Ózbekstandaǵy atyshýly Fer­ǵana kóterilisi 1989 jyly 4 maýsym kúni burq etse, Mańǵystaýdaǵy Jańaózen kóterilisi 16 maýsym kúni bastal­ǵan. Arasy – 12-aq kún. Bir qyzy­ǵy, búliktiń ekeýi de tóbelesten bas­talǵan. Mesqettik túrikter tóbe­leste bir ózbekti óltirip qoıǵan. Al Jańaózende bir kavkazdyq lezgın ózimen bılemeı qoıǵany úshin qazaq qyzyn shapalaqpen tartyp jibergen. Buǵan namystanǵan qa­zaq jigiti álgi lezgındi sabap tas­taǵan. Úsh kúnge sozylǵan Jańa­ózen­degi qaqtyǵysta úsh qazaq, eki lezgın qaza bolǵan...   

 Al burynǵy KSRO Ortalyq Komıtetiniń resmı málimetteri boıynsha, Ferǵana kóterilisinen 113 adam ólgen, onyń 52-si túrik, 36-sy ózbek bolǵan, 1011 adam aýyr jaralanǵan. Oǵan qosa 137 soldat jáne 110 mılısıa qyz­metkeri ártúrli jaraqat alǵan, bir mılısıa ólgen. 757 úı men 275 kó­lik órtelgen, 27 memlekettik me­keme qıratylǵan. 
           Ferǵana kóterilisiniń sumdyq sıpat alǵanyn osydan-aq bilýge bolady. Ózbek turǵyndar mesqet túrikterdiń úıleri men qora-ja­ıymen qosa, keıbir jerde ózderin de tirideı órtep jibergen. Ne kerek, Ferǵanamen qosa Tashkent, Samar­qand, Syrdarıa sıaqty jeti ob­lysty qamtyǵan kóteriliste Ózbek­stan­daǵy 100 myńdaı túriktiń bi­reýin de qaldyrmaı túre qýyp shyqqan. 
          Tanktiń kúshimen bir aıda áreń basylǵan Ferǵana kóterilisi neden týdy? Jappaı tártipsizdik shyn­dy­ǵynda, neden bastaldy? Búginde umytylýǵa aınalǵan ol oqıǵanyń ushyǵyna jetý endi qıyn bolar. Aldyn ala muqıat oılastyrylǵan saıası aksıa ekeni de, stıhıaly túrde paıda bolǵany da aıtyldy. Kezinde «Ferǵana oqıǵasyn» mu­naraly Máskeý uıymdastyrdy, osylaısha túrikterdiń Grýzıaǵa kó­shýin tezdetip, aqyrynda etnı­kalyq shıelenis týdyrý arqyly grýzın ulttyq azat etý qozǵalysyn talqandamaq boldy degen pikirler de aıtyldy. Mundaı pikirdi týdyr­ǵan sirá sol grýzınderdiń ózderi bolar. Kóterilisti KSRO arnaýly qyzmet oryndary uıymdastyrǵan, ıaǵnı jappaı tártipsizdikke ulas­tyrý arqyly Ózbekstandy Más­keýdiń tabanyna qaıta salmaq bolǵan degen pikirler de kezdesedi. Tipti búlikke «vahhabıtter» ara­las­qan degen de sóz bar.

1989 jyly Tashkentte sáýir aıynda ózbek jas­tary men basqa ult jastary­nyń arasynda úlken aýqymdaǵy qaqtyǵys bolǵan. Artynsha bolǵan tóbeleste bir ózbekti bir túriktiń óltirip qoıýy joǵarydaǵy sumdyq qaqtyǵysqa alyp kelgen. «Mesqettik tú­rikter tek nasha taratýmen, urlyq­pen aınalysady, paıdaly jumys­pen aınalyspaıdy, biraq ózbekke qaraǵanda óte baı turady, jas óz­bek qyzdaryn zorlaıdy, sábılerdi óltirgen» degen jel sózder jurttyń ashý-yzasyn kóterip jibergen... 
           Ferǵana kóterilisinen soń Óz­bekstandaǵy túrikter tek Qazaq­stanǵa emes, Ázirbaıjan, Ýkraına, Reseı, keıingi jyldary Túrkıa men AQSH-qa qaraı aýdy. Biraq jyly jer tabý olarǵa ońaı bolǵan joq. Reseıdiń Krasnodar ólkesine aýyp barǵan ahysqa túrikteri ondaǵy jer­gilikti jurttyń qýdalaýyna ushyrady. 

Keńes odaǵy qulaǵan soń Qa­zaq­stanǵa aýyp kelgen basqa ha­lyqtar ózderiniń shyqqan jerle­rine orala bastady, biraq mesqettik túrikter tarıhı otandaryna qaıtqan joq. Týǵan jerleri Grýzıa shekarasyn tars jaýyp aldy. Túrkıa qabyl­daǵysy kelgenmen, ol Ahysqa tú­rikteriniń týǵan jeri emes. Sóıtip, óz úıindeı úırenip qalǵan Qazaq­stan jerinde birjola ornyǵyp qaldy.

2004 jyly Reseı men AQSH úkimetteri, Halyqaralyq mıg­rasıa uıymy birlesip, Krasnodar ólkesinde turatyn mesqet túrik­terdi AQSH-qa qonystandyrý baǵdarlamasyn bastady. Búginde sol baǵdarlamaǵa ilikken myńda­ǵan túrikter AQSH-tyń alpys qa­la­syna jaıǵasyp úlgergen. Al Grýzıa parlamenti 2007 jyly kezinde Qazaqstan men Orta Azıa­ǵa jer aýdarylǵan mesqet túrik­terdiń tarıhı otanyna qaıtýyna bolatyny týrasynda zań jobasyn qabyldady. Biraq ata qonysy – Grýzıaǵa barǵysy keletin túrik­terdiń sany múldem mardymsyz eken.

Mine, budan otyz jyl burynǵy júzden asa adam ólip, sumdyq ultaralyq janjalǵa ulasqan Ferǵana búligi de, úsh kúnge sozylǵan Jańaózendegi qatyǵys ta turmystyq deńgeıdegi tóbelesten bastaý alǵan. «Bir tal shyrpynyń ormandy órteýge jetetinin» osydan-aq bilýge bolady.