep ókinem. Ómirimdegi bir ókinish osy bolyp qaldy!Álqıssa... Danyshpan Máshhúr Júsip Kópeı «Júsipbek Aımaýytulyna hat» degen óleńinde bylaısha tolǵaıdy: Júsipbek amanbysyń, saý salamat, Jigitsiń jaqsyǵa – qat, jamanǵa –jat. Jalǵyzdyq jarasqan-dy bir qudaıǵa, Aman ba Bektur, Janaq eki azamat? ...Aman bol , aman bolsań sen aman bol, Sen aman tursań maǵan dúnıe mol. Júsipbek, Bektur , Janaq úsheýińe, Turaıyn tileýles bop kóterip qol! Marqum, ımandy bolǵyr Bektur Aımaýytuly Almatyǵa alǵash 1994 jyly kelgen bolatyn. Onda da ony Prokopevsk temirjol beketinen kezdeısoq almatylyq dombyrashy sheber Narbek Oqanov degen azamat «taýyp alyp» elge ákelip, súıinshi suraǵan. Zıaly qaýym Bekeńdi basyna kóterip, Elbasy Qazaqstan azamattyǵyna qabyldaıdy, aqtaý kýáligin usynady, Almatynyń «Kóktem» shaǵyn aýdanynan úı beredi (Akademık Seraǵań, Serik Smaıyluly oǵan eki bólmeli baspana alǵanyń durys deıdi, bala-shaǵań, nemereń bar, ákeń týraly jazyp-syzýyńa qolaıly bolady dep qamqorlyq nıetin bildiredi, biraq Bekeń bir bólme jetedi dep qanaǵat etedi). Sodan keıin Bekeń ómirlik serigi kempiriniń aıtqanyna kónip Reseıde ómir súrgisi keledi de elden taǵy da saıaq ketedi. Aqyry, kempiri qaıtys bolǵan soń asyl súıegin damyldatýǵa atamekenine aman-saý kúıinde oralady. Bul joly da Bekeńe kezdeısoq jaǵdaıda meıirban azamattar járdem etedi. Kóptegen sebepterge baılanysty marqummen qoshtasýǵa múmkindik týmady. Bekeń o dúnıege de sýyt attana bergendeı. Súıegi Boroldaı zıratyna qoıylypty. Al, Bekeńniń ıesimin dep eskertý jasap otyrǵan M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna, ondaǵy ǵalymdarǵa «Ardagerler» úıinen eshqandaı qaraly habar estirtilmegen. Biraq eshten kesh jaqsy degendeı 2009 jyly ultjandy azamat Berik Ábdiǵalıev basqaryp otyrǵan Memleket tildi damytý Prezıdent qory tarapynan marqumnyń basyna eskertkish taqta qoıyldy, zıraty qorshaldy, qulpytasta: «Qazaq jazýshysy, Alash Orda qaıratkeri Júsipbek Aımaýytovtyń balasy – BEKTUR AIMAÝYTOV 1916–2008» degen jazý bádizdelgen. Etegine: «Eskertkishti qoıǵan – qazaq jastary» degen jazý oımyshtalypty. Osy saýapty isti uıymdastyrýǵa saıasattanýshy Erlan Saıyrov, sáýletshi Jalaledın Sháıken, jýrnalıs Erenǵaıyp Qýataıuly, júsipbektanýshy Nurjan Qýantaıuly bastaǵan birshoǵyr azamattar tegeýrindi áreket etken. Qońyraýly Bekeń túrmede de aty óshirilip nómirli bolǵan dedik, o dúnıelik turaǵyna da jetim daraq shanshylyp, oǵan «92675» degen nómir jazylǵan eken. Onyń máńgilik besigine azan shaqyryp qoıǵan ǵazız esimin qazaq jastary qaıtaryp bergenine myń bir táýba, janyńyz janatta, ımanyńyz joldas bolsyn Bektur ata! Aqedil TOISHANULY, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty.
Pikir qaldyrý