Qazirgi tańda búkil álemde halal ónimderin shyǵarýǵa erekshe kóńil bólinip jatyr, óıtkeni bul tutynýshy naryqtaǵy musylman halqynyń sany 1,8 mlrd adamdy quraıdy. Álemdik halal naryǵynyń jyldyq aınalymy 2 trln AQSH dollarynan asady eken.

2016 jylǵy Olımpıada oıyndarynda Brazılıa Islam ortalyǵy da olımpıadaǵa qatysqan musylman sportshylaryn halal taǵamdarmen qamtamasyz etý úshin jumys istegen bolatyn. Olımpıada qalashyǵynda 18 myń sportshy jáne sport delegasıalarynyń músheleri tursa, onyń 8 myńy «Halal» belgisi bar taǵammen qamtamasyz etilgen.

«Halal» termınin qazaq tiline aýdarǵanda «ruqsat etilgen», «adal», «taza», «sharıǵat boıynsha jasaýǵa bolady» degen maǵynalardy bildiredi. Al sharıǵat sheńberinde naqty tyıym salynǵan, adam densaýlyǵyna zıan keltiretin, qoǵamǵa úlken zardabyn tıgizetin las zattar men áreketter haram bolyp esepteledi.

Alla Taǵala «Máıda» súresiniń 3-aıatynda: «Senderge: Ólekse, aqqan qan, dońyz eti jáne Alladan basqanyń atynan baýyzdalǵan mal aram etildi. Býynyp, urylyp, qulap, súzilip ólgen maldar jáne jyrtqysh (ań, qus) jegen mal aram. Biraq (jany shyqpaı) baýyzdalǵandary basqa», – dep úkim ete otyryp, jeıtin etimizdiń qaısysy adal, qaısysy aram ekenin atap kórsetedi.

Halal ónimderi dinı turǵyda ǵana emes, sonymen qatar zamanaýı ekologıalyq talaptarǵa jáne medısına mamandarynyń talaptaryna da jaýap beredi. Sol sebepti «Halal» tańbasy halyqaralyq deńgeıde senimdilik pen qaýipsizdik nyshanyna aınalǵan, ıslamnan basqa da din ókilderi tarapynan úlken suranysqa ıe bolyp otyr.

«Halal» belgisi qandaı ónimderge beriledi?

«Halal Damý» JSHS sertıfıkat bergen kásiporyndardyń qatarynda: shujyq ónimderin shyǵaratyn kásiporyndar, qus fabrıkalary, kondıterlik, un, qamyr ónimderetin kásiporyndar, emdik-profılaktıkalyq ónimder, kosmetıka, sýsyn, jarma, shıkizattar óndiretin kásiporyndar, qoǵamdyq tamaqtaný oryndary, et ónimderin shyǵaratyn sehtar men qasaphanalar bar, - deıdi QMDB-nyń Halal standarttaý bóliminiń meńgerýshisi ári «Halal Damý» JSHS basshysy Beıbit Myrzageldıev.

QMDB-nyń Halal standarttaý bóliminiń meńgerýshisi, «Halal Damý» JSHS basshysy Beıbit Myrzageldıev / Foto múftıattyń resmı saıtynan alyndy

Búgingi tańda álemde taǵam ónimderin halal erejelerine saı sertıfıkattaýǵa erekshe den qoıylǵandyqtan, bizdiń elimizde de halal ónim shyǵarý men usyný ózekti máselege aınalyp otyr. Alaıda bul standarttaý qyzmetteri ıslam dinindegi halal nemese haram bolýy múmkin nárselerge qatysty jumys isteıdi. Iaǵnı balabaqsha, qonaq úı, mektep nemese kolejge, taksı qyzmetine jáne taǵy basqalaryna halal, haram úkimderin berýmen aınalyspaıdy. Tek sol qoǵamdyq oryndardyń asqanalary, tamaqtaný oryndary ýákiletti halal sertıfıkattaý uıymynyń saraptaýy nátıjesinde ǵana «Halal» kýáligine ıe bola alady.             

Al balabaqsha, monsha, aýrýhana sıaqty oryndardy sertıfıkattaýdyń qajeti joq. Balabaqshada ıslamı tárbıe jumystary júrgizilýine baılanysty ony halal dep aıtý orynsyz bolady. Sebebi, balabaqshanyń oqytý baǵdarlamasynda musylmandyq tárbıeniń qamtylýy ony halal dep ataýǵa negiz bolmaıdy. Eger bulaı aıtar bolsaq, dinı tárbıe bermeıtin balabaqshalar haram bolǵany ma? Sol sıaqty, neke kýáliginsiz er men áıeldi qondyrmaıtyn, dáret alatyn, namaz oqıtyn orny bar qonaq úıdi «halal» deý – orynsyz. Balabaqshany, qonaq úıdi, basqa da sharıǵat ádepterine saı qyzmet kórsetetin oryndardy «halal» demeı, «qyzmeti (erejeleri, tárbıe jumystary) sharıǵat ádebine saı oryndalady» dep aıtqan durys.

«Halal» sertıfıkatyn berýdegi maqsat ne jáne bekitilgen standarttar qandaı?

Halal ónimderdi ımporttaý jáne eksporttaý úshin onyń halal ekendigine kepildik beretin arnaıy resmı mekeme sertıfıkatynyń bolýy óte mańyzdy. Ol sertıfıkatty berýshi mekeme de senimdi uıym bolýy shart. Qazirgi halal ónimderdi sertıfıkattaıtyn uıymdardyń qyzmeti – osy kúmándi nárselerdiń anyq-qanyǵyn ajyratyp, naqty sheshimin tabý.

Elimizde halal sertıfıkattaýmen júıeli túrde aınalysyp jatqandardyń biri – musylmandardyń qara shańyraǵy Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy. Mundaǵy sertıfıkattaý jumystaryna oblys, óńirlerde arnaıy taǵaıyndalǵan ókilder, QMDB-nyń pátýá bólimi, bilikti tehnolog, qadaǵalaýshy mamandary atsalysady. Ónimderdiń quramynda sharıǵatqa qaıshy keletin zattardyń bar-joǵyn anyqtaý úshin zamanaýı tehnologıamen jabdyqtalǵan arnaıy ǵylymı zerthanalarmen tyǵyz baılanysta jumys isteıdi. Jalpy aıtqanda, Qazaqstanda QMDB-dan bólek erikti túrde kásiporyndardy standarttaý jáne sertıfıkattaýmen aınalysatyn birneshe uıymdardy kezdestirýge bolady. Biraq, memleket tarapynan zań júzinde eshqandaı tyıym salynbaǵan.

QMDB «Halal Damý» JSHS beretin kýálik úlgisi / Foto múftıattyń resmı saıtynan alyndy

QMDB-nyń Halal sertıfıkaty bir jylǵa beriledi jáne merziminiń aıaqtalýyna baılanysty qaıta tekseristen ótip, sertıfıkatyn jańarta alady. Setrıfıkat tabystalǵan kúnnen bastap kásiporyn QMDB-nyń qatań baqylaýyna alynady. Ár aıda mekemege taǵaıyndalǵan baqylaýshy-ınspektorlar óndiristik oryndy kezekti jáne kezekten tys tıisti tekseristen ótkizip otyrady.

Qazirgi ýaqytta QMDB-ǵa qarasty «Halal Damý» JSHS-nyń quramynda sharıǵat zańynyń bilikti mamandary, sarapshylar, tehnologtar, sertıfıkattalǵan kásiporyndardy júıeli túrde qadaǵalaıtyn baqylaýshy-ınspektorlar jáne arnaıy bilim alǵan óńirlik sarapshy-ımamdar bar. QR boıynsha ár óńirde Bas múftıdiń buıryǵymen ókilder taǵaıyndalǵan. Bul ókilderge ózderine qarasty aımaqtaryndaǵy halal kásiporyndaryn qadaǵalaý mindeti júktelgen. Sonymen qatar olar kásiporyndarǵa baqylaýshyny taǵaıyndaý, halal baǵyty boıynsha oqytý, ýaǵyz-nasıhat, túsindirme jumystaryn júrgizý, kásiporyndardyń qujattaryn saralap jınaqtaý, olardy «Halal Damý» JSHS-ǵa joldaý qyzmetterin atqarady.

QMDB ókilderiniń Astanadaǵy mekemelerge kezekti tekseris júrgizip jatyr /Foto múftıattyń resmı saıtynan alyndy

«Bizdiń ekspert mamandarymyz «Halal Damý» JSHS-nyń 3 standartyn jasaǵan bolatyn: 1:2016 «Mal baýyzdaý jáne et óńdeý» Halal standarty; 2:2016 «Taǵamǵa qatysty qyzmetter» Halal standarty; 3:2016 «Halal» ónimderdi óndirýge, daıyndaýǵa, óńdeýge, saqtaýǵa, tasymaldaýǵa jáne satýǵa qoıylatyn jalpy talaptar» standarty. Bul standarttar Malaızıa, Reseı, Sıngapýrdyń halyqaralyq halal standarttarymen úılese otyryp, óndiris oryndaryn standarttaýǵa, damýyna, saýda naryǵynda standartqa saı tehnıkalyq kedergilerdi joıýyna, tutynýshylar múddeciniń qorǵalýyna yqpal jasaıdy dep kózdelgen».

 «E» taǵamdyq qospalarynyń tizimin bile júrińiz

Halal ónimdi anyqtaýdyń birden-bir joly – onyń quramyna mán berý. Alaıda sońǵy kezde áleýmettik jelilerde «E» taǵamdyq  qospalary týraly maǵlumattar jıi kezdesip, onyń ishinde málimetterdiń bir-birimen sáıkespeı, adamdarǵa túsiniksiz bolýyna baılanysty QMDB «Halal-Damý» JSHS álemdik jáne Malaızıanyń, Indonezıanyń tájirıbelerine súıene otyryp halal-haram úkimin berý úshin emes, «Ruqsat etilgen», «Ruqsat etilmegen», «Kúmándi» dep «E» taǵamdyq qospalardyń kestesin usyndy.

E taǵamdyq qospalarynyń tizimi / Foto múftıattyń resmı saıtynan alyndy

«Álemdik halal standarttarǵa súıensek, GMO qospalary sharıǵat bizge aram etken janýarlarlardan alynatyn bolsa, ol haram bolyp keledi delingen. Degenmen, elimizde QMDB-nyń halal standarty boıynsha GMO-nyń kez kelgen túrin qoldanýǵa ruqsat etilmeıdi. Sonymen qatar kópshilik kúmándanatyn ásip (qansók) maldyń isheginen jasalsa onyń aram túgi de joq. Al eger arnaıy qan qosyp jasalatyn bolsa jeýge bolmaıdy».

Sýdyń «halaly» bola ma?

Halyq arasynda halal ónimderdiń suranysqa ıe ekenin ańǵarǵan kóptegen kásiporyndar men kásipkerler óz ónimderine «halal» sózin jalǵaýdy taýaryn ótkizýdiń tıimdi jolyna aınaldyrǵan. Tipti, sýdyń da syrtyna adal sý dep jazatyndar tabyldy. Múftıat mamandary bul týraly mynany túsingen abzal deıdi:

«Ibn ál-Mýnzır «Ǵulamalardyń ıjmaǵy boıynsha eti adal haıýandar ishkennen qalǵan sý – taza. Ony ishýge jáne tazalanýǵa qoldanýǵa bolady» dep jetkizgen. Negizinde, kólemi az bolsyn, kóp bolsyn, sý tabıǵı bolmysy turǵysynan taza sanalady. Sondyqtan sýǵa nájis túskenin ne tıgenin kóz kórmeıinshe, onyń sıpattarynyń biri ózgergeni naqty sezilmeıinshe, qur beker sýdyń tazalyǵyna qatysty seziktenýge bolmaıdy. Óıtkeni, Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s): «Rasynda, sý – taza. Ony eshnárse aramdaı almaıdy» dep aıtqan. Taza sýǵa túsken nájis onyń úsh sıpatynyń birin ózgertse, lastanǵan sanalady. Lastanǵan sýdy tirshilikke paıdalanýǵa, dáretsizdikten tazarý úshin, kir jýý úshin qoldanýǵa bolmaıdy. Bul – barsha ǵulamalardyń ıjmaǵymen bekigen úkim. Óıtkeni bul – Muhammed paıǵambardyń (s.ǵ.s): «Rasynda, sýdyń ıisi ne dámi ne túsi ózgermese, sýdy eshnárse aramdaı almaıdy» degen hadısine negizdelgen sheshim».

Sońǵy kezde aýyz sýdyń da syrtyna «halaldy» tirkeý trendke aınalǵan / Foto múftıattyń resmı saıtynan alyndy

Halal sertıfıkaty qalaı beriledi?

Qandaı da bir ónimdi satyp almastan buryn óz tańdaýyńyzǵa senimdi bolý úshin «Halal» sertıfıkaty berilgen uıymdar týraly bilgenińiz jón. Al QMDB tarapynan halal sertıfıkatyn  ıelengen uıymdar myna jerde kórsetilgen.

QMDB-nyń «Halal» sertıfıkaty – barsha musylman qaýymynyń senimin arqalaıtyn qujat. Sondyqtan «Halal Damý» JSHS tarapynan kásiporyndar men mekemelerdi tekserý kezinde kásiporynnyń qyzmeti, taǵam ónimderiniń quramy halal talaptaryna saı bolýyna, qujattarynyń durystyǵyna, únemi qadaǵalanyp, tekserilip otyrýyna basa mán beriledi, - deıdi Beıbit Myrzageldıev.

Kásiporynnyń «Halal» sertıfıkatyn alýy kelesi tártip boıynsha oryndalady:

1. Kásipker «Halal Damý» JSHS dırektorynyń atyna ótinishin, zańdy qujattary men ónim úlgilerin (proba) joldaıdy;
2. Taraptar arasynda «Halal» ónim óndirý jáne qyzmet kórsetý boıynsha konsaltıń ótkizý týraly kelisimshart jasalady;
3. Kásiporynnyń qujattary bekitiledi, sertıfıkattaý tásili anyqtalady;
4. Sarapshylar komısıasy kásiporynnyń jumys barysymen, óndiris tásilderimen tanysyp, sharıǵat talaptaryna saı bolý deńgeıin anyqtaıdy.
5. Ónim úlgileriniń quramy anyqtalady. Ol úshin Qazaqstan-Japon ınovasıalyq genetıkalyq modıfıkasıalanǵan zerthanamen kelisimge otyryp, birlesken jumys júrgiziledi. Bul zerthananyń tehnologıasy eń myqty degen zamanaýı zerthanalardan kem emes, ónimniń quramynda óte az mólsherde kezdesken dońyzdyń DNQ-syn anyqtap bere alatyn múmkindikke ıe.
6. Týyndaǵan suraqtar boıynsha, sonymen qatar fıqh máselesi boıynsha keńes beriledi;
7. Sarapshy komısıanyń qorytyndysy shyǵady;
8. Mekeme ónimderi men qyzmetin baǵalaıtyn aktiler boıynsha sharıǵı qorytyndy daıyndalady;
9. Kásiporyn qyzmetkerlerine QMDB «Halal Damý» JSHS uıymy týraly, halal erejeleri, standart jaıynda aqparattar beriledi. Oqý semınarlary, trenıńter ótkiziledi, oqý prezentasıalary men vıdeolar usynylady;
10. Kásiporynǵa turaqty baqylaýshy retinde jaýapty tulǵa bekitiledi;
11. Akt jasalady;
12. Sertıfıkat tabystalady.

KFC ónimderi halal belgisin qalaı aldy?

Qazir balanyń da, eresekterdiń de súıcinip jeıtin KFC meıramhanasynyń taǵamdaryna QMDB «Halal» belgisi berilgenin jurt kórip júr. KFC meıramhanasy 2016 jyldyń naýryzynda  taǵamdaryna jasalǵan saraptama nátıjesinde Dinı basqarmanyń halal sertıfıkatyna ıe bolǵan edi.

QMDB ókilderi Almatydaǵy KFC meıramhanasyna kezekti tekseris júrgizip jatyr /Foto múftıattyń resmı saıtynan alyndy

Bul týraly múftıat bylaı deıdi:

Musylman tutynýshylary Qazaqstandaǵy «KFC» mekemelerinde ázirlenetin taýyq eti AQSH-tan keledi degen jańsaq pikirlerin jıi aıtyp jatady. Qazaqstandaǵy «KFC» mekemeleri «Reseı Múftıatynyń Keńesimen» maquldanǵan, «Halal» sertıfıkatyn alǵan «Belaıa ptısa» qus fabrıkasynyń etin alady. Ol zavodty Reseı múftıatynyń xalal komıteti jiti qadaǵalap otyr. Jumyrtqadan balapan alý, jemdeý, ósirý, soıý prosesteri sharıǵat talaptaryna saı qadaǵalanady. Iaǵnı, sharıǵat ádebine saı qolmen, «bısmıllámen» baýyzdalǵan qustyń eti ǵana qoldanylady. Aıta ketsek, atalmysh kus fabrıkasynda elimizdiń 30-ǵa jýyq qasapshysy vahtalyq aýysym boıynsha qyzmet atqaryp júr. «Halal Damý» JSHS mamandary men qus fabrıkasynyń táýelsiz ekspert retinde taǵaıyndalǵan mamandary arasynda ózara baılanys ornatylǵan.

Elimizdiń «KFC» meıramhanalarynda qyzmet etip jatqan qyzmetkerlerdiń barlyǵy da QMDB «Halal Damý» JSHS-nyń arnaıy oqý semınaryna qatysyp bilim alǵan, halal erejelerimen tanysqan. Qyzmetkerlerine túsindirme jumystary júrgizilgen. Bul oqytý baǵdarlamasy Qazaqstandaǵy barlyq «KFC» oryndarynda júzege asty.

QMDB-nyń «Halal» sertıfıkatyn alǵan «KFC» mekemeleri men basqa da kásiporyndary aı saıyn Bas múftıdiń buıryǵymen turaqty túrde tekseriledi. Azyq-túlikteri men saqtalatyn qoımalary da tekserilip turady.

Tasylmaldaý asa mańyzdy. Sol kólikterdiń árbir partıasyna aıy, kúni, jyly kórsetilip, mór soǵylady. Jiberilgen partıany sol fabrıkaǵa bekitilgen dinı qyzmetker baqylap otyrady. Elimizge jetkiziletin shıkizat marınadtalǵan kúıde keledi.

KFC meıramhanalar jelisiniń «Halal» kýáligi / Foto múftıattyń resmı saıtynan alyndy

- Sonymen qatar «KFC» meıramhanalaryndaǵy ystyq tamaq, ystyq sýsyn, garnır, balmuzdaq, desert ázirleýde qoldanylatyn barlyq ónimder men qospalar gendik molekýlárlyq zerthanalyq tekseristen ótkizilip, halal standarttary engizildi. Biraq sertıfıkat tek KFC óndiretin ónimderge ǵana tıesili, ıaǵnı tutynýshylarǵa usynylǵan qutydaǵy pepsı, koka-kola sekildi sýsyndarǵa qatysy joq. Degenmen sol sýsyndardy da bir retke keltirý, standarttaý jáne sertıfıkattaý endigi kezekte tur, - deıdi Beıbit Myrzageldıev bizben áńgimesinde.

Halal ónimderdiń aınalasynda kezdesetin daý tolastaıtyn emes

Áleýmettik jelilerde osy sıaqty beınejazbalar men fotosýretterdiń kóbeıýi halal ónimderge degen halyqtyń kúmánin áli de seıiltpeı tur.

Byltyrǵy qarashada 11 qazaqstandyq óndirýshiniń qaptamasynda «Halal» jazýy bar  shujyq ónimderi, et konservileri men jartylaı fabrıkattardyń 40 úlgisinen dońyz DNQ tabyldy. Sondaı-aq, osy zertteý qorytyndysyn jarıalaǵan Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń Qoǵamdyq densaýlyq saqtaýdy qorǵaý komıteti, naqty qaı óndirýshiniń ónimderi ekenin kórsetpegen. Esesine reseılik óndirýshilerdiń qaı ónimderinen dońyz DNQ tabylǵany jarıa etildi.  

Et, shujyq sehin standarttaý jáne sertıfıkattaý barysynda osyndaı keleńsizdikterdiń aldyn alý maqsatynda QMDB-nyń «Halal Damý» JSHS uıymy mekeme qyzmetkerlerine oqý-semınar, túsindirme jumystaryn júrgizip jatyr. Aldaǵy ýaqytta saýda-sattyq oryndary, úlkendi-kishili dúkender jelisi qyzmetkerlerine de túsindirme jumystaryn júrgizý qolǵa alynady dep josparlanǵan.

Al bazarlarda satylatyn ettiń adal ne aram ekenin anyqtap bilý tutynýshylarǵa qıyndyq týǵyzatyny ras. Álbette, ony árdaıym tekserip, qadaǵalap otyratyn uıymnyń joqtyǵy, qaısysynyń adal, qaısysynyń aram ekenin aıyra bilý múmkin emestigi barshaǵa málim.

• Degenmen, 2016 jyly QMDB-ǵa qarasty «Halal Damý» JSHS uıymy «Qasapshylyq – saýapty hám jaýapty is» atty baǵdarlamany qolǵa aldy. Búginde bul baǵdarlama barlyq qalalarda júrgizilip keledi. Qasapshylar oqý-semınardan ótkende arnaıy emtıhan tapsyryp, qoldaryna jeke bas móri, kýáligi men sertıfıkatyn alady. Elimizdegi barlyq mal soıýshylardy osy baǵdarlamadan ótkizý arqyly keleshekte sol qasapshylardyń móri qoıylǵan et ónimderin barlyq jerden kezdestire alamyz degen úmittemiz, - deıdi Beıbit Myrzageldıev.

Tolyq halal ónimge ótý ýaqyttyń enshisinde

Halal ónimderdiń básekege qabiletti bolýy onyń álem boıynsha keń taralýyna yqpal etti. Al bizde «halal» tańbasyn ıelený jáne sertıfıkat alý erikti túrde júrgiziledi. Sondyqtan elimizdegi kásiporyndardyń barlyǵyna belgili bir ýaqyt aralyǵynda halal standarty engiziledi degen sóz emes.

Osyǵan deıin «halaldy» «adalǵa» aýystyrý týraly usynystar bolǵan edi. Alaıda, «xalal» Qurannyń sózi bolǵandyqtan standarttyń nemese belginiń ataýyn sol qalpynda qaldyrý jóninde sheshim qabyldanǵan bolatyn.

Osy oraıda, jaqynda ǵana Ranking.kz sarapshylarynyń zertteýi boıynsha etti eń kóp tutynatyn óńir atanǵan Atyraý oblysyndaǵy kóp jyldyq tájirıbesi bar aýyl sharýashylyq mamany Sabyrjan Sultanov, «adal as ishken adamnyń eline jany ashıtyn azamat bolatynyna senimdimin» deıdi:

Qazaqtyń kúndelikti taǵamdarynyń ishinde et, sút ónimderiniń alatyn orny erekshe ǵoı. Qashanda paıdaly ári sapaly as daıyndaýdy maqsat tutqan ata-babalarymyz muny áý bastan-aq bilgen. Sondyqtan halqymyz mal soıýǵa, ony baptaýǵa basa mán beredi. Búginde sol atadan qalǵan kásipti jalǵastyrýshy bolǵandyqtan, tabıǵı taza ónimge degen suranystyń kún ótken saıyn artyp kele jatqanynyń tikeleı kýásimin. Sol sebepti barlyq mal sharýashylyǵymen aınalysyp, ónimderin satyp júrgen sharýalar mal soıýǵa, kásipkerler onyń ónimderin taratýǵa beı-jaı qaramasa eken deımin.

Aqtoty BORISQYZY