– Ustanymyńyz qandaı?

– Meniń basty ustanymym  qazaqqa qyzmet etý. Óner adamy, kompozıtor bolǵandyqtan, ulttyq bolmysqa saı dúnıeler jazý jáne jazǵanyńa saı ómir súrý.

– Kez-kelgen shyǵarmashylyq adamy úlken dúnıe jazýdy arman etedi. Siz sol shaǵarmashylyqtaǵy úlken dúnıeńizdi jaza aldyńyz ba? Álde bolashaqtyń enshisinde me?

– Dúnıeniń ózi armannan jaratylǵan ǵoı. Bir armanyńa jetseń ekinshi arman qol bulǵaıdy. Men bala kezimnen ata-ana degen egiz uǵymǵa arnap tutas bir bútin dúnıe jazsam dep oıladym. Onyń dáleli «Bir báıterek, bir shynar» ánim. Alǵash osyǵan án jazdym. Ápkem Baqyt Nazarbekova sózin jazdy. Sóıtip bala armanym án bolyp halyqtyń júregine jol tartty. Bul án meniń tólqujatym ispettes, bala armanymnyń jetistigi. Jáne aldaǵy ýaqytta da úlken dúnıeler jazsam dep armandaımyn.

– Jańa ápkem osy ánimniń sózin jazdy dep jatyrsyz. Demek otbasyńyz da ónerden quralaqan emes bolǵany ǵoı…

– Ónerge jaqyn emes jan joq shyǵar. Barlyǵy tekten keledi ǵoı. Atam Nazarbek dombyra tartqan eken. Ákem de ájeptáýir dombyrashy. Anam aýyl arasynda tanymal ánshi. Ápkem de óleń jazdy, áńgime jazdy. Meniń alǵashqy ustazym da sol ápkem. Ekinshi yqpal etken dúnıe meniń Abaı, Muhtar, Shákárim týǵan ulylar topyraǵynda dúnıege kelýim bolsa kerek.

– Sizdiń ánderińizdi tyńdaımyz, ózińiz telearna, radıolardan sırek shyǵasyz. Jalpy sizdiń ortadan oqshaýlanýyńyzdyń syry nede?

– Jón-josyqsyz jyltyńdap, tanymaldylyqqa essiz umtylý meniń bolmysymda joq. Elge shama-sharqymsha qyzmet etip jatqannan keıin, eldiń muń-muqtajyn jazý, ónerimmen osyǵan bir ún qatyp, úles qosý meniń mindetim. Al, aqparat quraldary shaqyryp jatsa barýǵa tyrysam. Bul bir jaǵynan maǵan da qatysty emes shyǵar.  Ártúrli deńgeıde habarlar ótedi.  Shoý baǵdarlamalarǵa qatysqam joq.

– Birinshi án týyp soǵan laıyq sóz izdeısiz be, joq aqyndardyń óleńin oqyp soǵan án ózi oralady ma?

– Kóbinese men sózge jazam. Ár aqynnyń bolmysyna boılaı otyryp án jazam. Aqyndardyń tabıǵaty bir-birine uqsamaıdy, soǵan saı ánderim de bir-birine uqsamaı bitimi bólek dúnıe bolyp týyp jatady. Abaı atamyzǵa óz stılinde, Shákárim atamyzǵa óz stılinde, Muqaǵalıǵa óz stılinde kelip tereńine boılaǵanda ǵana shynaıy shyǵarma týady dep esepteımin. Al kompozıtordyń óz stıli barlyq shyǵarmasynan kórinis tabady. Bir ata-ananyń on balasy bolsa sonyń árqaısysynda ata-ananyń jeke qasıetteri, minezderiniń bir bólshekteri kórinedi ǵoı. Kompozıtorlarda da solaı…

– Ómirdi úlken kósh desek keshegimen búgindi jalǵastyrýshy siz bir altyn kópirsiz. Kimderden ustaz tutyp bastaý aldyńyz, kimderge ustazdyq etip jalǵasasyz?

– Durys aıtasyz. Bastaý ótkennen alynady. Ótkensiz búgin joq, búginsiz erteń joq degen sıaqty. Keshegi Aqan seri, Birjan sal, Estaı, keıingi Abaı mektebi odan beri ózimniń ustazym Temirjan Bazarbaev, Qazaq válsiniń karoli Shámshi aǵamyz, Eskendir, Áset aǵalarymyz, Beken Jamaqaev aǵalarymyz. Mine, «bolmasań da uqsap baq» deıdi ǵoı. Biz osy kisilerge eliktep óstik. Bulardyń stıli ártúrli bolǵanmen barlyǵy ulttyq bolmysqa saı qazaqı dúnıeler jazdy. Aldymyzdaǵy qubyla osy aǵalarymyz boldy. Aǵalarymnyń jolymen júrip kelemin. Ardan attap aqsha úshin basqalardyń qańsyǵyn kóshirme jasaǵan jerim joq. Búgingi ánderdiń bolmysynan shoshımyn. Ulttyq naqysh, ulttyq boıaý atymen joq. Kóbi jan-jaqtan kep jatqan jalań kóshirme. Jastarymyzdyń sanasyn ýlap jatyr. Bul dúnıelerge bir tıym bolýy kerek qoı. Qazaq óneriniń onyń ishinde ánniń osynshalyq quldyraǵan kezeńi bolmaǵan shyǵar. Bizde sahna mádenıeti múldem joq. Ánshilerimiz fonogrammen konsert beredi. Al, aqshaǵa bılet satyp alǵan halyq jandy daýysta án tyńdaýǵa quqyly ǵoı. Árbirden soń bul halyqty aldap, aqymaq etý.  Kórshi Ózbekterdiń ózi sahna mádenıeti týraly zań qabyldady. Bizge de osy dúnıe aýadaı qajet.  Eń sumdyǵy ánshilerimiz bir kúnde 8-9 án jazamyz dep efırden maqtanyp jatyr. Bul ónerge degen jaýapkershiliktiń tómendep ketkendigi.  Eger fonogramǵa tıym salynsa shyn juldyzdar jarqyrar edi. 

– Qazir ánshiler ándi toıǵa arnap jazyp jatqan sıaqty. Osy toı bizdiń ónerdi óshirip jatyr ma, ósirip jatyr ma?

– Qazaq toıshyl halyq qoı. Bar jınaǵanyn toıǵa shashatyn elmiz. Menińshe toı degen tárbıe quraly bolý kerek. Sebebi halyqtyń jınalatyn, úırenetin jeri toı. Ulttyq ereksheligimen toılansa.

Qazir halyq án aıtýdan qalyp barady. Toıǵa barsa asabalar  oǵan múmkindik bermeıdi.  Toıdy túzeýimiz kerek. Toı tárbıe kózine aınalýǵa tıis. Arnaıy toıǵa án jazdym dep aıta almaımyn. Júregimdi ne terbeıdi men sony jazyp kelem.

Al, búgingi oryndaýǵa keler bolsaq, menińshe naǵyz ánshi án aıtqanda ózin umytý kerek. Sebebi ol halyqqa júregimen jetkizsem dep ánniń ishine enip ózi de sol ánge aınalyp ketedi. Al, búgingi fonogrammen  basqa eldiń qańsyǵyn kóshirip án aıtyp júrgenderge qarasań sekirip bıleıdi, óz-ózin sıpalap, shashyn jaıyp neshe túrli qylyq kórsetedi. Qarap otyryp qaıran qalasyń…

Qazir ánderdi tyńdap otyrsań tolǵan urlyq, kirme ánder. Osy qoǵamdaǵy beıjaılyqty paıdalanyp biraz pysyq adamdar ártúrli baǵyttaǵy ánderdi ákep kirgizdi.  Bireý uıǵyrdan, bireý qyrǵyzdan, qytaıdy, latyn amerıkany, serbıany, armıandy ákep jatyr. Bulardyń oılaǵandary ulttyq múdde emes, komersıalyq múdde. Qaltamdy toltyrsam, jaǵdaıymdy jasasam degen áńgime. Olar árıne qaltasyn toltyryp jatqan shyǵar biraq bizdegi jas býynnyń basqasha tárbıelenýine, ulttyq sananyń qalyptasýyna keri áser etkeni sózsiz. Dinge ártúrli sektalar kirgeni sıaqty, ánge de basqa aǵymdar kelip jatyr. Osylaı kete beretin bolsa erteńgi jas urpaq «Chıp-chıp», «Aspanǵa qaraımyn, juldyzdy sanaımyn» degen sıaqty ánderdi halyq áni dep qabyldaýy múmkin ǵoı. Toı deńgeıinen oı deńgeıine ótýimiz kerek…

Esti ánderdiń barar jer, basar taýy Ulttyq arna, Qazaq radıolary. Munyń barlyǵy reıtıń úshin emes, ult úshin qyzmet etýi kerek.  Sebebi, biz úshin ulttan qymbat, ony saqtaıtyn urpaqtan qymbat dúnıe joq.

– Qazaq eli de álemniń bir bólshegi. Sondyqtan da álemde bolyp jatqan ózgerister, ónerdegi damýlar qazaqqa áser etpeı qoımaıdy. Bul turǵydan kózqarasyńyz qalaı?

– Jaqsy. Álemnen ajyramaýymyz kerek. Ol zańdylyq. Másele álemdegi jańalyqtardy qalaı qabyldaýymyzda. Mysaly Abaı atamyz, Shákárim atamyzǵa qarańyzshy. Eýropanyń klasıkalyq án úlgisin qalaı qazaqylandyrdy. «Kózimniń qarasy», «Aıttym, sálem, Qalamqas» ǵajaıyp dúnıe ǵoı. Shákárim babamyz shyǵyspen úndesip qazaqy dúnıe jasady. Bul bizge teńdesiz úlgi. Shámshi aǵamyz «Qazaq válsiniń karoline» aınaldy. Oǵan deıin mundaı án bolmady ǵoı. Eýropadan ala otyryp taza kóshirmeı qazaqı bir álem jasap ketti. Sonyń bárin óziniń júreginen ótkizdi. Ulttyq boıaý engizip baryp qabyldady. Ondaı ánder máńgilik. Al, búgingiler tikeleı kóshirme jasap jatyr. Túptiń-túbinde osynyń aq-qarasyn aıyratyn urpaq keler dep oılaımyn.

– Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta,

Óleń degen týlaıdy qaıshylyqta deıdi Muqaǵalı aǵamyz. Sizdiń osy qoǵamda bolyp jatqan qaıshylyqtarǵa ún qosqan ánderińiz bar ma?

– Qazaqtyń jikshildikke, rýshyldyqqa bólingenine qarap qatty nalyǵan shaqta «Men qazaqpyn» áni ómirge keldi. Bar qazaqty birlikke, tutastyqqa shaqyrdym. Ulttyq tulǵalardy bólip-jarmaı tanýǵa, nasıhattaýǵa úndedim. Biz bir kezderi ókinishke oraı eldik deńgeıdegi babalarymyzdy rýlyq deńgeıge túsirip aldyq. Qolynda bıligi bar aǵalarymyz aýyldyq deńgeıdegi babalaryn respýblıkalyq deńgeıge kóterdi, kóshege attaryn berdi. «Qolyńda barda, qonyshyńnan bas» degen kózqarasta boldy. Bul rýhanıatymyzdy quldyratty.

Taǵy bir «Quralaıym» degen án jazdym. Bizdiń qazaq aǵaıyndar ózi qazaq bola tura balalaryna basqa ulttyń attaryn qoıa bastady. Bul búginge deıin qoǵamdaǵy úlken dertke aınalyp keledi. Sol janyma batyp 15 qazaq qyzynyń aty bar «Quralaıym» áni ómirge keldi. Biz qazaqtyń tili baı deımiz al, at tappaı júrgen aǵaıynnyń túri anaý. Balanyń esimi taǵdyryna áser etedi dep búgin ǵylym dáleldep jatyr. Ony babalarymyz o basta bilgen. Esińdi túzeý, esimińdi túzeýden bastalsa kerek.

Osy jaqynda ǵana aqyn Aıan Meırash baýyrymnyń sózine  «Qaıda ketip barasyń?!» degen án jazdym. Maqsat búgingi qazaq qyzdaryna oı salý. Shynynda da biz qaıda ketip baramyz… Keshe 50 myń teńgege túngi klýbta qazaq qyzy sheshinip jatyr. Sumdyq qoı… Qyz betimen ketse ulttyń quryǵany. Qyz tárbıesin ýysymyzdan shyǵaryp aldyq. Júregim aýyrady…

– Halqymyz talaı aýyr kezeńderdi basynan ótkerdi. Qanshama ulttyq dúnıemizden aıyrylyp qaldyq. Sol joǵaltqan dúnıelerimizdi túgendeı aldyq pa?

– Nasıhat az. Keshegi Alashtyqtardy urpaqqa dáripteýimiz kerek. Jastardyń sanasyna shynaıy jetkizilse urpaq oıanady dep oılaımyn. Óıtkeni qazaqtyń tegi óte myqty halyq. Jastar aqyldy ǵoı tez qabyldaıdy. Tek solarǵa tıimdi jetkizýdiń formasyn tabý kerek sıaqty. Qazaqtyń birligin nasıhattaý kerek. Júz-júzge bólmeı qazaqqa qyzmet etken tulǵalardy ár qazaq maqtan tutýy kerek. Búgingi elim-jerim dep júrgen tulǵalar sol sózderine laıyq bolyp júrse eken dep armandaımyn. Ókinishtisi sol kóp jaǵdaıda búgingi zıaly qaýymnyń sózi men isi sáıkes kelmeı jatady. 

– Ánmen urpaqty tárbıeleı alamyz ba?

– Biz qansha jyl orystyń otary bolyp keldik. Sonda bizdiń ulttyǵymyzdy saqtap, urpaqty ósirgen dúnıe án boldy. Bir ǵana mysal: on qazaq bir orys kelse shúldirlep oryssha sóıleı jónelemiz. Sol ádet áli qalmady.  Al, án aıtylyp jatqanda kim kirse de ol úzilmeıdi. Aıaǵyna deıin oryndalady.  Mysaly Shámshi aǵamyzdyń «Meniń Qazaqstanym» áni bes oblysty  orysqa ótip ketýden saqtap qaldy. Halyqtyń rýhyn oıatyp, birlikke shaqyra bildi. Imperıaǵa ses boldy. Ánge qalaı bolsa solaı qaraýǵa bolmaıdy. Án – halyqtyń rýhy. Adam týǵanda sóılep týmaıdy, ándetip týady. Ustazym Temirjan Bazarbaev marqum aıtatyn:

Ánmen adamdy emdeýge bolady, ánmen adamdy jyndandyrýǵa bolady, ánmen adamdy óltirýge bolady.  Qazir biz jyndandyrý deńgeıinde júrmiz. Qudaı odan saqtasyn.

Ándi jaı ǵana nasıhattap emes, ony jetesine jetkizip oryndaý kerek.  Mysaly: Júsekeńder Sháken Aımanov aǵamyz otyrǵan jerde  «Jıyrma besti»  aıtpańdar deıdi eken. Ár ánshi ózine keletin án taba bilý kerek. Qarańyzshy, Erlan Rysqalıǵa «Moldabaı» ǵalamat keledi.  Áıtpese qazir tyńdaı qalsań  daýysy keledi, kelmeıdi dástúrli ánderdi berip jatady… Bul ónerge degen qyzyǵýshylyqty joǵaltady.

– Jalpy adamnyń ózin-ózi tabýy óte qıyn dúnıe deıdi. Siz ózińizdi tapqan adamsyz ba?

– Án jazǵanda bárin umytam. Osy ánderime súıenip qıyndyqtarǵa da moıymaı kelemin. Soǵan qaraǵanda ózimdi tapqan adammyn dep oılaımyn.

– Muny aıtqan sebebim kórkemsýrette oqypsyz?

– Ia, belgili bir sebeptermen ónerge ketkeli turǵan jerimnen kórkemsýretke ketip qaldym. Al, án men sýret bir-birimen óte tyǵyz baılanysty dúnıeler. Qaıta ekeýi bir-birin tolyqtyrǵan sıaqty.

– Túrli qyzmetterde basshylyqta da boldyńyz? Shyǵarmashylyǵyńyzǵa bóget bolmady ma?

– Men eshqashan shyǵarmashylyǵymdy ekinshi orynǵa qoıǵan emespin. Bári adamnyń ózine baılanysty dep esepteımin. 2013 jyly Astanaǵa qonys aýdardym. Sodan beri úsh án keshimdi ótkizdim. Keıde oılaımyn Astanaǵa erterek kelgenimde  qazir bári basqadaı bolar ma edi dep. Men osy ýaqytqa deıin  tanylý jaǵynan  ǵana tapshylyq kórip keldim. Jazǵan jaqsy dúnıeńdi uqpaı keıbir ónerde júrgen jandar qıanat jasap jatady. Meniń ómirde keshirmeıtin isim satqyndyq! Janyńda júrip jaýyńa aınalý qandaı aıanyshty. Menen jaqsylyq kórip keıinnen bárin umytyp kete barǵan baýyrlarym da júr aramyzda. Aman bolsyn! Keıbiriniń talantty bola tura sonshalyq  usaqtyqtaryna tań qalam… Búgingi qoǵamdaǵy taǵy bir úlken dert «sózge erý». Bir adammen jaqsy aralasyp júrseń bireý kelip álginiń qulaǵyna sybyrlasa sonyń sońynan ilesip ózińnen de aq-qarasyn suramaı «pshyldap» kete barady.  Apyr-aı deısiń… Betińe aıtyp óltirse arman joq qoı.  Sondaı kezderde  otarshylyqtyń ezgisinde júrip ult múddesi jolynda bir-birin satpaǵan arystardy oılaısyń….

Muqaǵalıdyń 30-dan astam óleńine, Abaı, Shákárim atalarymyzǵa, keıingi Qadir, Farıza, Nesipbek aǵalarymyzǵa  qansha dúnıe jazdym. Biraq eńbekti baǵalap otyrǵan qoǵamdy kórmedim. Seniń esti dúnıeńdi mensinbeı esirik ánderge júgirgen «juldyzdardy» kórip qaıran qalasyń. Halyqta qandaı kiná ánderim keń tarady, «Kentaý balam» dep batasyn berip, baǵalap jatady. Al, qaltaly azamattar dastarhan basynda maqtaýdan aspaıdy búgin.  Men eshkimnen artyq dúnıe suraǵan emespin tek qanshama úlken dúnıem áli jaryqqa shyqpaı jatyr, solardy  jaryqqa shyǵarsam degen arman ǵana… Shúkir, jarym túsinip, otbasym qoldap keledi. Biraq qoǵamnyń osynshalyq marǵaýlyǵyna, esti qulaqtyń azaıǵanyna qynjylam…  Birde qyran dep ilesken aǵamnyń, qyrǵı ekenine kózim jetip bezinip ketkenim bar.

– Boıdaǵy baryńyzdy halqyńyzǵa bere aldyńyz ba?

– Shyǵarmashylyq turǵyda halqyma bererim áli kóp. Óner degen – sheksizdik qoı. Oılaý men seziný barda óner máńgi jasamaq. Qazaqtyń qazaq bop saqtalyp qalýyna áli de qyzmet etsem deımin.

Eldik deńgeıdegi eki tolǵaýdy qatty jaqsy kórdim. Onyń bir Shynbolat aǵamyzdyń «Shyndyq» tolǵaýy, ekinshisi Jánibek Kármenov aǵamnyń «Ómir tolǵaýy». Osyǵan eliktep ózim de tolǵaý jazdym.

Burynǵy kezde qoı baǵyp júrgen qoıshynyń ózi radıodan án tyńdap qate aıtsa túzep otyratyn. Ánge jany ashyp otyratyn. Al búgingi tańda túkke turǵysyz bir dúnıelerdi oqyǵan-toqyǵan degen aǵalarymyzdyń ózi «ah,ýh» dep tań qalyp jatady. Sonda oılaısyń bular ónertanýdan qalǵan ba dep…

– Ánshisin tapqan án baqytty deıdi ǵoı. Ózińiz kompozıtor retinde ánshisin tapqan ánderim dep qaı ánderińizdi aıtar edińiz?

– Klara Tólenbaeva «Úsh baqytym», Tolǵanbaı Sembaev «Jastyq», Erlan Rysqalı «Jaryq kún», «Búgin meniń týǵan kúnim oı, páli-aı…» «Men qazaqpyn», Ramazan Stamǵazıev «Júregim júregińde»,  Dosymjan Tańatarov «Qazaq jeri», Ásem Omarova «Bir báıterek, bir shynar», Perızat Turarova «Meni izde», Esen Sádýaqasov «Syılasaıyq» taǵy basqa da ánder bar ǵoı, bul eske túskenderi ǵana.

– Án qalaı shyǵady, aǵa?

– Óner degenniń ózi jalǵyzdyq. Ádemi jalǵyzdyq. Ózińmen úndesý arqyly shyǵady ǵoı barlyǵy.

– Áserli áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan Arman Sherızat,  Astana.

ULY ELİME
sózi,áni: Kentaý Nazarbektiki

Uly elim jasa máńgilik,
Álemdi mynaý tań qylyp.
Babadan qalǵan baıtaq el,
Shyrqaıyn seni án qylyp.

Uly elim!
Jalǵasy Ǵun, Saqtardyń,
Saqtaǵan salt pen ǵurybyn
Babamnyń asyl murasy,
Tereńde jatyr tunyǵym.
Asan qaıǵydaı jeruıyq,
İzdeýmen ótti ǵumyrym.
Sypyra men Qaztýǵan,
Dospambettiń jyrymyn.
Qylyshtaı ótkir tilimin.
Taýlardaı mańǵaz irimin.
Namysyn qoldan bermegen,
Men qazaqtyń ulymyn.
Men Qazaqpyn!

Uly elim!
Áz Jánibektiń týymyn,
Kereıhan meniń tuǵyrym.
Baıraqty kókke kóterip,
Arnaǵan elge ǵumyryn.
Tóbe bıim - Tóle bı,
Áıteke, Qazbek - tóre bı.
Uly Abaıdan nár alǵan,
Ándi súıseń menshe súı.
Qazaqpyn men Turanmyn,
Alashqa bolǵan uranmyn.
Otyrar dep shaıqasqan,
Qaıyrhandaı qyranmyn.
Men Qazaqpyn!

Uly elim!
Abylaımyn taqtamyn,
Jerimdi baıtaq saqtadym.
Qabanbaı men Bógenbaı,
Berdiqoja maqtanym.
Esetpenen, Bókenbaı,
Naýryzbaıym, atpalym.
Kenesarymyn kımegen,
Ozbyrlar salǵan noqtany.
Buhar jyraý únimen,
Qazaqtyń joǵyn joqtadym.
Mahambet bop marǵasqa,
Shyndyqqa ǵana toqtadym.
Men Qazaqpyn!

Uly elim!
Súıinbaımyn, súleımin,
Kıeli óner daryǵan.
Baýyrjandaı batyrmyn,
Tórtkil dúnıe tanyǵan.
Muqaǵalımyn aqıyq,
Talantyn jurty tanyǵan.
Ál Farabımyn ilimniń,
Túbinen tereń tabylǵan.
Mustafamyn jasymnan,
Túrkiniń qamyn oılaǵan.
Jumabekteı asylmyn,
Elimniń shebin qorǵaǵan.
Men Qazaqpyn!

Uly elim!
Nurǵısa men Shámshiniń,
Terbegen sazdy saryny.
Qaıratymnyń jigerin,
Jeltoqsan kelip janydy.
Erliktiń týyn kóterip,
Jalyn atqan Bekzatpyn.
Baǵyndyrǵan Ǵaryshty,
Toqtar, Aıdyn, Talǵatpyn.
Esim, Qasym, Áz Táýke,
Urpaqqa ketken qaldyryp,
Uly dalada órkendep,
Uly elim jasa máńgilik!