Elimizde sózsiz damytýǵa tıisti sharýashylyqtyń bir túri – túıe sharýashylyǵy. Shyn máninde qazaq jeriniń kóp bóligi túıe túligin ósirýge asa qolaıly bolyp keledi. Mysaly Qazaqstandaǵy 180 mln. gektardan asa jaıylymdylyq jerdiń 80 mln gektary shól jáne 36 mln gektary shóleıit aımaqta ornalasqan, búginde osy jaıylymdylyq jerdiń 43% ǵana paıdalanylýda. Bul mal sharýashylyǵyn damytýǵa orasan zor múmkindik bar ekenin kórsetedi. Túıe malynyń joǵary jáne tómen temperatýraǵa, kún radıasıasyna, sý men jem-shóp tapshylyǵyna jáne qatań klımat jaǵdaılaryna tózimdilik kórsete alatyn erekshe fızıologıalyq qasıetiniń bolýy elimizde túıe sharýashylyǵyn damytyp, sonymen qatar túıe etiniń marketnıgin damytýǵa úlken múmkindik beredi. Elimizdiń birqatar aımaqtarynda túıe etine degen suranys artpaı otyr. Onyń birden-bir sebebi, ejelgi dástúrli júıe boıynsha adamdar túıeni qatynas kóligi retinde jáne súti úshin paıdalanyp, jasy ulǵaıǵan soń ǵana ony et qajetine soıyp otyrǵan, sondyqtan da qazirgi kúnge deıin «túıe eti qatty» degen ortaq kózqaras qalyptasqan.

Biraq kóptegen zertteýler nátıjesi túıe etiniń basqa mal etterinen kem túspeıtin qorektik qundylyqqa ıe, nárli taǵam ekendigin dáleldeıdi. Óıtkeni onyń quramynda maı jáne holesterol mólsheri tómen. Sonymen qatar mańyzdy aýystyrylmaıtyn amın qyshqyldary men vıtamınderdiń qaınar kózi de sonda. Mundaı taǵam túri organızmge ońaı sińiriletini sózsiz. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti bıologıa fakúltetiniń PhD doktoranty Raıymbek Gúljannyń aıtýynsha, túıe etiniń (1-3 jas aralyǵyndaǵy) hımıalyq quramy sıyr etine jaqyn, tipti keıbir bıologıalyq aktıvti qosylystary boıynsha sıyr etinen joǵary bolyp keledi. Jas ǵalym mundaı zertteýlerdi 2 jyldan beri Sultan Qobos Ýnıversıtetiniń profesory Izam Kadımmen (Oman sultanaty) birge júrgizgen. Qazaqstandaǵy eki órkeshti baktrıan túıelerin zerttegen  Gúljan  Raıymbek mynadaı qortyndyǵa kelipti: Túıe eti 75-78% sý, 18-21% belok, 3-10% maı jáne 1- 1,2% mıneraldy zattardan turady. Sondaı-aq túıe etiniń quramynda fosfor, kálsı jáne kalıı qatarly elementterdiń konsentrasıasy joǵary. Sondyqtan ony qoı men sıyr etiniń ornyna tutynýǵa ábden bolady.

Qazaq áý basta-aq eti taǵam, súti shıpaly sýsyn, júni – kıim, ózi senimdi kólik bolǵan qasıetti túıe malyn tórt túliktiń tóresi sanaǵan. Sondyqtan bolsa kerek, elimizdegi Túıe sharýashylyǵy obektıvti jáne sýbektıvti jaǵdaılarǵa baılanysty óz aldyna damyp keledi. Tipti sońǵy jyldary oısyl qara túliginiń kóbeıgenine de kóz jetkizesiz. Aıtalyq, 2004 jyly respýblıkada 125,7 myń bas túıe bolsa, 2011 jyly bul kórsetkish 169 myńǵa jetken, ıaǵnı 7 jylda 26,1%-ǵa artyp otyr. Qazaqstanda túıeniń ekitúri (eki órkeshti-baktrıan, bir órkeshti-dromedar) men onyń býdandary ósiriledi, elimiz túıe ósirý jaǵynan dúnıejúzi boıynsha aldyńǵy qatardaǵy el bolyp sanalady. Respýblıkadaǵy túıe sanynyń 80% Mańǵystaý (46,5 myń bas), Atyraý (31,4 myń bas), Qyzylorda (28,1myń bas) jáne Aqtóbe (16,6 myń bas) oblystarynda ósirilýde.

Qazirgi tańda kóptegen elder túıe etin medısınaǵa paıdalanýda. Onyń eti teri aýralaryna, sorpasy kóz aýrýyna, maıy ishek qurtyn joıýda tabylmaıtyn dári kórinedi. Bizdiń el oısyl qara tuqymynyń osynshama mańyzdy ekendigin áli kúnge jete túsinbeı otyr. Óıtkeni qala bazaralaryndaǵy et satatyn dúkenderden túıeniń etin kezdestirý múmkin emes. Sonyqtan bolsa kerek, qýyrdyqtyń kókesin kórmegeli de kóp boldy. Aıtpaqshy, shujyq óndiretin keıbir kompanıalar sıyr etiniń ornyna túıe etin paıdalanatyn kórinedi. Óıtkeni túıe etiniń baǵasy áldqaıda arzan.

Jalpy, qazaq jeri túıe sharýashalyǵyna asa qolaıly. Al túıe jaryqtyqtyń búgingi naryq zamanynda qazaq ekonomıkasyna bereri de shash-etekten. Ony joǵarydaǵy mysaldardan baıqap otyrǵan bolarsyzdar. Endigi másele Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń oń qabaǵy men jurttyń jyly qabyldaýynda jatyr.

Nurǵalı Nurtaı