Latynǵa kóshýdegi uly murat qazirgi zamanǵy tehnologıalyq orta­ny, kom­mýnıkasıany, sondaı-aq HHİ ǵasyr­daǵy ǵyly­mı jáne bilim berý prosesiniń erekshe­lik­terin alǵa tarta otyryp, túrki dúnıesimen rýhanı jaqyndasý jáne orys tilinen kúshtep engizilgen basy artyq áripter men kırıldegi til buzar emle erejelerden qutylý bolatyn. Osyndaı maqsatty kózdegen A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty ǵalymdarynyń jıyrma jyldan asa ter tókken zertteý jumystarynyń nátıjeleri eleýsiz qalyp, 2018 jyldyń 19 aqpanynda QR Prezıdenti jarlyǵymen (apostrof nusqasyna aıtylǵan syn-pikirlerden keıin eki-úsh aıda daıyn bolǵan) akýt nusqasy bekitilip kete bardy. Jańa álipbıdi bekitken Elbasy: «Bul – jańa álipbı. Jańanyń aty – jańa, ol is júzinde tekserilmegen. Sondyqtan jańa álipbıdi sóz quramynda, mátin quramynda, jazýda, aıtýda egjeı-tegjeıli zerttep, qoldanysta qalaı bolatynyn bilý kerek, kem-ketikterin tolyqtyryp, jetildirý kerek», – degen bolatyn.

Álipbıdegi kem-ketikter emle erejelerin jasaý barysynda baıqalatyny belgili. Ondaı kem-ketikter der kezinde eskerilip, álipbıge ózgerister men tolyqtyrýlar engizilmese, emle erejelerde de kemshilikterge jol berilmek. Qazirgi jaǵdaıda A.Baıtursynulynyń «áripke bola tildi buzbaıdy, tilge bola áripti buzyp ózgertedi» degen sózin esimizden shyǵaryp, emle erejelerdi shıki álipbıge kúshtep beıimdep jatqan jaıymyz bar.

Bul maqalamyzda álipbıde menmundalap turǵan negizgi on kemshilikti atap, olarǵa taldaý jasap kórmekpiz:

1. [Ý] dybysynyń tańbasy latyndaǵy /Yy/ tańbasyna akýt dıakrıtıkasyn qoıý arqyly /Ýý/ dep alynýy;

[Ý] dybysyna /Ýý/ tańbasyn berý latyn grafıkasyn qoldanatyn túrki (túrik, ázirbaıjan, túrkimen, ózbek) tilderi turmaq, álem tájirıbesinde joq. [Ý] dybysyna osy tańbany qabyldaý arqyly qazaq jazýy túrki elderiniń jazýynan, qala berdi latyn grafıkasyn qoldanatyn búkil álem jazýynan alystamaq. Qazaq tilin úırenemin degen sheteldikter bylaı tursyn, bastaýysh synyptarda saýat ashýǵa qosa (álippege) aǵylshyn tilin qatar úırenetin qarakózderimizdiń ózderin shatastyrmaq. Jalpy /Yy/ tańbasy latynnegizdi túrki tilderiniń barlyǵynda daýyssyz [ı] dybysyna tán tańba. Al túrkimen tilinde akýtty /Ýý/ árpi qysqa [ı] dybysynyń tańbasyn bildiredi. Sonda túrkimender Aqtaý qalasyn Aqtaı dep oqymaq; [Ý] dybysyna /Ýý/ tańbasyn berýdegi eń basty sebep, álipbı avtorlarynyń sanasynda qalyptasyp qalǵan orys álipbıiniń áseri bolsa kerek.

2. /Iı, Iı/ jáne /İi/ áripteriniń bas áripteri birdeı bolýy;

Bekitilgen álipbıdegi /Iı, Iı/ jáne /İi/ áripteriniń bas áripterine /I/ tańbasy berilgen. Bulaı etý emle erejelerin jasaýda qıyndyq týdyryp otyr. Saldarynan Ismet, İsmet sekildi eki nusqada jazylyp júrgen kisi ataýlary Ismet, Ismet bolyp birdeı tańbalanbaq. Ile etistigi men İle ózeni ataýlary jáne ıleıin, ileıin sózderi sóılem basynda Ile, Ile jáne Ileıin, Ileıin bolyp birdeı jazylmaq. Keııdi, keıidi, bit, bıt, biligi, bıligi degen sózder bas áriptermen KEIIDI, KEIIDI, BIT, BIT, BILIGI, BILIGI dep tańbalanbaq. «BİLİGİ – BITTEI, TİRLİGİ – KITTEI» degen maqaldy jazyp kórińiz. Al «JÚRGİSİ KELMEGEN SIYRDYŃ SIGİSİ KELEDİ» degen maqaldy úlken áriptermen jazý tipten uıat. Shyńǵystaý óńirinen shyqqan Shákir Ábenov esimdi ot aýyzdy aqynnan qartaıǵan shaǵynda qyzyl ásker qatarynda bolǵan shaǵy týraly bir jýrnalıs suraǵanda, qyzyldar týraly aıtqan «RAZ, DVA DEGİZDİ» dep bastalatyn áıgili bir shýmaq óleńi bar. Sol shýmaqty úlken áriptermen jazý tipti soraqy kórinýi múmkin.

Sonymen qatar ı (zat es. mal terisin ıleýge, óńdeýge arnalǵan malma; etistik. aǵash, temir sıaqty zattardy maıystyrý, doǵa túrinde búgý), ıi (zat es. úshinshi jaqtaǵy táýeldik jalǵaýy arqyly kelgen ı sózi. Mysaly, ıi qanbaǵan qaıys, ıi qanbaǵan is; etistik. maldyń saýar, emizý aldyndaǵy sútiniń emshek úrpine jınalyp kelýi), jıi-jıi, ıil, ıin, ıis, bıi, jıiligi, ıiskeıin, ıirim, ıilisi, keıin, ıirilimi, kıimi, súıinshi, álipbıi sózderi kishi áriptermen ı, ıi, jıi-jıi, ıil, ıin, ıis, bıi, jıiligi, ıiskeıin, ıirim, ıilisi, keıin, ıirilimi, kıimi, súıinshi, álipbıi t.b. úlken áriptermen I, II, JII-JII, IIL, IIN, IIS, BII, JIILIGI, IISKEIIN, IIRIM, IILISI, KEIIN, IIRILIMI, KIIMI, SÚIINSHI, ÁLIPBII dep jazylmaq. Kózshalymǵa qolaısyz qatar-qatar taıaqtar.

♦12 jastaǵy výnderkınd qazaq álipbıiniń akýtsyz jańa nusqasyn usyndy

3. Daýyssyz [ı] dybysy men [yı], [iı] dybys tirkesterine (daýysty [ı] dybysyna) bir ǵana /Iı/ tańbasyn jáne daýyssyz [ў] dybysy men [uў], [úў] dybys tirkesterine (daýysty [ý] dybysyna) bir ǵana /Ýý/ tańbasynyń berilýi;

Arab grafıkasyna negizdelgen A.Baıtursynulynyń tóte jazýynda ي jáne و áripterine qatysty «daýyssyzdan keıin kelse daýysty bolady, daýystydan keıin kelse daýyssyz bolady» dep daýyssyz [ı] dybysy men [yı], [iı] dybys tirkesterine (ıaǵnı daýysty [ı] dybysyna) bir ǵana /ي/ tańbasy jáne daýyssyz [ў] dybysy men [uў], [úў] dybys tirkesterine (ıaǵnı daýysty [ý] dybysyna) bir ǵana /ﯟ/ tańbasy berilgen bolatyn. Bul ereje arab grafıkasyna ǵana tán ereje. Mysaly, arab tilindegi /ي/ árpi daýyssyz [ı] dybysy men [ıı] dybys tirkesteriniń, /و/ árpi daýyssyz [ў] dybysy men [ýў] dybys tirkesteriniń qyzmetin atqarady. Arab tilinde /ي/ árpi daýysty dybystardan keıin, ıaǵnı fatha, damma harakattarynan keıin kelse daýyssyz [ı] (mysaly: بَيْتٌ [báıt], بُيُوْتٌ [býıýўt]), kásra harakatynan keıin kelse, osy kásra harakatynyń dybysymen birge [ıı] dybys tirkesin beredi (mysaly: دِيْكٌ [dıık]). Sol sıaqty /و/ árpi daýysty dybystardan keıin, ıaǵnı fatha, kásra harakattarynan keıin kelse daýyssyz [ў] (mysaly: دَوْمٌ [dáўm], لِوَاءٌ [lıўá̄’]), damma harakatynan keıin kelse, osy damma harakatynyń dybysymen birge [ýў] dybys tirkesin beredi (mysaly: سُوْقٌ [sýўq]). (Kóptegen klasıkalyq arab mátinderinde kásradan keıingi /ي/ árpi men dammadan keıingi /و/ árpiniń ústine sýkýn belgisi qoıylady). Daýyssyz dybystan keıingi kásra harakaty men /ي/ árpi dybystarynyń jasalý orny bir bolǵandyqtan [ıı] dybys tirkesteri arab tilinde [ӣ] bolyp sozylyńqy dybystalady. Mundaǵy sozylyńqy dybystalyp turǵan kásra harakatynyń dybysy emes /ي/ árpiniń dybysy. Sondaı-aq daýyssyz dybystan keıingi damma harakaty men /و/ árpi dybystarynyń jasalý orny bir bolǵandyqtan [ýў] dybys tirkesteri arab tilinde [ȳ] bolyp sozylyńqy dybystalady. Mundaǵy sozylyńqy dybystalyp turǵan damma harakatynyń dybysy emes /و/ árpiniń dybysy. Osy qasıetterine qaraı arab fonetıseri kásradan keıin kelgen daýyssyz /ــِيْ/ dybysyn sozylyńqy [ӣ] jáne dammadan keıin kelgen daýyssyz /ــُوْ/ dybysyn sozylyńqy [ȳ] degen. Demek A.Baıtursynulynyń «daýyssyzdan keıin kelse daýysty [ı] bolady (ıaǵnı [yı], [iı] dybys tirkesterin beredi), daýystydan keıin kelse daýyssyz [ı] bolady» jáne «daýyssyzdan keıin kelse daýysty [ý] bolady (ıaǵnı [uў], [úў] dybys tirkesterin beredi), daýystydan keıin kelse daýyssyz [ў] bolady» degen erejesi arab tilindegi /ي/, /و/ áripteriniń osy ereksheliginen alynǵan deýge tolyq negiz bar. Arab álipbıindegi /ي/,  /و/ áripteriniń osy erejesin A.Baıtursynuly tóte jazýynda óte tıimdi paıdalanǵan. Bul erejeni, tipti, arab grafıkasyn qoldanǵan búkil túrki halyqtary óz jazýlarynda on ǵasyrdan asa paıdalanyp keldi.

Alaıda arab grafıkasyna ǵana tán osy erejeni latynnegizdi qazaq álipbıine qoldanyp, daýyssyz [ı] dybysy men [yı], [iı] dybys tirkesterine (ıaǵnı daýysty [ı] dybysyna) bir ǵana /Iı/ tańbasyn jáne daýyssyz [ў] dybysy men [uў], [úў] dybys tirkesterine (ıaǵnı daýysty [ý] dybysyna) bir ǵana /Ýý/ tańbasyn berý qısynsyz.

Bekitilgen álipbıde arab álipbıindegideı daýyssyz [ı] dybysy men [yı], [iı] dybys tirkesterine (ıaǵnı daýysty [ı] dybysyna) bir ǵana /Ιι/ tańbasy jáne daýyssyz [ў] dybysy men [uў], [úў] dybys tirkesterine (ıaǵnı daýysty [ý] dybysyna) bir ǵana /Ýý/ tańbasy berilgen. Sonyń saldarynan jańa emle erejelerdiń 7-paragrafynda «ıy, ıi (ıaǵnı ıy, ıi) árip tirkesterine aıaqtalǵan etistikke kósemsheniń -ı jurnaǵy jalǵanǵanda, eki ı árpi qatar jazylady: baııdy, keııdi, moııdy» degen arab grafıkasyna tán emle ereje jasalyp otyr. Jalpy /ي/ árpiniń qatar jazylýy arab grafıkasynda qalypty jaǵdaı, ersi kórinbeıdi. Mysal úshin arabtyń تَكْيِيْف [tákıııf], (ıaǵnı [tákıӣf]), تَسْيِيْر [tásııır], (ıaǵnı [tásıӣr]) sózderin keltirýge bolady. Baııdy, keııdi, moııdy sózderi tóte jazýda da joǵarydaǵy arab sózderindegideı eki /ي/ árpiniń qatar kelýi arqyly /باييدى/, /كه ييدى/, /موييدى/ túrinde jazylady, jazylyp ta júr. Eskere ketetin taǵy bir jaıt qazaq qyzdaryna qoıylyp júrgen Aıda, Saıda (Aıda, Saıda) degen esimder men Aıda, saıda (Aıda, saıda) sózderiniń oqylýlary qalaı ajyratylmaq?! Qurandaǵy súre ataýy «Máıda» qalaı oqylmaq?!

Arab grafıkasyna ǵana tán osy ereje latyn grafıkasyna da jarar bolsa, latyn álipbıine kóshken túrki elderiniń barlyǵy daýyssyz [ı] dybysy men daýysty [ı] dybysyna jeke-jeke tańba bermes edi ǵoı. Mysaly daýysty [ı] dybysyna búkil túrki (túrik, ázirbaıjan, túrkimen, ózbek, qaraqalpaq) tilderinde /Ii/ tańbasy, daýyssyz [ı] dybysyna /Yy/ tańbasy berilgen. Sol sıaqty daýysty [ý] dybysy men daýyssyz [ў] dybysyna da jeke-jeke tańbalar berilgen. Sonymen qatar kóptegen eýropa tilderinde, tipti aǵylshyn tilinde de /Ii/, /Yy/ jáne /Uu/, /Ww/ tańbalary bar.

4. [sh], [ch] dybystaryn /sh/, /ch/ dıgraftarymen berý;

Osy arqyly latynnegizdi qazaq álipbıiniń basty ózegi – «bir dybys – bir tańba» degen ustanymnan shyǵyp otyrmyz;

Qazaq tilinde [s] jáne [h] dybystary jekelegen sózderde, kisi esimderinde qatar keledi. Mysaly, alǵysqat, dárisqana, pesqana, faksqat, asqana, t.b. sózder men Asqat, Asqan, Isqaq, Dosqan, t.b. esimder  algyshat, dárishana, peshana, fakshat,  ashana, Ashat, Ashan, Ishaq, Doshan bop jazylyp, alǵyshat, dárishana, peshana, fakshat, ashana, Ashat, Ashan, Ishaq, Doshan bolyp oqylýy múmkin. Tólqujattar men jeke kýálikterde oryssha jazylyp ketken Isqak esimi Ishak dep jazylyp ıshak dep oqylmaq pa?! Shettildik pasqa (dinı mereke), pasha (tıtýl) sózderi pasha, pasha bolyp birdeı jazylmaq. Qaısysy pasha, qaısysy pasqa ekenin ajyratyp kórińiz. Sonymen qatar eki túrli uǵymdy bildiretin shettildik sqema, shema sózderi shema, shema dep, shaı sózi men sheteldik kisi esimi Sqaı da shaı, Shaı dep birdeı jazylmaq;

Tilimizde [sh] jáne [h] dybystary qatar keletin jaılar bar. Mysaly, qushhana (mal soıatyn jer), mashhar (dinı), t.b. sózderi men Tyshhan esimi qushhana, mashhar, Tyshhan dep eki h árpi qatar kelmek. Al Ashar, Ishan, Isna ashari sózderin qalaı oqyr edińiz? Asqar, Isqan, Isna asqarı ma, álde Ashar, Ishan, Isna asharı ma?

Qazaq tilinde /Shsh/ árpi qoldanylatyn sózder óte kóp. Qazaq ádebı tiliniń sózdiginde /Shsh/ árpimen bastalatyn sózder (sóz ortasy men sóz sańyndaǵylaryn qospaǵanda) 442 betti qamtıdy (Qazaq ádebı tiliniń sózdigi. 15-tom. 180-622 better). Osynshama /Shsh/ árpi dıgraf arqyly eki eselengende jazý kólemi qanshalyqty kóbeıetinin esepteı berińiz. Mysaly, úsh árippen jazylyp júrgen shash, shesh sózderi shash, shesh bolyp bes árippen, alty árippen jazylyp júrgen sheshýshi sózi sheshýshi bolyp toǵyz árippen jazylmaq;

Qandaı tildi alyp qarasaq ta dıgraftar álipbı quramyndaǵy áripterdi qosaqtaý arqyly jasalady. Dıgraf úshin syrttan jańa tańba qospaıdy. Mysal retinde aǵylshyn tilindegi /ch/, /ph/, /sh/, /th/, ıspan tilindegi /ch/, /gu/, /qu/, /rr/ dıgraftaryn keltirýge bolady. Al bekitilgen álipbıdegi [ch] dybysynyń tańbasyna berilgen /ch/ dıgrafyndaǵy /c/ tańbasy álipbı quramynda joq. Jalpy [ch] dybysy [s], [sh] dybystary sekildi qazaq tiliniń tól dybysy emes. Orys tilinen engen chemodan, bochka t.b. sózder shabadan, bóshke bolyp tilimizge beıimdelip ketken. Sondyqtan bul dybystyń tańbasyn da álipbı quramyna qospaǵanymyz jón. Quramynda [ch] dybysy bar termınderdi de osy úlgide ıgerýge bolar.

5. [y] jáne [ý] dybystary tirek tańbalarynyń bir bolýy;

Bekitilgen resmı álipbıde [y] dybysyna /Yy/ tańbasyn, [ý] dybysyna /Yy/ tańbasynyń ústine akýt qoıý arqyly /Ýý/ árpin bergen. Iaǵnı tirek tańbalary birdeı. Qazaq sóziniń qatarynda [ýy] dybys tirkesteri keletin sóz sany óte kóp. Nátıjesinde ýy, rýy, sýy, sýýy, jýýy, qýýy, týýy, jaýý, jaýýy, saýý, saýýy, qýyr, qýyrý, qýyrýy, aýyr, aýyrý, aýyrýy, ydyraýy, ýyldyryǵy, t.b. sózder ýy, rýy, sýy, sýýy, jýýy, qýýy, týýy, jaýý, jaýýy, saýý, saýýy, qýyr, qýyrý, qýyrýy, aýyr, aýyrý, aýyrýy, ydyraýy, ýyldyrygy bolyp kózshalymǵa oǵash jazylmaq. Kezinde J.Aımaýytov: «suý, buý, quý, tuý syqyldy ý uzyn estiletin oryndarda jalǵyz-aq ý jazylsyn deımin. Qaıtse de juýý kerek, aı tuýýǵa taıandy, saǵym quýý jaramaıdy degendegi qazdaı tizilgen kóp uýý-lardy qolaıly dep aıtýǵa bolmaıdy. Jazý ońaılasyn desek, ý-lardy qysqartý kerek», – degen bolatyn. Arab grafıkasyna negizdelgen tóte jazýda [u], [ý] dybystarynyń tirektańbasy bir ekeni, ıaǵnı [u] dybysynyń tańbasy /ۇ/, [ý] dybysynyń tańbasy /ﯟ/ ekeni belgili. (Tóte jazýda qazaq tilindegi erindik [ý] ([ў]), [u], [ú], [o], [ó] dybystaryna arab grafıkasyndaǵy /و/ tańbasynan ózge tirek tańba tabý múmkin emes (qısynsyz) bolatyn). J.Aımaýytov mysalǵa keltirip otyrǵan suý, buý, quý, tuý sózderi tóte jazýda /ﺳﯘﯟ/, /بوُﯟ/, /قوﯟ/, /توُﯟ/, al juýý, tuýý, quýý sózderi /جوُﯟﯟ/, /توُﯟﯟ/, /قوُﯟﯟ/ bolyp jazylmaq bolatyn. Qazdaı tizilgen kóp /وُﯟﯟ/-lardy unatpaı, ý uzyn estiletin oryndarda, ıaǵnı [uý], [úý] dybys tirkesteri keletin jerlerde (arab tilindegideı) bir ǵana /ﯟ/ árpin jazýdy usynǵan. J.Aımaýytov qazaq sóziniń tasymal, býyn, morfem aıtylymyn saqtaýǵa kómektesetin qajetti, qısyndy ý-lardy (ıaǵnı [u], [ú] dybystarynyń tańbalaryn) kózshalymǵa oǵash kórinetindikten, amalsyzdan («qazdaı tizilgen kóp /وُﯟﯟ/-lar» dep) barynsha qysqartýdy usynǵan. Al biz, álipbıdegi [y] jáne [ý] dybystaryna birdeı tirek tańba berý arqyly ýy, rýy, sýy, sýýy, jýýy, qýýy, týýy, jaýý, jaýýy, saýý, saýýy, qýyr, qýyrý, qýyrýy, aýyr, aýyrý, aýyrýy, ydyraýy, t.b. sózderde (ornyna basqa tańba qoıý múmkindigi bola tura) qısynsyz ıgrekterdi qazdaı tizip otyrmyz.

6. [y], [i] dybystarynyń tirek tańbalary uqsas bolmaýy;

Kemeńger A.Baıtursynuly tóte jazýda ezýlik, ashyq, til arty [a] jáne ezýlik, ashyq, til ortasy [á] dybystaryna /ا/, /ٵ/ tańbalaryn, erindik, qurandy, til arty [o] jáne erindik, qurandy, til arty [ó] dybystaryna /و/, /ﺆ/ tańbalaryn, erindik, qysań, til arty [u] jáne erindik, qysań, til ortasy [ú] dybystaryna /ۇ/, /ﯝ/ tańbalaryn, ezýlik, qysań, til arty [y] jáne ezýlik, qysań, til ortasy [i] dybystaryna /ى/, /ﺉ/ tańbalaryn bergen. Baıqap otyrǵanymyzdaı A.Baıtursynuly jińishke daýystylardyń tańbalaryn jýan syńarlarynyń tańbalaryna (/ا/ ,/و/, /ۇ/, /ى/) dáıekshe qoıý arqyly (/ٵ/, /ﺆ/, /ﯝ/, /ﺉ/) dep tirek tańbalaryn birdeı etip jasaǵan. A.Baıtursynulynyń osy teorıasy kırıl álipbıinde barynsha qoldanyldy. Ony /o/, /ó/, jáne /u/, /ú/ áripterinen baıqaýǵa bolady. Kırıl álipbıinde dáıeksheniń qyzmetin atqaratyn dıakrıtıkalyq tańba bolmaǵandyqtan o árpin ortasynan bólip ó jasady, ú árpiniń quıryǵyn syzyp u jasady, osy jolmen kırıll álipbıiniń bar múmkindigi sarqa paıdalanyldy. A.Baıtursynuly salǵan sara jol latyn grafıkasyna kóshken ózge de túrki tilderiniń álipbıinde qoldanyldy deýge bolady. Mysal retinde túrik jáne ázerbaıjan tilderindegi /Uu, Üü/, /Oo, Öö/, /Iı, İi/ áripterin, túrkimen tilindegi /Aa, Ää/, /Oo, Öö/ áripterin aıtýǵa bolady.

 A.Baıtursynulynyń osy logıkasy bekitilgen jańa álipbıde /Aa, Áá/, /Oo, Óó/, /Uu, Úú/ áripterinde kórinis tapqanymen [y], [i] dybystarynyń tańbalaryna kelgende latyn grafıkasynan ekeýine ortaq tirek tańba tabylmaı qalǵan.

7. [y], [i] dybystary tańbalarynyń álipbı kestesinde bir-birinen alshaq ornalasýy;

Álipbıde óne boıy daýysty dybystardyń jýan, jińishke syńarlary qatar turady da, [y], [i] dybystaryna kelgende bul rettilik buzylyp ketken.

8. Álipbı quramyna /v/, /ch/ áripteriniń enýi;

Bekitilgen álipbıdegi /v/, /ch/ áripteri /s/, /sh/ áripteri sekildi kirme dybystardyń tańbalary. Orys tili arqyly engen Evropa, velosıped, vagon, samovar t.b. sózder Eýropa, belseped, bágón, samaýryn t.b. bolyp fonetıkalyq ózgeriske túsip, tilimizge beıimdelip ketkeni belgili. Ch, v áripterin álipbı quramynan alyp tastasaq, tólqujattarymyzdy latyn grafıkasy boıynsha qaıta rásimdeý jumystary kezinde aty-jónderimizdegi bóten -ov, -ıch, -ovna sekildi jurnaqtardan birjola qutylar edik.

9. [h], [h] dybystaryna bir ǵana /Hh/ tańbasyn berý;

Kezinde A.Baıtursynuly keıbir (ah, úh, túh, túýh sekildi) odaǵaı sózderde ǵana kezdesedi dep, alǵashqy qurastyrǵan álipbıine [h] dybysynyń tańbasyn engizbegen bolatyn. Alaıda keıinnen «Bul áripti qazaq álippesinen shyǵarǵanda munymen jazylatyn sózder az dep shyǵaryp edik. Az bolǵanmen tilde bar dybys bolǵan soń, joqtyǵy seziletini kórinedi» – dep, tóte jazýǵa qaıta qosqany belgili. Onyń ústine qazirgi tańda din salasynda qazaq tiline aýdarylmaı translıterasıalaý arqyly jazylatyn, ıaǵnı [h] dybysynyń ornyna [h] dybysyn jazýǵa kelmeıtin kóptegen dinı termınder men kisi, jer-sý ataýlary bar. Osylardy eskere kele ázerbaıjan, ózbek, qaraqalpaq tilderindegideı [h], [h] dybystaryna jeke-jeke tańba bergen jón.

10. Álipbıdiń akýt dıakrıtıkasyna negizdelýi;

Akýt dıakrıtıkasy bekitilgen álipbıdiń eń úlken kemshiligi. Latyn grafıkasyn qoldanatyn tilderde akýt dıakrıtıkasynyń belgili dárejede mán-maǵynasy bar. Daýysty dybystardyń tańbasynda ne sozylyńqylyq, ne qatty ekpin, al daýyssyz dybystardyń tańbasynda jińishkertý ne býyn quraý úshin olardy sozý qyzmetin atqarady, ıaǵnı akýt dıakrıtıkasy ár tilde biryńǵaı maqsatta qoldanylady.

Bekitilgen álipbıde akýt júıesiz qoldanylǵan. Mysaly, jýan daýysty [a] /a/, [o] /o/, [u] /u/ dybystarynyń jińishke syńarlary [á], [ó], [ú] dybystaryn jińishkertý maqsatynda /á/, /ó/, /ú/ dep qoldanylǵan deıin desek, jýan daýysty [y] dybysynyń jińishke syńary [i]-niń tańbasyna akýt dıakrıtıkasy qoldanylmaǵan jáne tańbalary da ártúrli. Sonymen qatar [ǵ], [ń], [ý] dybystarynyń /ǵ/, /ń/, /ý/ tańbalarynan da álemdik tájirıbedegideı akýt dıakrıtıkasynyń daýyssyz dybystardy biryńǵaı jińishkertý ne jýandatý qyzmeti baıqalmaıdy. Mysaly /ǵ/ tańbasymen berilgen [ǵ] dybysy qazaq tilinde tek qana jýan dybystalsa (mysaly, aǵa, jaǵa), ń tańbasymen berilgen [ń] dybysy birde jýan (mysaly, ań, tyń), birde jińishke (mysaly, óń, ińir), ý tańbasymen berilgen [ý] dybysy da birde jýan (mysaly, taýyq), birde jińishke (mysaly, táýlik) dybystalatyny belgili.

2018 jylǵy 14 qarasha kúni respýblıka boıynsha latyn grafıkasy negizindegi «JALPYHALYQTYQ DIKTANT» ótken bolatyn. Jazylǵan dıktant mátinin áripterdiń ústindegi biryńǵaı núktelerge (keıbir stýdentter akýt ornyna kishigirim taıaqshalar qoıyp shyqqan) qarap, jaı mátinnen góri fonetıkalyq taldaý jasalǵan mátinge kóbirek uqsatýǵa bolady.

Maqalany qoryta kele aıtarymyz, bekitilgen álipbıden jańa tehnologıany meńgerý, túrki dúnıesimen rýhanı jaqyndasý jáne kırıldegi til buzar emle-erejelerden qutylý maqsattarynyń biri de baıqalmaıdy. Kerisinshe túrki dúnıesinen, latyn álipbıin qoldanatyn jarty álemnen alystatatyn syńaıly. Jybyrlaǵan noqattar, qazdaı tizilgen ıgrekter, qatar-qatar taıaqtar Qazaq Elin, qazaq halqyn qaıda aparmaq. Qara domalaqtarymyz qaıta-qaıta álipbı jattap ótpesin desek, emle erejelerden buryn joǵaryda atalǵan kemshilikterdi qaıta qarap, «túzetýdi qajet etpeıtin kemel álipbı» túzgenimiz jón.

Qaldybaı Arystanbekuly Qydyrbaev 

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Shyǵystaný fakúlteti Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azıa kafedrasy, PhD doktory