Qazaqtyń jańa álipbıine negiz bolatyn sıpyrly tórt nusqanyń (Qazaq – 28, Aǵylshyn – 26, Kırıllısa – 42, Túrki – 34) ishinen tól 28-di tańdap, ony pernetaqtadaǵy 26-ǵa qalaı syıdyrý búgingi kúnniń basty máselesi. 28 tól dybysty beıneleýge laıyq latynnyń 19 tańbasyn joba usynǵandardyń barlyǵy qoldaıdy. Myna 9 dybysqa kelgende ustanym ár túrli Á, Ó, U, Ú, İ, Ǵ, Sh, Ń, Ý. Máselen, «Á» dybysyn A, Ä, Ah, A', Á – dep bes túrli belgileıdi. Al «Ń» dybysyn Ń, Hh, Ň, Ņ ŋ – dep tórt túrli belgileıdi. «Sh» dybysyn S, Ş, W, Ś, Sh – dep bes túrli belgileıdi jáne t.b. Toǵyzynyń da tórt-besten tańbasy bar.

Árip pen dybystyń arasy shartty desek te, latynnan artyq qalǵan 7 áriptiń keıbiri qazaqtyń tańbasyz qalǵan nemese kóptańbaly bolyp turǵan toǵyz dybysynyń mazmunyn ashpaıdy. Onyń ústine, bizge jahandy jalpaǵynan basý úshin jasandy tańbasy joq, jal-quıryǵy kúzelgen, bas-aıaǵy túrtilmegen taza álipbı kerek – deppin (feısbýkte 02.05.2017 jyly).

Al búgingi kúni sol toǵyz dybystyń árqaısysyn jeke-jeke tereńirek qarastyrýymyz kerek. Máselen, «ý» dybysyn alaıyq. Bul dybys til bilimi ǵylymynda jasalý orny, tildegi qyzmeti, qoldanylý jıiligi, shyǵý tórkini jaǵynan jan-jaqty qarastyrylǵan. Endi onyń qazaq jazý tarıhyndaǵy tańbalanýy, ózge túrkidegi jaıy, sóz ishindegi tirkesimdiligi, orny, latyn  qarpindegi elderdiń bul dybysty tańbalaý tájirıbesi degen sıaqty máselelerdi zertteı túsý qajet. Bundaı zertteýdi qalǵan ǵ, sh, ń daýyssyzdaryna da júrgizý qajet.

Menińshe, á, ó, ú, i dybystaryna pernetaqtadan oryn izdep keregi joq, tappaısyz. Olardyń basyn ári túrtip, beri túrtip (A', Ä) nemese qosaqtap (AE) áýre boldyq. Odan da tarıhqa, tájirıbege júgineıik. A.Baıtursynuly qazaq jazýynyń tarıhynda «tóte jazý» degen atpen 1929 jylǵa sheıin qoldanylǵan óz álipbıinde daýystylardyń sóz ishinde biryńǵaı jýan nemese biryńǵaı jińishke aıtylý zańdylyǵyna súıenip, olardyń jýan-jińishke túrlerin bir-aq tańbamen berip, sóz aldyna dáıekshe qoıyp otyrǵany belgili. Qazir bizge pernetaqtada tek jýan dybystardy ǵana belgilep, biraq monıtorǵa nemese prınterden qaǵazǵa olardyń jińishke normaǵa saı durys jazylý nusqasyn shyǵaryp beretin sıngarmonızm zańyna súıengen elektron baǵdarlama kerek. Máselen, Alypbi dep teremiz. Al ol baǵdarlama arqasynda bir núkteni basý arqyly nemese avtomatty túrde monıtorǵa Álÿpbi nemese Alÿpbi bolyp shyǵady, qaǵazǵa da solaı basylady. Sonda tórt jińishke daýysty dybysqa pernetaqtadaǵy 26 tańbanyń ishinen jeke tańba izdep jatpaımyz. Olar jýan daýystylardyń tańbasymen teriledi, biraq kózge sıngarmonızm zańyna negizdelgen baǵdarlama arqyly ózgertilgen jeke tańba retinde kórinedi. Qolmen jazǵanda, qaǵazda, álippege basqanda, álipbı tizbesinde jeke tańba retinde turady. Tipti olardy jańa álipbıde kóz úırengen Ó,Á kúıinde qaldyra berse de bolady, óıtkeni pernetaqtada olar jýan nusqasymen ǵana teriledi. Qazirgi  jastar bir-birimen hat almasqanda amalsyz solaı qoldanyp ta júr. Qazir HHİ ǵasyr. Aqańnyń kezindegideı áripterdi qorǵasyn qalypqa quıatyn kez emes, qazir kompúterge jaqyndap sóılep berseńiz, sózińizdi termeı-aq ózi basyp shyǵaratyn baǵdarlamalar jasalady. Jeliniń arǵy basynan jiberilgen jobany ózińnen daıyn zat kúıinde shyǵaryp alatyn 3D prınterlerdiń zamany keldi. Endi sıpyrly Qazaqstanǵa aınalamyz dep qyrýar qarjy jumsaǵaly jatqanda, ótken ǵasyrdaǵydaı áripterdi qosaqtap nemese qolmen eki basyp tańbalap, mehanıkaǵa bet qoıýymyz estigen elden uıat bolar. Sondyqtan İt mamandardyń búgingi mindeti – qazaq tiliniń úndestik zańyna arnap baǵdarlama jasaý. Iaǵnı, Aqańnyń keshegi dáıekshesiniń qyzmetin búgingi elektron baǵdarlamaǵa júkteýge kirisý.

Endi bir qyzyq jaıt, usynylyp jatqan resmı jobalardyń barlyǵynda da ózge tildiń júıesindegi tańbalar júr. Ár ulttyń ulttyq álipbıinde tól dybystary ǵana tańbalanady emes pe?! Burynǵy zorlyqpen tanylǵan qyryq eki tańbaly álipbı bizdiki emes edi ǵoı. (42-28=14). Álipbı usynýshylar On tórt tańbanyń ishinen birese anaýsyn, birese mynaýsyn qımaı júr. Birin alyp, birin qaldyrýda esh ǵylymı prınsıp joq. Olardyń on tórti de ózge tildiń júıesindegi áripter.

Sonda ózge tilden engen sózderdi qalaı jazamyz der bireýler. Alatyn sóz solardyń biriniń sózi bolǵan soń, aǵylshyn men orys qalaı jazsa, solaı jazamyz. Oǵan nesine basymyz aýyrady. Biz orystyń bar dybysyn álipbıimizge kirgizip alyp, solardyń bolashaq emlesin qosa jasap bermeıtin shyǵarmyz. Olar da shetelge shyqqanda aty-jónderden nemese jer-sýynyń ataýlaryn halyqaralyq standarttarmen latynnyń 26 qarpimen-aq translıterásıalap otyr ǵoı. Basynda sony paıdalanarmyz, sosyn Moskvany-Máskeý, Rossıany-Reseı, Pekındi-Beıjiń degen sıaqty óz dybystyq júıemizge birtindep yńǵaılaı beremiz. Shama jetkenin aýdaramyz, qazaqsha jańa sóz týdyramyz. Bunyń bári álipbı bekitilgennen keıinde uzaq merzimge toqtaýsyz ómir baqı jalǵasa beretin jumystar emes pe?

Al qazaq álipbıinde qazaqtyń tól dybystaryna ǵana oryn berilýi kerek.

Ózi 300 joba dep dalbıtyp júrgenimiz osy 4-5 tańbanyń tóńiregindegi áńgime emes pe? Sondyqtan árkim reformator bolýǵa umtylmaı, jan-jaqqa tartyp «aqqý, shortan hám shaıan» bolmaı, bárimiz jumylyp, kestedegi ashyq turǵan 5 dybysqa (u, ǵ, sh, ń, ý) myna qalǵan latyn tańbalarynyń ishinen árip belgileıik. (W, F, H, X, V, C, U)

Qazir biz http://latyn.mtdi.kz saıtynda Ý dybysyn talqylap jatyrmyz. Soǵan at salysaıyq!

Bıjomart Qapalbek,

til mamany