Jalpy, qazaq ádebıetiniń syny men jýrnalısıkasyn, sodan soń fılologıasyn Qulbek Ergóbeksiz esh kóz aldyna elestete almaısyń. Óıtkeni, onyń atalǵan salalardaǵy etken eńbekteri ultymyzdyń sana-sezimine, kókeı-kóńiline sińgeli otyz jyldan astam ýaqyt boldy. Osynaý kezeńde ol qalam tartpaǵan janr kemde-kem. Onyń qaı-qaısysy bolsa da tolǵan, tolysqan, jan-jaqty teorıalyq jáne praktıkalyq turǵydan qalyptasqan dúnıeler. Mysaly, Qulbek Ergóbek qazaq poezıasy, prozasy, jeke shyǵarmanyń jazylý tarıhy, jazýshy sheberhanasy másellerine arnalǵan «Jan jylýy» (1981 j.), «Meıirim shýaǵy» (1985 j.), «Qazaq sovet balalar jazýshylary» (1987 j.), «Sábıt Muqanov» (1989 j.), «Baıanǵumyr» (1992 j.), «Jaqsydan qalǵan sóz» (1992 j.), «Ótebaı Turmanjanov» (1992 j.) jáne ǵalym synshynyń «Arystar men aǵystar» (2004-2007 jj.) atalatyn alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵy joǵarydaǵy sózderimizdiń aıǵaǵy. Ol sonymen birge 1978-1990 jyldary «Lenınshil jas» («Jas alash» jáne «Sosıalısik Qazaqstan» («Egemen Qazaqstan) ) gazetterinde túrli qyzmetter atqardy. Onyń jýrnalısıkadaǵy qalyptasqan kezeńiniń biri – «Aqıqat» jýrnaly. Onda ol óziniń jan-jaqty qalamgerligin kórsete bildi. Áriptesimizdi, 60-jyldyq mereıtoıymen quttyqtaımyz.

Sodan beri artyq emes, kem emes, attaı jıyrma jyldyń júzi aýdarylǵan eken. Onyń fılologıa ǵylymynyń kandıdaty dárejesin qorǵaýyna arnalǵan ǵylymı keńes, ózge oryn emes, tup-týra elimizdiń Bas ǵylym ordasynda ótkizilgen edi. Sáti túsip sol alqaly jıynda bolǵanym bar. Qyzyq bolǵanda, Qazaq ǵylymynyń shańyraǵyn bıik ustap kele jatqan nebir ǵulama ǵalymdar zertteýdiń zerli zerdeden týǵan dúnıe ekendigine súısinisterin bildirip, úmitkerge birden fılologıa ǵylymdarynyń doktory ǵylymı ataǵyn berýge oıysyp bara jatty… Tek bir ǵana kisiniń, Qulbektiń óziniń súıikti ustazdarynyń biri, qazaq ádebıetin zertteý ǵylymynyń kórnekti ókili Rymǵalı Nurǵalıevtyń: «Bulaı etsek, alar asýy bıik talantty toqyraýǵa ushyratamyz. Birden doktorlyq ataqqa ıe bolǵan soń, «kózdegen asý alyndy» dep, talantynyń has tulparyn qańtaryp qoıýy múmkin. Biz oǵan qudaıdyń bergen darynyn áli de molynan shyǵarýyna múmkindik bereıik. Demek, tereńinde altyny bar eken, endeshe ony alý úshin belsheden qazdyraıyq», – degen sózi áýelgi dý kóterilgen usynys pikirlerdi basyp-aq tastady. Talapkerdiń ǵylymı oponenti Tursynbek Kákishevtiń jalǵyz ózi: «Doktorlyq dáreje berilse, toqyrap qalady, odan ári eńbektenbeıdi degendi qaıdan shyǵaryp otyrsyzdar? Ózderińiz doktorlyq ataq alǵan soń, qalam-qaǵazdaryńyzdy jınastyryp qoıǵan ba edińizder?» – dep shyr-pyr boldy da qaldy… Qulbek Ergóbek araǵa úsh jylǵa jýyq ýaqyt salyp, doktorlyqty da sátimen qorǵap shyqqan bolatyn. Ózim ádebıet zertteýshisi nemese ony saraptap, qolyna qalam ustaǵandardyń sybaǵasyn úlestirip júrgen synshylyq eńbekpen aınalysyp júrmegendikten, bul eki arada qandaı beleske kóterilgenin aıtamyn dep ýaqyt ozdyrmaı-aq qoıaıyn. Bir bilgenim – ǵylymı keńes ony da asa joǵary baǵalap, fılologıa ǵylymdarynyń doktory degen ǵylymı ataqty alýyna bir aýyzdan daýys bergen-di. Osynaý jıynda sóz alǵan akademık Zeınolla Qabdolov: «Sóz sabaqtaýy súıkimdi, zertteýleri ári naqty, ári zatty, teorıalyq túıindeýleri den qoıǵyzarlyq», – dese, profesor Tursynbek Kákishev jas talapkerdiń qadamyn bul joly da bar yqylas-peıilimen quptaıtynyn jetkizip baqty. Al, qazaq qalamgerleriniń abyzyna aınalǵan Ábdilda Tájibaev bárinen asyp tústi. Tipti qyzdy-qyz­dymen: «Osy men de doktormyn. Osy sender de doktorsyńdar. Biraq, osy doktor bolyp sender ne bitirdińder? Doktor bolǵanyma keıde men de ókinemin. Qulbek doktor bolmasa da jaza beredi. Tipti Qulbekke doktorlyqtyń keregi de joq», – dep aǵyl-tegil aqtaryla sóılegen-di. Iá, shyn darynǵa ataq-dáreje at shaldyratyn meje bolmaıdy eken. Ol – oǵan ólshem emes. Ony Qulbektiń doktorlyq dıplomdy alǵan soń da bir sátke irkilmesten, tynymsyz eńbektenip, týǵan ádebıetimizdiń topyraǵyn qunarlandyra túsý úshin qalamynyń túrenin aq qaǵazdyń betine boılata salyp kele jatqandyǵynan ańǵaramyz. Sonyń nátıjesi retinde búginderi Qulbek qalamynan týǵan dúnıeler otyzǵa jýyq jınaq bolyp, oqyrmandaryna jol tartypty.. Solardyń biri – otyz eki baspa tabaq etip qurastyrylyp, osy taıaýda ǵana Almatynyń «El – shejire» baspasynan jaryq kórgen «Óleńsóz» atalatyn jınaq. Osy kitaby arqyly qus joly ispetti araılanyp, qyryq jylǵa sozylyp jatqan zertteýshilik, zerleýshilik shyǵarmashylyǵynyń óleńsózge arnalǵan salasyn baıyppen barlap, bar-joǵyn túgendep, bir qorytyndy jasap alýdy maqsat etken sıaqty. Sol sebepten de oǵan nazar aýdarmaı qala almadyq. Qulbektiń attaı jıyrma jyldy qamtyp jatqan shyǵarmashylyǵy keńestik dáýirde jazylǵandyqtan, sol kezdiń tynysy aıqyn seziletini, onyń Qazaq eli táýelsizdik alyp, bodandyqtan bosap shyqqannan keıingi talabyna sáıkes kele bermeıtini belgili. Endeshe, sol kezde jazylyp qalǵan dúnıeni súzgiden qaıta ótkizip shyǵý kerek pe edi? Joq, Qulbek kitapty qurastyrý barysynda olaı etýden bas tartypty. Bulaı etkende, kezinde aıtylǵan, óz qyzmetin atqarǵan talaı oıǵa qıanat jasalady eken. Meniń á degennen «sol tustardy qaıta qaraý kerek pe edi» degen oıymnyń ózi komýnıstik partıanyń talabymen sanaǵa sińip qalǵan, onyń kez kelgen qaýly-qararlaryn áı-shaıǵa qaratpaı úrlep jandyryp, daýyldatyp-jaýyndatyp alyp ketkisi kep turatyn baıaǵy «láppaı taqsyrlyq» elgezektiktiń áseri eken. Bizdiń qazirgi kóńil kúıimizge sáıkes kelse de, kelmese de keńestik dáýirdiń quzyrynda ótken jetpis jyl qaıtyp oralmaıdy. Sol jetpis jyl boıyna sozylyp kólbep jatqan tarıhymyz ótken dáýirdiń enshisinde. Búgin sózimizdi qansha jerden qubyltqanymyzben, halqymyzdyń úshten birinen astamyn jutyp jibergen qasaqana qoldan jasalǵan surapyl ashtyqtyń arandy aýzyn, elge egelik etpek bolǵan marǵasqalarymyzdy jaıpap ketken 37 jyldyń soıqandy sumdyqtaryn, Uly Otan soǵysy degen qasıetti at berilgen, biraq bozdaqtarymyz ózgeniń jeri men múddesi úshin jan bergen qasıetsiz soǵys salǵan zardaptardy, patshalyq Reseı eki júz jyl boıy jutyp jibere almaǵan jerimizdi «tyń kóterý» uranymen kózdi ashyp-jumǵansha basyp alǵan kázzaptyqty ózgerte almaımyz. Solardy kóre-bile turyp, partıanyń atymen júzege asyrylyp kelgen uly orys shovınızmine quldyq uryp, sony shabytymyzdy shalqyta marapattadyq. «Álemdegi eń ádiletti, eń baqytty el bizdiki» dep boıymyz balqyp, júregimiz eljiredi. Ol bizdiń táýelsizdik alyp, egemendikke qol jetkizgenge deıingi árbir tynysymyzdan, júregimizdiń árbir dúrsilinen sezilip turdy. Álsiz soqpaqtardan jol jasadyq, sosıalızm dáýiriniń týyn kóterdik, sosıalızm eliniń buzylmaıtyn berik irgesin jasadyq. Erligimiz, eldigimiz adamzat úshin máńgilik maqtan. Lenın jolyna ıelik ete almaı aljasqan, adasqan shaqtarymyz úshin de jaýaptymyz. Endi, mine, aldymyzda HHİ ǵasyr tur. Jas urpaq bizden barlyq qate-kemisin, túzegen qıal qanatyn keń jaıǵan ǵylymy men poezıasy qatar sharyqtaǵan sosıalızm Otanyn qabyldaıdy». Endeshe, kitapqa engizilgen dúnıelerdiń bir de biriniń útir-núktesin ózgertpesten, sol áýel bastaǵy jazylǵan kúıi bergeni oryndy bolǵan. Sol arqyly oqyrmanynyń kezeń kelbetin so qalpynda tanýyna múmkindik bergen. Mıymyzdyń qatparlarynda ne jatqany, nege umtylyp, neni qanaǵat etkenimiz, neni armandap, neden jeringenimiz bolǵan qalpynda kóringen. Tarıhta erteli-kesh zertteýshi nazarynan tys qalatyn kezeń bolmaıdy. Buǵan da kóńil kózi túseri sózsiz. Barlyq tarıhı qubylystar sıaqty bul kitaptaǵy tujyrymdar men kózqarastar da óz kezeńiniń shyndyǵy. Sondyqtan bul kitapta usynylǵan dúnıeler sol kezeńniń naqty kórinisi bolsyn degen nıet bolsa kerek, maqalalardy berýde áýel basta jazylǵan qalpyn saqtaǵan… Qulbektiń ádebıet zertteýshilik ómirbaıany o basta-aq sátti bastalǵan sıaqty. Ózi maqalalarynda zor súıispenshilikke toly saǵynyshpen eske alyp otyratynyndaı, oqý izdep Almatyǵa tabany tıgen alǵashqy sátinen-aq aýyldyń qala kórmegen saryúrpek balasy Ánýarbek Dúısenbıev, Qabdykárim Ydyrysov, Saǵı Jıenbaev tárizdi dostyqtary baldaı tátti qazaq óleń-jyrynyń aıtýly marǵasqalarynyń ortasyna tap boldy. Al, ýnıversıtet qabyrǵasynda qazaq ádebıetiniń tarıhyn jasaýshylar leginde óziniń aıtýly orny bar, aınalasyna parasat nuryn sepken uly ustaz Beısenbaı Kenjebaevtyń turaqty mahabbatyna bólenýi she? Oǵan tómenirekte keńirek toqtalatyn bolamyz. Qysqasy, temirqanat jas talap osyndaı abzal aǵalardyń, ulaǵatty ustazdyń yqylas nuryna shomyla júrip, ádebıet aıdynyna erte kezden-aq qaıyǵyn salyp, jelkenin kerdi. Qolymyzǵa ustap otyrǵan kitap maqalalarynan olardyń da boı kórsetip qalatyndyǵy sondyqtan. Sóıtkenmen, sol erterek kezde jazylǵandarynyń ózinde jeńil tujyrym, úrkek oılar joq. Árbir aıtqan sózi altyn baldaqqa sińirilgen kúmis shegedeı ornyqty da berik. Sabyrhan Asanovtyń sonaý 1974 jyly jaryq kórgen «Sholpan» jınaǵyna jazylǵan pikirdi balań jigittiń qalamynan shyqqan dúnıe deı almaısyz. «Taqyrypty sóıletý – talantqa syn degenimizben, talant taqyryp tańdaýdan-aq tanytady ózin», – degen tujyrymynda oıy ornyqqan salıqaly da salmaqty kóńildiń senimi bar. «Alys jol alǵashqy qadamnan bastalady» demekshi, ádebıet synyna osylaısha, alǵashqy qadamynyń ózin nyq basyp kelgen Qulbek Ergóbektiń maqaladan maqalaǵa, zertteýden zertteýge ótken saıyn tolysa túskeni ańǵarylady. Jáne ol áldekimge elikteý-solyqtaýdan ada, ózindik jazý órnegin qalyptastyrǵan. Kim týraly jazsa da, qalamyn qaı taqyrypqa siltese de jerine jetkizip, ıleýin qandyryp, ózinshe tyńnan jol salady. Aınalany keńirek sholý úshin neǵurlym bıigirek kóterilý qajet. Qulbektiń ol bıigi – álemdik ádebıettiń ozyq úlgilerinen molynan qanyp ishýi. Biraq sol «aınaladaǵy» kóringenderdiń qandaı ekenin taný úshin bıikten qaraý da jetkiliksiz, ony kóretin kóz kerek. Tabıǵatynan daltonık (taýyq soqyr) jan qyzyldan kókti, jasyldan qońyrdy ajyrata almaı, pushaıman bolady. Mine, osy jerde qıadaǵyny qalt jibermeıtin qyrannyń janaryndaı qyraǵy kóz kerek, kóńil kózi! Alla taǵaly Qulbekti eń áýeli osyndaı qyraǵy kózben jarylqapty. «Sultanmahmuttyń lırıkalary áli tereń taldanyp jetpegen» – deıdi Q. Ergóbek. «Áli taldanbaǵan» demeıdi, «áli tereń taldanyp jetpegen» deıdi. Demek, ózine deıingi zertteýshilerdiń bul saladaǵy eńbekterin kóre-bile otyryp, ony mise tutpaıdy, aıyzy qanbaıdy, uly aqynnyń lırıkalaryn odan da tereń taldap tanýǵa qulash urady, osy sózimen aldyna solaı etýdi mindet etip qoıady. Qulbektiń S. Toraıǵyrulynyń áleýmettik kózqarasyn paıymdaýy kimge de bolsa úlgi tutarlyq. 1917 jylǵy aqpan tóńkerisi men qazan tóńkerisin naqty baǵalap, jol tabý qazaq úshin qan jutyp júrgen, týǵan halqynyń qamyn jegen, biraq ómir tájirıbesi az saıası kúreske endi-endi ǵana qosylyp kele jatqan Sultanmahmut úshin jeńil bolmaǵanyn meılinshe dáıekti tujyrymdarmen ashyp kórsetedi. «Rasynda S.Toraıǵyruly dúnıeni, qoǵamdy qalaı túsindi? Sosıalızm ıdeıasyna keldi me? Bul suraqqa jaýap berý búgin de ońaı emes», – deıdi «Sultanmahmut sosıalızmdi qalaı túsindi?» degen maqalasynda. Maqala taqyrybynyń ózin osyndaı suraýly sóılemmen belgilegen Qulbek Sultanmahmuttyń sosıalızmdi túsinýdegi tanymyn tamyrshydaı tap basyp, dál aıtyp bere alǵan. Maqalany oqyp otyryp, ómirden asyǵys attanǵan uly aqynǵa shyr-pyr bolyp ara túsip, Keńes dáýirinde shyǵarmashylyǵyn tanyp bilýge bolatyn aqyndardyń qatarynda alyp qalýǵa úlken jiger jumsaǵan profesor Beısenbaı Kenjebaevtyń qarapaıym tulǵasyna sheksiz rıza bolasyz. «Bar sanaly ǵumyryn Sultanmahmut Toraıǵyrulyn tanýǵa B. Kenjebaevtyń aqyndy «sosıalıs» etip, janushyryp aıqasyp, bet jyrtysyp júrýiniń ózindik sebebi bar. Sultanmahmutty «ultshyldyqqa» berdiń-aq aqıyq aqyn murasy jabylyp qalady ol kezde», – deıdi ol jóninde zertteýshi. Oqyrmanǵa mektep hrestomatıasynan tanys aqynnyń biri Sábıt Dónentaev shyǵarmashylyǵyn tanytýda da Q. Ergóbek ózindik jańa qyrynan kelgen. Ol maqalany oqyrmannyń kitaptan oqýyna múmkindigi bar bolǵandyqtan, oǵan kóp toqtalmastan, bir ǵana tusyna nazar aýdaraıyq. Máselen, «Balalyqty saǵyný» jáne «Balalyq» atalatyn eki óleńdi ózara salystyryp kóreıik», – deıdi de taqyryby uqsas eki óleńniń kóterip otyrǵan júgi múldem eki bólek ekenine, ol óleńderge sondaı júk artqan aqyn sheberligine nazar aýdartady. Endi jańa ǵana sydyrtyp oqyp shyqqan eki óleńge qaıtadan úńilip, zerdeńizge túsken sýretterdi qaıtadan saralaı bastaısyz. Bul maqala avtory zertteýshiniń sizdiń kóńil kózińizdi keńirek ashyp, aldyńyzdaǵy qos óleńge erekshe jaryq túsirgendiginiń nátıjesi bolsa kerek. Sondaı kezde, ómirden tym erte attanǵan, aldynan zor úmit kúttirip, aıtaryn túgese almaı ketken Baımaǵambet İztólın, Ǵubaıdolla Balaqadyrov, Zıash Qalaýova sıaqty armandy jastardyń balań beıneleri kóz aldyńyzǵa tartyla qalady. Ol kezdeısoq kóriný emes, Qulbek olardy tynymsyz izdenistiń jemisi retinde ákep sanańyzdyń tanym atty sóresine jaıyp salady. Olardyń joqtaýshysy bop, sońynda qalǵan jyr murasyna ıelik jasap, oqyrmandaryna jetkizýdiń joldaryn qarastyrady. Bul baǵytta Qulbektiń aldynan kezdesken bir de bir muraǵattyq derek nazardan tys qalmaıdy. Baımaǵambet İztólınniń muraǵatynan tabylǵan dápterin shuqshıa zertteýshi «Japyraqtar» kimniń óleńi?» dep jahanǵa jar sala halyq jazýshysy Dıhan Ábilevke hat jazýy baǵasyn almaǵan talant qalmasyn, ádebıette adasqan dúnıeler ıesin taýyp, bolashaq urpaǵyna senim artyp, arttaryna qaraılaı almaı ketken asyldarymyzdyń arýaqtary rıza bolsyn degendikte jatsa kerek. Baǵamdap qarasaq, munda jaı ǵana zertteýshilik emes, mindetine alǵan isine degen jaýapkershilik, ádebıet atty kıeli álemge adaldyq jatqanyn ańdaımyz. Adaldyq aralaǵan jerde shynaıy shyndyq júredi. Qulbek kimniń shyǵarmashylyǵyn taldasa da oǵan osy turǵydan keledi. «Syrbaı Máýlenov» atty kólemdi monografıalyq ocherkke, osylaısha, bilimi men mahabbatyn qatar tókken. Kólemdi dúnıe bolǵandyqtan, munda zertteýshi Cyrbaı aqyndy ár qyrynan kelip erkin tanystyrady. Qashanǵysynsha, munda da syrttaı baqylaýshy emes, shyǵarmanyń árbir burylys-qaltarysyna jete úńilip, jarqyrata kórsetedi. Syrbaı aqynnyń soǵys soıqany jaıynda jazǵan jyrlarynyń biri «Soǵystan qaıtqan soldattar» dep atalady. Onyń án qaıyrmasyndaı qaıtalanyp otyratyn ár shýmaǵynyń sońǵy tarmaǵyndaǵy «Soǵystan qaıtqan soldattar» degen jolda qanshama salmaq bar deseńizshi! Habarsyz ulyn suraýǵa Jolyńdy tosyp ana júr. Qansha úıdiń urlap adamyn, Qansha úıde sónip qaldy ottar. Kórdiń be ulyn ananyń, Soǵystan qaıtqan soldattar? Osy joldarǵa qosymsha túsinik kerek pe? Ábden kerek eken! Qulbek sol tustardy tap basyp, oqyrmannyń kóńil kózine tosady. «Janyn maıdan dalasynda qaldyryp, táni ǵana oralǵan jaýyngerler ne dep jaýap bersin?! Únsizdik!» degen kúńirenisti sózinen janyń muzdap, soǵystan qaıtqan soldattardyń jeńis qýanyshyna shattana almaı, anaý ulynan habar kútken ananyń, jaryn joǵaltqan arýdyń, ákesin áli kórmegen, kóre de almaıtyn sábıdiń sher-shemeni onyń ishine baryp qatyp, jaýap berýge tilderi baılanyp, barlyǵynyń aýyrtpalyǵy júrekterine túsip, janshylyp bara jatqan soldattardyń qasiretti qalpyn tanı túsesiz. Mine, Qulbek synshy osy sátte de qyran kózdi kóregendigin tanytady. Óleńniń ón boıyna sıqyrshynyń qolyndaǵy sham sıaqty sáýleli nur shashyp jibergende, onyń jańasha bir qyrlary araılanyp shyǵa keledi. Qarańyz: «Óleńde bir-birimen ashyq suhbattasyp, dıalogke baryp jatqan bir de bir jan joq, alaıda, óleńde Aqyn – Dalamen, Anamen, Jarmen, Sábı balamen ishteı tildesip, «soǵystan qaıtqan soldattarmen» ishteı sóılesip», únsiz. Tilsiz jaýaptasyp jatyr» degen sózderden soń kóz aldyńyzdaǵy kórinis aýqymy ulǵaıa, molaıa, zoraıa túsedi. Qaı shyǵarma bolsa da dúnıege óz minezimen, óz kelbetimen keledi. Kádimgi dara tulǵa tárizdi. Ony Qulbektiń «Bir óleń…» toptamasyna engizgen taldaý maqalalarynan aıqyn ańǵaramyz. Biri dúnıege kelerde aqyndy tolǵandyrý kúshimen erekshelense, biri ózgege uqsamaıtyn minez-qulqymen kóńil aýdarady, endi biri ǵajaıyp qýatymen, jaı kózge shalyna bermeıtin tereńdigimen tańdandyrady. Qulbek jeke bir óleńdi tańdaǵan bes maqalany bes túrli qyrynan qarastyrady, sóıtip, ózi de synshy retindegi óziniń san qyrly zertteýshi ekenin baıqatady. Tegi, synshynyń jınaqqa engizilgen maqalalarynyń qatarynda bul sıaqty jeke óleńge júrgizgen zertteýleri men zerdeleýlerine arnaıy toqtalyp ótken jón sıaqty. Onyń sebebi, Qulbektiń birneshe óleńniń árqaısysyn jeke-je­ke alyp taldaǵandyǵynda ǵana emes, bizdiń nazarymyzdy aýdarǵan jaı – álem ádebıetinde bar mundaı úrdisti Qulbektiń tól topyraǵymyzda óndirýge umtylýy. Ol jaıynda jeke óleńderdi taldaýǵa arnalǵan maqalalaryna kirispe lebizinde: «Bir óleń taldaý – orys ádebıetinde erteden bar úrdis», – deı otyryp, A. S. Pýshkınniń kóptegen óleńderine taldaý jasalǵanyn, I.L.Andronnıkovtyń, M. Iý. Lermontovtyń árbir óleńin at sabyltyp izdep, ony tapqan soń, árbir lırıkalyq keıipkerdiń ata-tegin túp-tuqıanyna deıin zerttep jazǵanyn aıtady. Sóıte tura zertteýshi qazaq ádebıetinde qondyma dástúr jasaǵaly otyrǵan joq. Ondaı qadamdar Abaıdyń árbir óleńiniń shyǵarmashylyq psıhologıasyna zer salǵan uly Muhtar Áýezovten bastap, Beısenbaı Kenjebaıulynyń da ǵylymı taldamalarynda jalǵasyn tapqandyǵyna kózimizdi jetkizedi. Odan beride bul qatarǵa Jarasqan Ábdirashevtiń bir óleńin taldaǵan Táken Álimqulov, onymen pikir saıystyrǵan Muzafar Álimbaev qosylypty. Ádebıet synynyń shańyraǵyna óz ýyǵyn qadaǵan Qulbek Ergóbek endigi jerde ári qyzyqty, ári quny salmaqty osy úrdiske úles qosyp qana qoımaı, ony ádebıetimizge birjola ornyqtyrýdy mejelepti. Kóz aldynda kólbep jatqandy kórip qana qoıýmen qanaǵattanbaı, odan aryǵa zer salatyn jan úshin aıaq jetkenmen, kóz kórgenmen tizgin tartý murat emes. Bilsem, anyqtasam, syryn ashsam degen umtylys oǵan eshqashan tynym bermeıdi. «Japyraqtar» kimniń óleńi?» dep qart qalamger Dıhan Ábilevke hat túrinde joldaǵan tolǵanysy sonyń kórinisi. Ádebıet zertteýshisiniń tynymsyz kóńili bir óleń bolsa da ony óz ıesine tabystaý úshin sharq urady. Sóıtip, onyń shyn avtory bolýy múmkin degen uly Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń shyǵarmashylyq qoltańbasyna, ómirbaıanynyń keıbir qaltarystaryna, kimdermen aralas-quralas bolǵanyna zer salady, salystyrýlar jasap, talaı derekterdi oı eleginen ótkizedi. Onymen tynbaı, zor úmitpen Sultanmahmut Toraıǵyrov ómirinen trılogıa jazǵan Dıhan Ábilev aqsaqalǵa suraý salady. Sábıt Muqanovtyń ataqty «Maıǵa sálem» óleńin qarastyrýda ony jazar kezdegi aqyn tolǵanysynan syr shertedi. On saýsaǵynan óneri tamǵan zergerdiń qolynan shyqqan asyl buıymdaı, bul maqalasy da eriksiz qyzyqtyrady. Oqyrman odan «Maıǵa sálem» jazylar kezdegi aqynnyń dúnıetanymyn, rýhanı kemeldenýimen sýarylǵan shyǵarmashylyq qýat kúshin, poezıaǵa degen talap-talǵamyn, tolǵanys-tebirenisin aıqyn ańǵarady. Al, ony kóz aldyńyzǵa ákep tartý úshin óleń jazýǵa qoıylatyn teorıalyq talapty bilý jetkiliksiz, avtordyń jan dúnıesin, júrek lúpilin, nemen tynystaǵanyn qaltqysyz bilý qajet. Qulbek zertteýshi osyndaı asa jaýapty mindetti abyroımen atqaryp shyqqan. Qulbektiń osyndaı zerdeli zertteýi kelesi bir óleńdi taldaýynda da maqsat bıigine jetkizgen. Ol qaı taqyrypqa qalam tartsa da bolǵan oqıǵany sıdań, jeke-dara almaıdy. Qyltıyp kóringen jaýqazyn oıdyń tamyryna nuqsan keltirmeý úshin ony kere qarys aýmaǵymen oıyp alyp usynady. «Sábıtke» qalaı týǵan?» maqalasy sonyń aıqyn kórinisi. Munda ádebıet zertteýshisi qan maıdanda júrgen daryndy aqyn Qasym Amanjolovtyń Sábıt aǵasyna hat jazyp otyryp, shabyttyń asaý arǵymaǵyna qalaı qarǵyp mingenin sezbeı qap, otty jyrdy tógip-tógip jibergen aqyndyq qýatynan paıda bolǵan jyry týraly syr aıtady. Qasymnyń hat sońyna jalǵaǵan jıyrma joldyq sol óleńin maıdannan kelgennen keıin Sábıt aǵasynan arnaıy baryp alyp, qaıta qarap, segiz joldyq shymyr dúnıe etip shyǵarǵanyn aıtýy jyr jalyna qol artpaq bolǵandardyń qaısysyna bolsa da úlgi alar ónege. Synshy jazylǵan shyǵarmanyń jetistigi men kemshiligin kórsetýmen shekteler bolsa, odan ádebıetke mysqaldaı da paıda bolmaıdy. Onyń qudireti avtordyń ózi baıqamaǵan syrlaryn aıqyndap, jaltyratyp, úzildirip kórsetýinde bolsa kerek. «Tal besikten jer besikke deıin» maqalasyn oqyǵanda, kózimiz soǵan jetti. Munda kózi tirisinde tıisti sybaǵasyn tata almaı, Muqaǵalı Maqataevtyń «Besik basynda» óleńin sóıletedi. Iá, «sóıletedi» degen sózdi baıqamaı aıtyp otyrǵan joqpyz. Sóılemek túgili, ózi jyrlap turǵan úzdik shyǵarmany bulaı degende, onyń tul­par shabysty tynysyna qanaǵattanbaı otyrǵan joqpyz. Sol «syńǵyrap óńkeı kelisimmen» ádiptelgen tamasha óleńniń ón boıyndaǵy jaı kózge shalyna bermeýi múmkin jaquttardy zergerlik zerdesimen jarqyratyp jibergen Qulbektiń zerektigine rıza bolmasqa sharańyz joq. Bireýler bir poemaǵa qyryq romannyń mindetin artyp jibergenin aıtqan eken, sol sıaqty Muqaǵalı Maqataevtyń bes shýmaqtyq bul óleńi qansha romannyń mindetin atqaryp turǵanyn bir allanyń ózi biler. Al besiktegi sábıdiń bal shyryn uıqysyna baılanǵan búkil álem taǵdyrymen shendesken jyrdyń qulpyn altyn kiltpen ashyp, ǵajaıyp dúnıege engizip jibergen Qulbek sheberligi qalaı quptasańyz da turarlyq! Munda kólemdi tutas maqalany bas-aıaǵy jıyrma joldan turatyn bir ǵana óleńge arnaǵan. Ondaǵy árbir sózdi túrtip oıatyp, zertteýshilik turǵydan mánin ashqanda, ǵajaıyp oljaǵa kenelip, kókjıegińiz keńip, rýhanı baıyp shyǵasyz. «Pýblısısıkalyq lepti, poetıkalyq áýezge bólenip, tógilip turǵan shýmaq bala minezin berýimen de baýrap alady. Bala minezin sýretteýmen de adamzat balasy tirshiliginiń mánin uǵyndyratyndaı. Shyndyǵyna kelgende, bul jyrdyń bir qanaty ǵana. Shýmaqqa, shýmaq astarynda qattalyp jatqan oılarǵa tereńirek zer salaıyq», – dep kóz aldyńyzǵa kóńil dúrbisimen ákep qondyrady. Odan ári óleńdegi qat-qabat jaqut oı erdeńizge samala sáýlesimen jaryq berip, qabyldaý múmkindigińizdiń aıasy keńı túsedi, jyrdyń til úıirer máıeginiń dámin alasyz tamsanyp. Iapyr-aı, solaı eken-aý, dep jańa ǵana jeldirte oqyp ótken joldarǵa qaıtadan qyzyǵa den qoıasyz. Mine, talantty talanttyń taný, tanytý qudireti bul! Qulbek «Bir óleń» máselesine jaıdan jaı nazar aýdarmaǵan eken. Álemdik ádebıetten laıyqty oryn alǵan bul úrdistiń qazaq topyraǵynda da jaıqalyp ósýine qajetti jaǵdaıdyń bári jetkilikti sıaqty. Solardyń qatarynda Qulbektiń zertteýshilik zerdesin Maǵjan Jumabaevtyń «Túrik halyqtarynyń gımni» óleńine aýdarýy kezdeısoqtyq emes. Kerek deseńiz, ony, tipti, qajettilik dárejesine kótergen. Iá, tap solaı! Sol arqyly Qulbek óziniń jaı ǵana ádebıet zertteýshisi emes, sonymen birge bul kúnderi keshegi alǵyr oıly, batyl pikirli balań jigitten tutas eliniń mártebesin bıiktete túsýdi oılaǵan el qamqory, qoǵam qaıratkeri dárejesine kóterilgenin tanytqan. Maqalaǵa «Maǵjan Jumabaıulynyń «Túrkistan» óleńi jáne odan týyndaǵan oı» dep qosymsha at qoıyp, ony Túrkistan ákimi Q. Moldaseıitovke hat retinde jazýyn osyndaı tolysqan kemeńgerlik oıdan týǵan deýimiz qajet. Olaı dep otyrǵan sebebimiz, Qulbektiń bul taqyrypqa jaı ádebıet zertteýshisi retinde ǵana nazar salyp otyrmaǵandyǵynda. «Ótken jyly «Táýelsizdik dastarhany» basynda, odan beride bir áńgimelesip qalǵan kezde de men bir máselege nazar aýdarýyńdy ótindim. Ol – Túrkistandaı qalada qazaqtyń uly aqyny Maǵjan Jumabaıulyna kisi boıy eskertkish soǵý! Sol oıymdy aýyzsha aıtyp qana qoımaı, arnaıy ózińe hat raıynda jazýdy jón kórip, qolyma qalam alyp otyrmyn. Bul – úlken eldik másele», – deıdi. Odan ári týǵan halqynyń tarıhtan oıyp alǵan abyroıly mártebesin tanyta túsýdi maqsat etken zertteýshi osynaý óleńniń jazylýyna sebep bolǵan ýaqyt shyndyǵyna zer salyp: «Maǵjan óleńinde barsha túrik taıpalary bir-birinen enshi alyp tarasqanda, Túrkistan qara shańyraq retinde qazaqtarda qalǵany ádemi aıtylady. Ol úshin «Túrkistan» óleńin oqysaq jetip jatyr. Bar tarıh bir óleńge sıǵan». «…Bir kezde kıeli túrik taıpalary toqaılasa kele, shoǵylysa kele enshi alysqan jer retinde Túrkistan kúlli túrik halqyna ortaq. Olaı bolsa, osyndaı qalada túrik yntymaǵyn oılaǵan, jyrlaǵan Maǵjan Jumabaıulyna eskertkishtiń bolmaýy uıat-aq. Qala ákimi retinde bul seniń qabyrǵańa batýǵa tıis», – dep kelip, nazarymyzǵa jıyrma jeti shýmaqtan turatyn óleńdi tutasymen usynady. Óıtkeni, Maǵjandaı uly aqynnyń ol óleńiniń bir de bir árpin qaldyrmaı tutasymen oqý qajet. Ol – sol kúıinshe tutasymen saf altyn! Túrik taıpalarynan taraǵan barsha týystas halyq ókilderi beı-jaı qaraı almaıtyn Túrkistan týraly odan artyq jetkize aıtý múmkin emes. Bul óleń boıynda túrik qany aǵyp jatqan kim-kimdi de tebirentpeı qoımaıdy. Osyny paıymdaǵan Qulbek: «Qanshama túrik tarıhy qozǵalyp, nesheme astarly oı aıtylyp jatyr. «Túrkistan» túrik dúnıesin yntymaqqa shaqyrǵan óleń». «…Maǵjan Jumabaıulynyń «Túrkistan» óleńi myna bizdiń – Túrkistannyń gımni der edim», – dep óz paıymdaýyn bildirip aǵynan jarylady. – «Maǵjan Jumabaıulyna Túrkistan qalasynda eskertkish ornatylsa, onyń tuǵyryna ma, bolmasa qasyna mramordan panno jasap, soǵan ba, uly aqynnyń «Túrkistan» atalatyn óleńin tasqa qashap jazyp qoısaq oryndy-aq emes pe? Qulbekti ózgege uqsatpaı daralaı túsetin ereksheliginiń biri – onyń synı nemese zertteý maqalalarynyń qaısysy bolsyn, kórkem shyǵarma tárizdi ómirdiń boıaýy qanyq bir bóligin oıyp kórsete otyryp, sol qyzyqty sújetine eliktirgen kúıi nazaryńyzǵa usynbaq oılaryńyzǵa qyzyqtyra jetelep áketetindigi bolsa kerek. «Jaqynda Almatyda boldym. Qazaqtyń máıin minez ýyljyǵan lırık aqyny Orazaqyn Asqar qolynan Muqaǵalı Maqataevtyń «Jalyn» baspasynan jańadan shyǵyp jatqan shyǵarmalar jınaǵynyń 3 kitabyn aldym», – dep bastalypty «Baldyrǵan» jornalynda týǵan óleń…» dep atalatyn maqalasy. Kitapqumar jannyń jańa kitapty qolyna túsirýi jańa dúnıeniń esigin ashqanmen barabar ekeni beseneden belgili desek, Qulbektiń ondaı oljaǵa kenelýiniń jóni bólek ekeni sózsiz. Bolmasa, ony arnaıy sóz etýdiń qısyny bar ma? Dese, degendeı! Ádebıet zertteýshisi ony jaıdan-jaı aıtyp otyrǵan joq eken. Oljaǵa kenelipti! Ol qandaı olja deısiz ǵoı?! Ol – óleń! Eki shýmaq óleń. Muqaǵalı Maqataevtyń eki shýmaq óleńi! Bir qyzyǵy ol óleń qolyna ustap, syrly tereńine súńgip ketken úsh tomdyqtyń ishinde emes. Sol shárbattan sýsyndap otyrǵanda, oıdan oı týyp, ol óleńdi Qulbek óz muraǵatynan izdep tabady da sonyń jaıyn aıtýǵa kóshedi. Sóıtip, taǵy da bir óleńge zerdesiniń zerin salýǵa múmkindik alypty. Baıqap otyrsańyz, onyń dúnıege kelýiniń ózi bir qyzyq hıkaıa! Muzaǵańa Minezim bar sekildi quımaq-óleń, Anam maǵan «Úlkendi syıla» – degen. Úlkenderden aýysqan kishilikti Úlkenderdiń ózine syıǵa berem. Qalǵan mura atamnan – izettilik. Arymdy soǵan qoıdym kúzettirip. Adaldyq – meniń sábı Aıbarym ǵoı, Mańdaıynan júrgeni júz óptirip. M.Maqataev 14 avgýst, 65 jyl. «Baldyrǵan» Óleńniń bar bolǵany osy. Bir sebeptermen Qulbektiń qolyna túsken de, onyń muraǵatynda saqtalyp qalǵan. Endi, Muqaǵalı Maqataevtyń úsh tomdyǵyn oqyp otyrǵanda, sol esine túsedi de jarty ǵasyrǵa jýyq oqyrman nazarynan tys qalǵan sol dúnıeni Iesine (oqyrmanǵa) tabystaý úshin soǵan baılanysty nebir qyzyqty jaılardy jaıyp salady. Mine, Qulbektiń sóz zergerleriniń murasyna degen mahabbaty, oǵan degen jaýapkershiligi osyndaı. Qazaq ádebıeti atalatyn sáýletti ǵımarattyń qabyrǵasyna qalanýǵa tıis bir de bir kirpish onyń nazarynan tys qalmaıdy. Ony qalaıda óz ornyna qalaýǵa tyrysady. Bul oraıda Qulbektiń ózi: «Bizdiki… qazaq ádebıetindegi taǵy bir ardaqtymyz Muzafar Álimbaevqa arnaǵan óleńin «úıirine» qosý ǵana!» – degen eken. Qulbek «Aqynnyń ózine eskertkishi» atalatyn maqalasynda da moınyna osyndaı jaýapkershilik júktegen. «Qyzylorda oblystyq «Syr boıy» gazetiniń kezekti nomerin oqyp otyr edim. Tanys beınege kózim tústi. Úńilip qaradym. Qazı Danabaev! Taıaýda ǵana ómirden ótken azamat, aqyn». Kórdińiz be Qulbektiń qyraǵy janary ózge oblystyń ádebı tynys-tirshiligin de qalt jibermeıdi. Oǵan qosa maqala salǵannan tap osy sóılemdermen bastalǵan. Qalaı ǵana selt etpeısiz, selt etpek turmaq, arnaıy burylyp qaraısyz. Osynaý qarapaıym sóılemderdiń arjaǵynan qulaǵymyzǵa tulpar shabystyń dúbiri kelgendeı bolyp, endi birjola maqalaǵa den qoıasyz. Qulbek ózge oblys gazetindegi jarıalanymǵa beker nazar aýdarmapty, qazaq jyr darıasyna bir tamshy bop qosylatyn dúnıeni baıqap qalypty. Onda da ómirden mezgilsiz attanǵan aqyn azamattyń gazetke berilgen túgel toptamasy emes, onyń yqylasyn sonyń ishindegi bireýi ǵana aıryqsha aýdarǵan. Sóıtken de qashanǵy daǵdysynsha, qalamyn sıaǵa malyp alyp, olja-jyrdyń qyr-syryn ashyp, bet beınesin bederleýge bilek sybana kirisip ketken! «Zamandas aqynnyń osy óleńine meniń yqylasym nege aýdy?» – dep ózine ózi suraq qoıyp alady da: «Bul – eń aldymen shynaıy poezıa. Taqyryby – otanshyldyq», – dep jaýap berip, onyń keńestik dáýirdegi osy taqylettes jyrlardan túbirli artyqshylyǵyn, shynshyldyǵyn, shynaıylyǵyn jan-jaqty dáleldermen kestelep, kóz aldyńyzǵa dińi berik, ustyny bıik kórkem dúnıeni ákep kóldeneń tartady. Osydan soń, jańa ǵana sydyrtyp shyqqan óleńniń árbir tarmaǵy men sózine búkil zerdeńizdi jumyldyryp, qaıtadan úńilesiz. Osy «Bir óleń…» toptamasynyń eń sońyna «Qulaǵan – «Qazaq», qulatqan – Qazaq!» atalatyn maqala tirkelgen eken. Qulbek munda da bir óleńniń taǵdyryn sóz etedi. Sóıtkenmen, onyń atqaryp turǵan qyzmeti ózgelerinen múldem alabóten erekshe sıaqty. Keýde tusymyz áldeqandaı ý jalatqan pyshaqpen tilip jibergendeı dýyldaı ashyp ketti me, qalaı ózi?! Ol jaıyndaǵy paıymdaýymyzdy aıtýǵa kirispes buryn Qulbektiń jazýyndaǵy ózin salǵannan aıqyndap turatyn taǵy bir ereksheligin aıtpaı ketpeske bolmaıtyn sıaqty. Ol zertteý eńbek jazýǵa otyrsa da, ádebı synǵa kirisse de ony qaınaǵan ómirdiń ózimen astastyryp, kúndelikti ómirdiń kórinisindeı jandy dúnıege aınaldyra otyryp, oqyrmanyn sol aǵystyń arnasyna túsirip alyp, bir kezde, óziniń kózdegen nysanasyna qaraı aǵyzyp alyp ketedi. Biraq ol aǵys sizdi tereńine batyryp tunshyqtyratyn dúleı kúsh emes, bir kezde sol arnamen baryp, keýdeńizdi buıra tolqyndarǵa shaıǵyzyp, aıdyndy teńizdiń betinde júzip bara jatqandaı sezinesiz. «Túsimde kórdim Ábekeńdi. Aldy – kókmunar. Ári qarap otyr. Oıanyp oıǵa berildim. Oıyma ol shekken qasiret tústi…» Qalaı, birden jandy tirshilikke qoıyp kettińiz be? Iá, dál solaı! Qulbek oqyrmanyn á degennen osylaı baýrap alady. Odan ári «ári qaraı ne bolar eken» dep, buıdaly botadaı, jetekke erip júre bergenińizdi sezbeı qalasyz. Bul joly da solaı boldy. Qulbektiń kıgizgen noqtasynan basymyzdy shyǵarmaǵan kúıi ári qaraı bókekteı jóneldik. Ábekeń – Ábdilda Tájibaev – onyń túsine beker enbegen eken. Onyń tún uıqysyn tórt bólip túsine enip, onymen qoımaı, túrtkilep oıatyp júrgeni – ádebıet máselesi eken! Qulbektiń taǵy bir ereksheligi – ol qaı maqalasyn jazsa da tereńdete, indete kelip, shyǵarmanyń shynaıy bolmysyn kórsetýge kúsh salady. Keıde ol jazýshy shyǵarmashylyǵy týraly jazyp otyrǵanyn umytyp ketkendeı, olardyń adamdyq, adamgershilik bolmysyn sıpattaýǵa oıysyp, olarǵa degen saǵynyshty mahabbatyn (Beısenbaı Kenjebaev, Ánýarbek Dúısenbıev, Sabyrhan Asanov, Qabdykárim Ydyrysov, Saǵı Jıenbaev) tógip-tógip alady. Ádebıet synyn qaýzap otyrǵan Qulbekti joǵaltyp alǵandaı bolamyz. Ony ózi de ańǵaryp: «Aqyn jaıly sózdi onyń otbasyna, ádebıet jaıly áńgimeni tirshilik túıtkilderine aýdaryp jiberdik pe, qaıdam», dep bir kezde selt ete qalady. Sóıtedi de: «Óner ómirden bastaý alady. Ádebıet ádepten bastalady. Qalamger otbasy azamattyq tulǵasymen qymbat. Ádebıettiń aıtary – ádep, shashary – ónege» – dep, qalamgerde ádebıetten bólek tirshilik bolmaıtynyn aıtyp, osy azyn-aýlaq burylysynyń ózin ádebıet múddesine ákep tireıdi. Dese degendeı, oqyrman jazýshynyń jeke túlǵasynyń sheberlik úlgisin kórgendeı ǵıbrat alady. Árıne, kitapqa engizilgen maqalalardyń barlyǵynyń qalaı jazylǵanyna jeke-jeke toqtalyp jatý mindet te, qajet te emes. Biz tek ádebıet zertteýshi Qulbek Ergóbektiń keıbir maqalalaryn mysalǵa keltire otyryp, onyń zertteýshilik, ǵalymdyq, synshylyq bolmysynan shama-sharqymyzdyń kelgeninde habar berýdi maqsat ettik. Bul kúnderi óziniń qasqa jolyn salǵan kórnekti ádebıetshi-ǵalymnyń shyǵarmashylyq, azamattyq bolmysy ulttyq ádebıet deńgeıinen áldeqashan shyǵyp ketken. Onyń qalam qýaty jaıynda ózimen qatar júrgen áriptesterinen bastap adamzattyń Aıtmatovy atanǵan Shyńǵys Aıtmatovqa deıin talaı sóz zergerleri júrekjardy rızashylyqtaryn san ret aıtqan, aıtyp ta keledi. Qazaqstannyń halyq jazýshysy Ábish Kekilbaıuly: «Ergóbekovti Ergóbekovteı baqaıshaǵyna deıin jilikteı shaǵyp, jilikteı zerttep, jilikteı túsindirý úshin taǵy bir Ergóbekov kerek. …tańǵaldyra biledi. Tamsandyra biledi» dese, Gera-aǵańyz (Gerold Belger): «Analız odnogo stıhotvorenıa» – na moı vzglád prınsıpıalno novoe ıavlenıe v kazahskoı krıtıke. Knıga Kýlbeka Ergobeka, posváshennoe kazahskoı poezıı, daet ne tolko ýglýblennoe predstavlenıe o nasıonalnoı poezıı, no ı opredeláet gorızont ee perspektıv», dep jazdy. Al, Semen Danılov Qulbek týraly: «Qazaq poezıasyn zertteýde túrik dúnıesi áleminiń deńgeıine kóterildi» dese, Shyńǵys Aıtmatov: «…ty nıkogda ne zamykalsá odnoı lısh rodnoı lıteratýroı, a vystýpaesh kak tonkıı znatok ı arbıtr vseh lıteratýr nasheı Sentralnoı Azıı» dep rızashylyǵyn bildirdi. Biz jarqyn talantymen, osylaısha, zamanymyzdyń asa iri sóz zergerleriniń de yqylasyna bólengen Qulbek Ergóbektiń kólemdi monografıaǵa ózek bolarlyq zertteýshilik, synshylyq eńbeginiń ústińgi qabatyn ǵana qalqyp ótken boldyq. Qysqasy, kórnekti ádebıet zertteýshi, zerdesi bıik bilgir synshy, talantty ǵalym Qulbek Sársenuly Ergóbek alpys atty tal túsine qoıyn-qonyshyn qut mekendegen qazynaly qalamger retinde kelip otyr. Ádebıet álemi odan áli talaı shyraıly hám shuraıly shyǵarmalar kútedi. Ol, aıtýly ádebıet synshysy, syn sáıgúligi! Kemelbek SHAMATAI "Aqıqat"  jýrnaly