2006 jyldyń qyrkúıek aıy. Joǵarǵy oqýdy jańadan bitirip, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń halyqaralyq yntymaqtastyq departamentine qyzmetke kirgenmin. «Fızıka fakúltetine Japonıadan fızık profesor keldi» degendi estip, kóńilim alyp ushyp jetip barsam, ol kisi de dáp bir meni kópten kútken adamdaı úlken yqylaspen qarsy alyp, fakúltettiń laboratorıasynda eki saǵattaı emen-jarqyn áńgimelesken edik. Profesor retinde dáris oqýǵa kelgen ǵalymmen fızıka salasyndaǵy ýnıversıtetaralyq baılanys týraly japonsha alǵan suhbatym oqý ornynyń halyqaralyq búlletenine «Ot Hokkaıdo do KazNÝ» degen atpen orys tilinde jarıalandy. Sodan beri de biraz ýaqyt ótipti. Jastardan atalyq qamqorlyǵyn aıamaı, aınalasyna shýaǵyn shashyp júretin meıirimdi aqsaqalmen júzdesýge bıyl sáti tústi. Seksenniń úsheýine kelip otyrǵan Hokkaıdo ýnıversıtetiniń profesory Kandzı Fýdzı san Japonıadan qur qol emes, bir dorba kitap arqalaı kelipti.

Kandzı san, bul joly da fızıka fa­kýl­te­tiniń stýdentterine, jas ǵa­lym­dar­ǵa dáris oqýǵa keldińiz be? – Bul joly dáris oqýǵa emes, qydy­ryp keldim. Men Almatyǵa eń alǵash sonaý 1992 jyly Tashkent ýnıversıtetiniń profesory, doktor Mýsabekovtyń sha­qyrýy­men kelip, osyndaǵy fızık-mate­ma­tık ǵalymdarmen tanysqan edim. Mýsabekov meniń Almatydaǵy Iadrolyq fı­zıka ınstıtýtynyń, ál-Farabı atyn­daǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń ǵa­lym­­darymen kezdesýime uıytqy boldy. Sol kezde marqum áıelim Djúnko ekeýmiz Orta Azıanyń biraz jerlerin aralaǵan edik. Almatynyń taýlaryn, Medeý shat­qa­lyn sýretke túsirip, ózim de ólkeniń kóri­nisin qylqalammen salyp, keıin «Vladıvostok pen Orta Azıaǵa saıahat» degen ataýmen kitap etip bastyryp shy­ǵar­dyq. Tarıhy Ulyqbek medresesinde bederlengen órnekterdeı tereń Buhara, Samarqand shaharlaryn da aralaǵanbyz. Áıelim ta­ǵamtanýshy ǵalym edi, Taǵamtaný ıns­tıtý­tyna baryp, ǵalymdarmen kezdesý ótkizdi. Sodan beri de jıyrma jyldan astam ýaqyt ótipti. Almatyǵa kelýdegi maqsatym – eski tanys fızık joldastarmen kez­desip, el aralap, jer kórý. Onyń ústine biz seni ylǵı oılap júremiz ǵoı. Seniń eńbekteriń elge kórinip jatsa qýanamyz, qınalsań, biz de ýaıymdap otyramyz. Saǵan kerek qoı dep, japon klasıkteriniń kitaptaryn dúkenderden izdep, jınap júr edim. Sony saǵan tapsyraıyn dep, ar­naıy kelip otyrmyn. Mynaý Morı Oýgaıdyń shyǵar­ma­­lar jınaǵy. Kezinde dáriger bolǵan jazýshy ǵoı. 1884-1888 jyldar ara­ly­ǵynda Germanıada dári­ger­lik ǵylymı tájirıbeden ótken. Sol kez­de jazǵan dú­nıeleri osy kitapta bar. Morı Oýgaı myqty bir áskerı dáriger bolǵan desedi. Nemis qyzy ǵashyq bop, artynan izdep barǵan eken. Synshylar synap jatsa da jalpy shyǵarmalary óte qyzyq. Hokkaıdo ýnıversıtetiniń janyndaǵy kitap dúkeninen alǵan edim, qajet bop qalar. Akýtagava Rúnoske, Tanı­dzakı Djıýnıchıroýdy buryn aýdar­sań da bir-bir kitabynan ala aldym. Ki­tap­tyń ádebıettanýshy jazǵan qory­tyndysynda paıdaly málimetter bar. Koýda Roýhannyń kitabyn oqyp otyryp, qazirgi japon tilinen múldem basqa ekenin kóresiń. Meıdzı dáýirindegi jazýshy ǵoı. Qyzy Koýda Aıa da elge belgili jazý­shy bolǵan. Keıin ákesi týraly kitap jazǵan. Al Kıkýchı Kan Taıshıoý dáýiriniń qalamgeri. «Býngeıshúndjú» degen baspany ashqan. Jalpy japon jazýshylarynyń bar­lyǵy derlik laqap atpen shyqqan ǵoı. Taǵdyrlary da aýyr. – Sonyń biri Dadzaı Osamý. Ol aý­qat­ty otbasynda dúnıege kelgen. Biraq soǵys kezindegi taǵdyry qıyn qalamger­ler tobyna jatady. Soǵystan soń ózine ózi qol jumsaǵan. Jalpy jazýshylardyń ómiri óte qıyn. Dadzaı Tokıodaǵy Teıkaký ýnıversıtetiniń fransýz ádebıeti bóliminde oqyǵan. Ózi jazǵan ǵoı, «Men fransýz ádebıetin jaqsy kórgendikten emes, emtıhansyz qabyldaǵandyqtan bardym» dep. Bir geıshaǵa ǵashyq bolǵany úshin áke-sheshesi ony teginen aıyrǵan. Alǵashqy «Reshshá» degen shyǵarmasy syılyq alǵan. Stýdent kezinde sabaqqa barmaı, tek jazýshylyqpen aınalysqan. Psıhologıalyq depressıaǵa ushyraǵan jazýshy jas kezinde nashaǵa da áýes bolǵan desedi. Qalamger «Jas kezimde ómi­r­im týraly tezirek jazyp bitip, jyldam ólý úshin jazsam, 31 jasqa kelgende ómirge degen súıispenshiligim oıanyp, bul dúnıede jasaý úshin qolyma qalam alatyn boldym» degen eken. Shabyt qysqan kezinde aýyrady eken. Jazǵysy kelgende toqtamastan jazyp tastaıdy da, biraz ýaqyt qolyna qalam almaı júretin ádeti bolǵan kórinedi. Otyz bir jasyna deıin birneshe ret ómirmen qoshtasýǵa bekingen, birneshe ret úılengen. Onyń úshinshi qyzy Satoko keıin Iýko Sýshıma degen laqap atpen ataqty jazýshy boldy. Dadzaı Osamý qazir Morı Oýgaıdyń janynda jatyr. Mynaý aqyn, balalar jazýshysy Mıadzava Kendjıdiń shyǵarmalar jına­ǵy. Negizinen Toýhoký dıalektisinde jaz­ǵan ǵoı. Bári de soltústik jaq bolǵanmen, Hok­kaıdo emes, Aomorı emes, tek Toýhoký dıalektisin paıdalanǵan. Tokıo tilimen salystyrǵanda óte kóne dıalektisi bar, ejelgi salt-dástúrlerdi saqtaǵan bir el osy Toýhoký eli. Kóneligi ańyzdarynan da baıqalady. – Toýhoký dıalektisin basqa aımaqtyń japondary túsine bermeıdi. Mıadzava Kendjı ana tildiń máıegin meılinshe paı­da­lan­ǵan adam. Doýva, ıaǵnı balalarǵa arnalǵan ertegi, áńgimeler jazǵan. So­ǵys­­tan buryn Japonıada óte jaqsy oqyl­ǵan jazýshy. Shyǵarmalary negizinen bala­larǵa arnalǵandyqtan kóptegen múltfılmder, anımeler jasalǵan. My­naý balalar jazýshysy Sýbota Djıoýdjı qurastyrǵan japon jazýshylarynyń áńgimeler jınaǵy. İshinde japondardyń jaqsy kóretin haıkýleri de bar. «Chıkýma» degen kitap dúkeninen taptym. Sýbota Djıoýdjı Taıshıoýdan bastap Shıoýva kezeńine deıin shyǵarmashylyqpen aı­na­lys­qan. Uzaq jasaǵan jazýshylardyń biri. Elýge jýyq kitaptyń avtory, balalar jýrnalyn ashyp, japonnyń ertegi-jyrlaryn jınap, zerttegen. 1986 jyly jazýshylarǵa arnalǵan Sýbota Djıoýdjı atyndaǵy syılyq taǵaıyndaldy. «Chúmonrıoýrıten» degen myna kitap – balalarǵa arnalǵan óleńder jınaǵy. Burynǵy klasıkter bolmasa qazirgi jazýshylardy oqı bermeımin. Meıdzıden burynǵy samýraı dáýirin sýrettegen dúnıelerdi kóp oqımyn. Osara Gıdjıroý (1897 - 1973) degen jazýshy bolǵan. Kýrama Tengý dep ózine at qoıyp alǵan samýraı týraly jazǵan kitabyn bala kezde jastanyp jatyp oqyǵanmyn. Bul shyǵar­ma­ny odan keıin de birneshe márte oqyp shyqtym. Bul jazýshynyń barlyq týyndylary meniń úıimdegi kitap sóresinde tur. Ol ózi fransýz ádebıetine jaqyn bolǵan. Nobel syılyǵyn alǵan tuńǵysh japon fızıgi Iýkava Hıdekımen (1907-1981) birge atom qarýyna qarsy ómiriniń sońyna deıin kúresip ótken. Eski dúnıeni qazirgi balalar oqymaıdy ǵoı. Nasýme Soýsekıdiń týyndylaryn jaq­sy kóremin. «Bochchán», «Kaırokoý», «Ko­koro» degen shyǵarmalary japon ádebıetinde erekshe orny bar dúnıeler. Nasýme Soýsekı jańa japon klasıkalyq ádebıetiniń kórnekti ókili. Anasy qyryq­tan asqanda týǵan desedi. Qalamgerlik jo­ly 1903 jyly ádebı jýrnaldarǵa haıký, senarıler jazýdan bastalǵan. Jastaıynan ejelgi japon, qytaı áde­bıe­timen sýsýyndap ósken. Jazýshy bolýdy bala kezinen armandaǵan eken. Ol Japonıadaǵy tuńǵysh aǵylshyn ádebıe­ti­niń mamany. 1900 jyly Japonıa úki­me­ti alǵashqy japon-aǵylshyn ádebıeti­niń zertteýshisi retinde Ulybrıtanıaǵa jibergen. Brıtanıada kitaphanalardan shyqpaı, kúni-túni oqýmen bolady. Kóp oqy­ǵan soń dostary ony aqylynan adas­qan dep oılaǵan. Jazýshy Batystaǵy óm­irin bosqa ótken ómir dep eseptegen. «Londonda ótkizgen eki jylym ómirimdegi eń keleńsiz kezeń. Aǵylshyn djentl­men­deri­niń ortasynda qasqyrdyń úıirinen shyǵyp qalǵan ıt sıaqty beıshara bop júrdim» degen. Anglıada japon jazýshy­sy­nyń janyn túsinetin eshkim bolmasa kerek. Tokıodaǵy ımperıal ýnıversı­tetinde profesor retinde ádebıet teorıasy men ádebı synnan dáris oqyǵan. Nasýme Soýsekıdi «Aq qaıyń» aǵymynyń jazýshylary pir tutqan. Akýtagava Rúnoske de jazýshyny qatty qurmettegen desedi. Harýkı Mýrakamı «Meniń eń súıikti jazýshym» degen. Nasýme Soýsekı­diń alpystan astam shyǵarmasy otyzdan astam tilge aýdaryldy. 2004 jylǵa deıin jazýshynyń beınesi 1000 ıendik kýpúrada beınelendi ǵoı. Bir, eki, úsh, tórt, bes... Barlyǵy on úsh kitap eken. Kóp rahmet sizge, qa­shan­da jastarǵa qamqorlyq jasap júresiz. Siz soǵysqa deıingi kóp balaly úıde týyp-óstińiz. Ol kezdegi japon qoǵamy qandaı edi? – Bala kezde aqsaqaldardy kórip ós­tik qoı. Dóńgelek ústel basynda úbir-shúbir qaradomalaqtar jınalǵanda ý-shý bop ketetin. Sonyń ózi bir baılyq eken ǵoı. Qazir meıirim, bereke-birlik eski zamanmen birge ketkendeı bop kórinedi. Qazir árkim jeke basyn kúıttegen zaman ǵoı. Jalǵyz bastylar kóbeıip barady. Qarttarǵa balalary emes, robottar qaraı­tyn zamanǵa jettik. Osy joly Alma­tyǵa kelgenimde Almaty oblysyn­daǵy bir aýylǵa qonaqqa bardym. On-on bes shaqty kishkentaı bala aldymnan jú­gi­rip shyǵyp, aǵylshynsha biletin sózderin aıtyp, amandasyp jatyr. Úıge kirsek, keń dastarhan jaıýly. Ústi toly qazaqtyń ulttyq taǵamdary. Aq oramal tartqan, jasy alpysty alqymdap qalǵan báıbishe qarsy alyp, meni tórge otyrǵyzdy. Úlken uly áńgime aıtyp, kelini shaı quıyp otyr. Aldyma quıryq-baýyr qoıdy. «Siz bizge quda­syz» deıdi. «Qalaısha?» dedim tańda­nyp. Sóıtsem, bul kisiniń nemere baýyry byltyr Japonıadan kelin alypty. Sodan meni jaqsy tanymasa da «Hokkaıdodan kelgen qudamyz» dep, shapan jaýyp, qalpaq kıgizip, Almatydaǵy qonaqúıime deıin jetkizip saldy ǵoı. Orta Azıa ha­lyq­tarynyń qonaqjaılyǵy, ásirese, qazaqtyń darhandyǵyna qandaı sheteldik bolsa da tań qalarlyqtaı. Buharada ózbek profesordyń úıinde alǵash ret tandyr nan men kilegeıdiń dámin tatqan edim. (Keıin marqum áıelim, kópke deıin «Tandyr nan jeý úshin Orta Azıaǵa taǵy da baraıyqshy» dep júrdi). Qazaq aýylynda maǵan «densaýlyqqa paıdaly» dep, quıryq asatty. «Tańbaly tas» degen jerge baryp, taýǵa shyǵyp, qaıtar jolda mashına buzylyp, kenezemiz keýip kelgen edi, sút qatqan shaı iship, meıirimiz qandy. «Tańbaly tas» kórinisterin, taý tabıǵatyn ózimniń álbomyma beıneledim. Japon­darǵa tanystyrý úshin qoldan salǵan Jetisý sýretterin qosyp, kitap etip jazsam deımin. Men qazaq aýylyna kelgende 70-80 jyl burynǵy bala kezimdi eske túsirip, bir marqaıyp qaldym. Soǵysqa deıin de ár japon úıinde az degende 7-8 baladan bolatyn. Meniń ózim de segiz balanyń ortanshysymyn. Siz týǵan ólke baıraqty batyrlar men aýzy dýaly aqyndardyń eli, má­de­nıe­ti tereńnen bastaý alatyn erekshe aı­maq qoı. Siz samýraıdyń ulysyz, ıá? – Ákem men sheshem Japonıadaǵy eń úlken aral Honshúdiń batysyndaǵy Iamagýchı qalasy mańynda dúnıege kelgen. Bul sol 1887-1896 jyldardaǵy samýraı­lyq kezeń bolsa kerek. Ákem – samýraı, anam sharýanyń qyzy. Ol kezdegi jalpyǵa ortaq mindetti bilim bar bolǵany tórt jyl. Ata-anam sol tórt jyldyq mektepte oqý, jazý, sorobandy (esep) úırengen. Ákemniń sheshesi samýraılyq kezeńniń sońynda týǵandyqtan mektep qabyrǵasyn kórmepti. Biraq eski áńgimelerdi kóp bile­tin, shejireshi jan edi. Ol ýaqytta Soltús­tik­tegi Hokkaıdony aındar mekendeıtin. Qazirgideı qalalar turǵyzylmaǵan, tyńy ıgerilmegen jer ǵoı. Jańa Úkimet quryl­ǵanda samýraılardyń jaǵdaıy qıyndap ketedi. Japonıanyń ár aımaǵyn­daǵy samýraılar túgel Hokkaıdoǵa qonys aýdarady. Ol kezde Hokkaıdo qalyń nýly, syqasqan ormandy ólke eken. Samýraılar aǵashtaryn otap, jerdi egistik alqap­taryna daıyndaıdy. Ákem úkimet jospary boıynsha qalalar salýǵa qatysyp, saýda-sattyq órken jaıǵan shaharlardy tur­ǵyzýǵa atsalysqan. Ol ýaqytta Hok­kaı­­donyń barlyq aýyldary aın sóz­deri­men atalatyn. Ákelerimiz barǵan soń álgi jer ataýlaryn japon tiliniń dybystalý zańdylyǵyna beıimdep, biraz ózgeris engizedi. Kóptegen jer ataýlaryn tyńdy ıgergen adamdardyń týǵan jeriniń ataýyna sáıkes etip qoıǵan desedi. Mysaly, Hokkaıdonyń bas qalasy Sapporo men Chıbanyń áýejaıy arasynda Kıtahıroshıma (Soltústik Hıroshıma) qalasy bar. Bul shahar áıgili jarylys bolǵan Honshú­diń ońtústik-batysyndaǵy Hıroshımamen baýyrlas qala, soltústikte bol­ǵan­dyqtan Kıtahıroshıma degen ataýǵa ıe boldy. Ákem ol kezde qylshyldaǵan jas ji­git. Jańadan tyńy ıgerilgen Hokkaıdoǵa kelip, orman sharýashylyǵymen aınalysa bastaıdy. Sodan soń úılenip, atamyz ben ájemizdi Honshúden kóshirip alady. Hokkaıdonyń soltústik bóligindegi Asahıkava degen shahardan úı alyp, balaly-shaǵaly bolady. Jaǵdaı endi ońaldy-aý degende, dúnıejúzilik ekonomıkalyq daǵdarys bastalyp, 1925 jyly ımperator aýysady. Shıoýva degen jańa kezeń bastalady. Bul kezeń tarıhta Shıoýva daǵdarysy degen atpen qaldy. Ákem kári ájemizdi, sheshemiz ben balalaryn alyp, Hokkaıdodan Soltústiktegi aral Sahalınge kóshedi. Sahalın araly Reseı ımperıasymen soǵystan soń 1905 jyldan bastap Ońtús­tigi japon terıtorıasy sanalady. Sa­halındi japondar Karafýto degen. Chehov «Sahalın aralyn» sodan on jyldaı bu­ryn ǵana jazǵan eken. Samýraı zamany ótken soń Hokkaıdomen birge Soltústiktegi aralǵa Japonıa­nyń ár aımaǵynan el kóshe bastaıdy. Ka­rafýto úkimetiniń ortalyǵy Toıohara (qazirgi Iýjnyı Sahalınsk) degen jerge qonystanady. «Úıimizde samýraıdyń qylyshy saqtalǵan» dep edińiz? – Ákem bunda kóship kelgen soń taǵy bir qyzy dúnıege keledi. Men 1931 jyly týyppyn. Bes jyldan soń úıdiń kenjesi dúnıe esigin ashty. Karafýtoda balyq shar­ýashylyǵy, kómir óndirisi, qaǵaz jasaý degen sıaqty óndiris oryndary ashyldy. Temirjolǵa arnalǵan shpal, turǵyn úı qurylysyna arnalǵan materıaldar jasaıtyn kásiporyn ashyp, ákem isin jalǵas­tyra­dy. Biraq el ekonomıkasy qaıtadan quldyrap ketedi. Soǵystan jeńilgen soń búkil kásiporyndar jumysyn toqtatady. Murager sanalatyn úlken ul Ońtústik aral­daǵy soǵysta mert bolady. 1945 jyl­dyń 15 tamyzynda ımperatordyń soǵystan jeńilý týraly málimdemesinen keıin de jalǵasqan maıdanda Keńester Odaǵynyń áýe shabýylynan úıimiz búkil múlkimen qosa órtenip ketedi. Ákem bank­tegi azǵantaı qarjysynan da aıyrylady. Sodan 1947 jyldyń kóktemine deıin Keńes Úkimetiniń pármenimen ákem japon-orys jumysshylaryn bastap, Iýjnyı Sahalınskige jaqyn jerdegi ormanda jumys isteıdi. 1947 jyldyń jazynda úı-ishimiz kememen Hokkaıdoǵa barady. Tanys-tamyr joq. Ákemniń jas kezinen aralasyp júrgen bir dosy bar edi. Sony taýyp alyp, Sapporoǵa jetedi. Sapporo túbin­degi portty shahar Otarýda dosy bar edi. Sol dosynyń qala syrtyndaǵy ormanynda jumys isteıdi. Ekeýi orman sharýashy­ly­ǵyna qatysty jospar jasaıdy. Biraq soǵystan keıingi ekonomıkalyq turaq­syz­dyq josparyn aıaǵyna jetkizbedi. Ákem 1959 jyly asqazan aýrýynan dúnıe saldy. Aǵalarymnyń áńgimesine qaraǵanda Karafýtoǵa kósherden buryn samýraıdyń qylyshy, naızasy, búkil saýyt-saıman­dary úıimizde saqtalypty. Al Karafýtoda úıdegi tartpanyń ishinde jap-jańa qylysh jatqanyn kórdim. Basqa saýyt-saımandardyń qaıda ketkenin bilmeımin. Karafýtoǵa kóshý úshin kemege pul retinde tólenip ketti me eken dep oılaımyn keıde. Meıdzı restavrasıasy kezinde jańa memlekettiń ornaýyna, eldiń qalyp­ta­sýyna Iamagýchıdiń samýraılary zor úles qosty. Onyń ishinde meniń ákem de bar. Men týǵan 1931 jyly Manchjýrıa oqıǵasy bastalǵan bolatyn. Bul oqıǵa Anglıa, Amerıka, Qytaımen birikken odaqtasqan memleketter qatysqan Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa ulasty ǵoı. Atom bombasynyń jarylysyn, t.b. el ba­syna birinen keıin biri tóngen alasapyran ýaqıǵalardy kózimmen kórgen men eski bilim júıesi boıynsha orta mekteptiń ekinshi synybyn 1945 jyldyń jazynda bitirgende «15 jyldyq soǵys» ta aıaq­tal­dy. Bastaýyshtyń birinshi synybynan mılıtarısik bilim alyp, soǵystan soń orta mektepti jańa bilim júıesimen jalǵadym. «Soǵysta týǵan urpaq» deıdi ǵoı. Bul urpaqqa meniń úsh aǵam da kiredi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta talaı jas ji­git áskerdiń jeke quramynda júrip mert boldy. Ákem arqa súıegen úlken aǵam da sondaı sarbazdyń biri bop kete bardy. Ol kezde Úkimet gýmanıtarıa fakúltetindegi jigitterdi túgel soǵysqa alyp ketken. Taǵy bir aǵam 1943 jyldyń kúzinde Úkimettiń stýdentterdi maıdanǵa alý jónindegi josparyna sáıkes soǵysqa ketti. Eki aǵam Qytaıdyń Manchjýrıasynda soǵysý úshin Karafýtodaǵy ásker quramyna alynǵanmen, soǵys aıaqtalar­dan sál buryn 1944 jyly Japonıanyń Kúshú aralyna jiberilip, tiri qalady. Sóıtip, Sibirdegi májbúrli túrdegi qara jumysqa alynǵandardyń qataryna ilinbeı aman qalady.

Búginde sol segiz aǵaıyndydan bir inim men eki qaryndasym bar. Meıdzı restavrasıasy kezinde japon halqynyń sany kóp balaly otbasylardyń arqasynda ósti. Ol ýaqytta halyq sanyn ulǵaıtý jó­nin­de Úkimettiń arnaıy jospary bar bolatyn. Qazir balasyzdar kóp, jalǵyz bala, ári ketse ekeýmen shektelýde. Kóp balaly otbasylar sanyn kóbeıtý turǵy­synan eshqandaı úkimettik jospardy kórmeı otyrmyz. Bala týý kórsetkishin jo­ǵarylatqan durys dep esepteımin. Óıtkeni, bul úlken memlekettik másele.  Mýromachıden jetken, samýraılardan qalǵan mádenı muralardy, Mýrata­nyń oıýlary beınelengen samýraı kımonolaryn búginde murajaı­lardan ǵana kóretin boldyq. Samýraı álemi klasıka ǵoı. Mýzykalyq mura­laryn, muraǵattar­dan tabylatyn haı­kýlerin murnynan tirele zerttegen eshkim joq shyǵar, sirá. Ar jolynan taımaǵan samýraıdyń biri Iamamoto Sýnetomonyń «Hagakýre» degen eńbegi de Batystyń tisi batpaıtyn dúnıe ǵoı. – Durys aıtasyń. Ar, namys, adamger­shilik, uıat, tózimdilik, adaldyq, osynyń bá­ri samýraı kitabynyń taqyryby. Samýraılar ózderiniń jazǵanyn myqtap ustanǵan. Samýraılardyń jazýy bólek, isi basqa bolmaǵan. Ár áreketi oılaǵan oıymen, ustanymymen, aıtqan-jazǵan ıdeıasymen astasyp jatqan. Olar ardy óte bıik ustaǵan adamdar. Ar úshin janyn qurban etkender. Býshıdo – samýraı joly boıynsha qojaıynǵa, bastyqqa qyzmet etý quldyq psıhologıaǵa jatpaıdy, biraq samýraılar basshyǵa unaý úshin jaǵym­pazdanǵan nadandardy qul dep eseptegen. Samýraıdyń jaýy – ótirik, qor­qaqtyq, jalqaýlyq, satqyndyq. Samýraılar óte talantty bolǵan ǵoı. “Gúldiń ulysy – Sakýra, jigit tóresi – Sa­mý­raı”, “Sakýranyń tarıhy – sa­mý­raıdyń tarıhy” degen maqal-má­tel­derdiń máni erekshe. Samýraılar tik júrip qana ómir súrmedi, óz qoldarymen sakýra baǵyn otyrǵyzyp, Japonıany gúldendirdi. Hıroshımadaǵy salmaǵy 30 keli bolatyn “Kodzakýragavaodoshııoroı” dep atalatyn samýraıdyń altynnan jasalǵan saýyt-saımanyna qarap otyryp, japondar ejelgi zamanda rasynda altynǵa baı el bolǵan-aý dep oılaısyń. – Marko Polo jazyp ketkendeı, biz­de altyn kenderi kóp bolǵan kórinedi. Mu­rajaılarda altynnan jasalǵan baǵ­zy zamannyń jádigerleri az emes. Biraq japon tabıǵatyna dúnıequmarlyq tán emes. Altyn óner, sán úshin ǵana ǵoı, tir­shi­lik úshin emes. Qazirgi japon kási­p­ker­leri de samýraı atalarymyzdyń jazyp ketken kitaptaryndaǵy ósıetterin jıi-jıi oqyp, parasat-paıym turǵysynan ózderin jetildirip otyrady. Óziń de kórip júrsiń, biz bar jıǵan-tergenimizdi saıahat­taýǵa, el aralap, jer kórýge jumsaı­myz. Tokıodaǵy bir kompanıada isteıtin áıel eki jyldyq jalaqysyn jınap, «Al­ma­tydaǵy Panfılov baǵyn kórýge ar­naıy keldim» degende tań qalyp edim. Taǵy bir jazýshy bir aıaq kıimmen 22 eldi aralap shyqqan. Japonıada jańa degenniń ózi kónemen baılanys­ty. Us­ta­hanalar, dúkender, tipti iri kom­panıalar da júz­degen jyldyq ta­rıhqa ıe. Maǵan ja­pon­dardyń qara­paıym­dy­lyǵy bárinen unaıdy. – Vabı-sabı deıdi ǵoı, qarapaıym­dy­lyq japon estetıkasynyń ózegi emes pe? Qarapaıymdylyqtyń astarynda japondar ǵana túsinetin úlken kúsh bar. Bul uǵymdy Batystaǵylar uqpaıdy. Túsinedi degenniń ózi ústirt, óıtkeni, bul ulttyq má­de­nıet. Kıoto, Nara sıaqty kóne qala­larda qazirdiń ózinde jarqyraǵan jarnamalar ilýge, ǵımarattardy ótkir boıaýlarǵa boıaýǵa bolmaıdy. Qara­paıym­dylyq tabıǵı sulýlyqpen astasyp jatyr. Dzen fılosofıasy da materıaldyq dúnıeden ajyraǵan adam janynyń erkindigine meńzeıdi emes pe? Sadoý, shıodoý, sýmıe sıaqty óner túrlerinde qarapaıym kórinis arqyly janǵa jaıly kórkemdik beınelenedi. Búginde japon halqyn ne tolǵandy­ra­dy dep oılaısyz? – Qazirgi Premer-mınıstr Abe Iamagýchıden saılanǵan. Imperator jańa Úkimetti qurǵanda basynda turǵan tulǵa. «Myqty memleket bolý» degen maqsatpen ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıingi kezeńge oralý saıasatyn ustanatyn sıaq­ty. Buny qazir shyǵyp jatqan, sol zaman­nyń kórinisin beıneleıtin zańdarynan kórip otyrmyz. Qazirgi zańnamalyq ózgeristeri burynǵy adamnyń quqyǵyn qorǵaýǵa negizdelgen, 1947 jyly qabyl-danǵan beıbitshilik Ata zańyn negizgi máninen aıyrýǵa apara ma dep qorqamyn. Osydan baryp, eldi qatty alańdatyp otyrǵan bir másele soǵys órti tutanyp kete me degen qaýip alańdatady. 1947 jylǵy Ata zańda Japonıa soǵys ataý­lyǵa qatyspaý týraly málimdegen. Bul jalpy japon halqyn tolǵandyratyn másele. «Budan keıin Japonıa qaıda barady, bolashaǵy ne bolady?» degen suraq ár japondy mazalaıtyny ras. Japon qarıalary bos jatpaıdy ǵoı. Siz de qoǵamdyq iske aralasyp júr­gen bolarsyz? – Bıyl seksen úshtemin. Aqpan aıynda júregime operasıa jasatqan soń bu­ryn­ǵydaı shaýyp júre bermeımin. Biraq eshkimge masyl bop otyrǵanym joq. Qa­zir úlken uldyń qolyndamyn. Onyń mektep jasyndaǵy úsh balasy bar. Odan keıingi ul Sapporo mańyndaǵy portty qala Otarýda turady. Kenje uldyń bes jastaǵy bir balasy bar. Hokkaıdo ýnıversıtetinde Jaratylystaný ǵylym­da­ryna kirispe páninen, matematıka ǵylymyna qatysty leksıalar oqımyn. Fızıkadan aspıranttardyń dısertasıalaryna jetekshilik etemin. Oǵan qosa ózimniń doktorlyq dısertasıamdy qaıta qarap, jańadan bastyryp shyǵarsam deımin. Japonıanyń ár aımaǵynyń tynys-tirshiligin, tarıhyn, mádenıetin tanystyratyn kitaptaryń jaryqqa shyqqanda ǵalamtordan kórip tanystym. Jurt qara bas qamyn oılap, bas paıdasy úshin bir-birimen ıt tartysqa túsip jatqan zaman ǵoı. Osyndaı qıyn ýaqytta eki halyqty bir-birine jaqyndatqan, tarıhy men mádenıetin, ádebıetin tanystyrý jolyn­daǵy eńbekteriń uzaǵynan bolsyn. – Rahmet!

Áńgimelesken  Sharafat Jylqybaeva

1-10-2014

"Qazaq ádebıeti"