Elbasy N.Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» dep atalatyn maqalasy tarıhshy ǵalymdardyń kókeıinde júrgen tolǵamdy oılarynyń ózegin ashyp, qozǵaý salyp, atqarylar zor mindetterdiń baǵytyn da aıqyndap berdi. Órkenıetter órinen óz ornyn izdegen halyq, shyn máninde, aldymen túpki tarıhyn túgendeýden bastasa kerek. N.Á. Nazarbaev: «...Bul – tarıhqa degen durys ustanym. Sol arqyly túp-tamyrymyzdy bilýge, ulttyq tarıhymyzǵa tereń úńilip, onyń kúrmeýli túıinin sheshýge múmkindik týady.

Qazaqstan tarıhy da jeke jurnaqtarymen emes, tutastaı qalpynda qazirgi zamanaýı ǵylym turǵysynan qaraǵanda túsinikti bolýǵa tıis. Oǵan qajetti dáıekterimiz de jetkilikti» dep atap kórsetken bolatyn.

Táýelsiz Qazaqstannyń tól tarıhyn qalyptastyrýda tarıhshy ǵalymdardyń jaryq kórgen zertteýlerin, tyń týyndylaryn neǵurlym oqylym aınalymyna tartý asa ózekti máseleniń biri bolyp tabylady. Elimizdiń strategıalyq rýhanı qaýipsizdiginiń negizgi dińgegi ulttyq rýh, otandyq tarıhtyń aıshyqty oqıǵalaryn tanymdyq uǵyný men oǵan degen maqtanysh sezimi arqyly qalyptasatyny aıqyn.

Elbasy aıtqandaı: «Táýelsizdik jyldarynda halqymyzdyń ótkenin zertteýge qatysty aýqymdy jumystar atqaryldy. Elimizdiń tarıhı jylnamasyndaǵy aqtańdaqtardy qaıta qalpyna keltirýge jol ashqan «Mádenı mura» baǵdarlamasy tabysty iske asyryldy. Biraq babalarymyzdyń ómiri men olardyń ǵajap órkenıeti jónindegi kóptegen derekti qujattar áli de bolsa, ǵylymı aınalymǵa túsken joq. Olar álemniń búkil arhıvterinde óz izdeýshisi men zertteýshisin kútip jatyr».

Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty qyzmetkerleriniń kúshimen QR Prezıdenti N.Á.Nazarbaev qoldaǵan «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda «Tarıh – adamzat aqyl-oıynyń qazynasy» atty toptamasy shyǵarylǵan bolatyn. Mine, osy kitaptardyń birinshi tomyn Elbasy tarıhshylar aldyna qoıǵan bir mindettiń júzege asyrylýy retinde mektep oqýlyqtaryna qosymsha hrestomatıa retinde qysqartyp berýge, tolyq nusqasyn joǵarǵy oqý oryndaryndaǵy tarıh fakúltetterinde oqytylatyn «Ejelgi dúnıe tarıhy» (birinshi tomy: «Ejelgi Shyǵys tarıhy») men «Ejelgi Qazaqstan tarıhy» boıynsha hrestomatıa retinde shyǵarýdyń qajettigin aıtýǵa bolady. Ekinshi tomdy Ejelgi Gresıa men Rım tarıhy (Ejelgi dúnıe tarıhy) men «Ejelgi Qazaqstan tarıhyna» qosymsha retinde berýge bolar edi. Iaǵnı barlyq tomdardy tarıhı kezeńder boıynsha óńdep, mektep oqýshylarynyń qabyldaý deńgeıinde jazyp, oqýlyqtarǵa engizgen jón.

Sonymen qatar, asa qundy degen túp-derekterdiń taza qazaq tilinde baıandalýy, tarıhı oqıǵalardy tezirek uǵynýǵa jáne óziniń ata-babalyq tarıhynyń tereń tamyrlaryna qyzyǵýshylyq týdyrar edi. Al bul óz

kezeginde tarıh ǵylymy salasynda onsyz da qatary sırep bara jatqan zertteýshiler sanyn ulǵaıtatyny sózsiz.

Endi ejelgi derekkózderge súıene otyryp, qysqasha málimet keltire keteıik. Joǵaryda aıtylǵan Illıada poemasyna júgine otyryp, Gerodot mynadaı málimetter berdi: «...Bular gıppemolgiler (bıe saýýshylar), galaktofagter (ashyǵan sút (qymyz) ishetinder) jáne abııler (kedeı – jataqtar, tirshilik quralynan jurdaı. Biraq sonymen qatar qazir «kúrkelerdi mekendeıtinder» jáne «kóshpendiler», mal baǵýmen jáne sút ishýmen, irimshik (syr) jáne eń bastysy sútten irimshik (qurt) jasaýmen aınalysatyn da bar; olar qor jınaýdy jáne saýda jasaýdy bilmeıdi, tek zatty zatqa aıyrbastaýdan basqa...». Minekeı, osy az ǵana málimet ata-babalarymyzdyń búkil ejelgi tarıhyn Gerodotqa Gomer poemasy (b.d.d. VIII ǵ.) arqyly baıandatyp tur emes pe? Bir shýmaq óleń joly bir kitapqa júk bolary sózsiz. Sondyqtan bul shyǵarmalarda oqýlyqqa engizý kerek pe, joq pa degen suraq bolmasa kerek. Bundaı málemetterdi sheksiz keltire berýge bolady. Táýelsiz Qazaqstannyń «Ejelgi tarıhynyń» jazbasha málemetteri joq degen syrttan tańylǵan jańsaq pikirlerden arylatyn ýaqyt jetti.

Sondaı bir hrestomatıaǵa engizýge bolatyn taqyryp: «Tomırıs patshaıymǵa jáne saq taıpalaryna qatysty ejelgi dúnıe túp-derekteri» degendi mysal retinde keltire keteıik. Saqtar jáne onyń patshaıymy Tomırıs týraly málimetter kóptegen zertteýshi ǵalymdar men jazýshylardyń shyǵarmalary men maqalalarynda berilgen bolatyn. Olarda berilgen málimetter ár túrli jáne árqaısysynyń jeke tanymdyq túsinigi men ózindik paıymdaýyna negizdelgen. Mine, sondyqtan biraz bolsa da, pikir alshaqtyqtarynyń kezdesip qalatyny aıtpasa da túsinikti. Osy olqylyqtardyń ornyn toltyrý maqsatynda memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy negizinde «Ejelgi dúnıedegi jáne vızantıalyq derekkózderindegi Uly Dala tarıhy» (4 tomdyq/ Qurastyrǵan A.N. Garkaves.- Astana: «Folıant», 2007) jınaǵy qazaq tiline aýdarylyp, jaryqqa shyqqan bolatyn. Ásirese, saqtarǵa (grekter-skıf degen jalpy ataýmen, parsylar-saqtar dep kórsetken) qatysty derekter: «Ertedegi grek avtorlary Uly Dala týraly» (Qazaq tiline aýdarǵan M.İles, Á.K.Shashaev.- «Folıant» baspasy, 2007. – 464-b.) kitabynyń 1-tomynda jınaq retinde berilgen.

Elbasynyń maqalasyndaǵy ótkir aıtylǵan oıdyń biri: «Tipti, qazaqtyń keıbir rý taıpalarynyń ataýlary «qazaq» etnonıminen talaı ǵasyr buryn belgili bolǵan. Osynyń ózi bizdiń ulttyq tarıhymyzdyń kókjıegi buǵan deıin aıtylyp júrgen kezeńnen tym áride jatqanyn aıǵaqtaıdy. Eýropasentrıstik kózqaras saqtar men ǵundar jáne basqa da búgingi túrki halyqtarynyń arǵy babalary sanalatyn etnostyq toptar bizdiń ultymyzdyń tarıhı etnogeneziniń ajyramas bólshegi bolǵany týraly bultartpas faktilerdi kórýge múmkindik bergen joq».

Endi Elbasy maqalasyndaǵy Uly dalanyń ejelgi turǵyndarynyń adamzat órkenıetine bergen jańalyǵy týraly: «Bizdiń jerimiz materıaldyq mádenıettiń kóptegen dúnıeleriniń paıda bolǵan orny, bastaý bulaǵy desek, asyra aıtqandyq emes. Qazirgi qoǵam ómiriniń ajyramas bólshegine aınalǵan kóptegen buıymdar kezinde bizdiń ólkemizde oılap tabylǵan. Uly dalany meken etken ejelgi adamdar talaı tehnıkalyq jańalyqtar oılap taýyp, buryn-sońdy qoldanylmaǵan jańa quraldar jasaǵan. Bulardy adamzat balasy jer júziniń ár túkpirinde áli kúnge deıin paıdalanyp keledi.

Elbasy aıtpaqshy: «Bizdiń ata-babalarymyz qorshaǵan ortamen etene ómir súrip, ózderin tabıǵattyń ajyramas bólshegi sanaǵan. Bul basty turmys qaǵıdaty Uly dalany mekendegen halyqtardyń dúnıetanymy men qundylyqtaryn qalyptastyrdy».

Sonymen, maqalanyń kólemi kótergenshe jáne bir kitaptan ǵana qysqasha úzindiler berý arqyly Elbasy maqalasyndaǵy kóterilgen máselelerdiń qanshalyqty tarıhı salmaǵy men zor mańyzy bar ekendigin baıandaýǵa tyrystyq. Elbasy maqalasynda naqty jospar retinde belgilengen alty: «Arhıv – 2025» jeti jyldyq baǵdarlamasy, «Uly dalanyń uly esimderi», «Túrki órkenıeti: túp tamyrynan qazirgi zamanǵa deıin», «Uly dala» atty ejelgi óner jáne tehnologıalar mýzeıi», «Dala fólklory men mýzykasynyń myń jyly», «Tarıhtyń kıno óneri men televızıadaǵy kórinisi» jobalarynyń tarıhı mańyzy bar, qazaq eliniń mádenıeti men tarıhyn álemge pash etetin sharalardyń bastamasy dep atap kórsete alamyz.

Áýezhan Shashaev