Londondaǵy dúnıejúzilik ıadrolyq qaýymdastyqtyń málimetinshe, 2020 jylǵa qaraı álemde jumys istep turǵan 463 atom elektor stansalarynan bólek, 184 qosymsha AES salynady. Osyǵan baılanysty aldaǵy eki-úsh jylda álem boıynsha ýranǵa suranys artyp, tipti keıbir elderde ýran tapshylyǵy da týyndamaq. Mundaıda kópshilik eldiń nazary árıne Qazaqstanǵa túsetini daýsyz. Sebebi bizdiń elimiz ýran óndirýde qazir álem boıynsha birinshi orynda tur. Álemde 2017 jyly 62 myń tonna ýran óndirilse, sonyń 24,5 myń tonnasyn Qazaqstan óndiripti.

Biz negizinen ýrandy Qytaı, Ońtústik Koreıa, AQSH taǵy basqa Eýropa elderine  ımporttaımyz. Sala mamandary bolashaqta shıki ýrandy shetel asyra berýdiń ornyna ózimizde uqsatýdy qolǵa alý kerektigin alǵa tartyp otyr. «Bul salada Qazaqstanmen sheteldikter arasynda birikken kásiporyndardyń kóptigi, maman biliktiliginiń jetispeýshiligi, ýran óńdeýdi tolyq meńgere almaýymyz bolashaq úshin asa qaýipti» deıdi mamandar.

Máselen, tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor Janǵabyl Abyldaevtyń aıtýynsha,  sońǵy jyldaǵy «QazAtomprom» ulttyq aksıonerlik qoǵamy Reseı, Kanada, Japonıa elderimin birlesip qazaq dalasyndaǵy ýrandy óndirýge kirisken.

Reseıdiń «Rosatom» memlekettik korporasıasynyń qaramaǵyndaǵy «Atomredmetzoloto» kompanıasy bizdegi «Energy» kompanıasynyń ıleligindegi «Qarataý» kásiporynynyń  50 paıyzdyq, al «Aqbastaýdyń» 25 paıyzdyq aksıasyn satyp alyp otyr. Ýranǵa qatysty qazaq-japon kelisimi bar ekenin de biz umytpaýymyz kerek. Bul rette  eldegi  «Appaq»  barlaý ken orynynyń aksıalyq úlesiniń 65 paıyzy «Qazatompromǵa» tıesili bolsa, qalǵan aksıalarynyń 25 paıyzyn Japonıanyń «Sumitomo Corporation» kompanıasy, 10 paıyzyn «Kansai Electric Rower»  kompanıasy óz úlesterine satyp alǵan. Eldegi  «Horasan – 1» jáne Horasan – 2» dep atalatyn ýran kenishterinde de japondardyń úlesi bar. Kanadanyń «Cameco» kompanıasymen birigip qurǵan «Ýlba Konversıa» jobasyndaǵy «Qazatompromnyń» úlesi – 51 paıyz, al Cameconyń úlesi – 49 paıyzdy quraıdy. Sondaı-aq, «Inkaı» ýran kenishiniń aksıasynyń 60 paıyzy «Qazatompromǵa» tıesili bolsa, 40 paıyzy taǵy sol kanadalyqtardyń úlesinde. Qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, bizdegi birikken kásiporyndardyń sany tym kóp. Sondyqtan bul arada aldymen birikken kásiporyndar máselesin sheship alǵan jón tárizdi. Sebebi kúni erteń osy sheteldik ınvestorlar bizde alaryn alady da, toıynǵan soń kete barady. Sheteldikter bizdi jarylqaıdy degenge óz basym sene qoımaımyn»-, - deıdi ǵalym Janǵabyl Abyldaev.

Sondaı-aq Janǵabyl Abyldaevtyń aıtýynsha,  Fransıanyń ıadrolyq otyn jasaıtyn kompanıalary da bizdegi ýran óndiretin kásiporyndarmen birigip jumys isteýde. Fransýzdar Óskemendegi Úlbi metalýrgıa kompanıasynda qýaty jylyna 1 200 tonnalyq atom elektrstansalaryna arnap ıadrolyq otyndyq jınaq tabletkalaryn óndirýdi josparlaýda. «Ózgeler elektrstansalaryna ıadrolyq otyn daıarlaý úshin bizdiń ýranymyzdy paıdalanyp qarq bolýda. Al biz "olar ýran óndirisimizdi alǵa súıreıdi,  olardan kóp nárse úırenemiz" deımiz. Shyndyǵynda olar bizge úıretýge emes, ózderiniń paıdasyn eseleýge keledi.  Sondyqtan bul bizdi alańdatýy tıis. Eldegi ýrannyń ár gramyna baqylaýdy kúsheıtý kerek,- deıdi Janǵabyl Abyldaev.

Ekonomıs ǵalymdardyń birazy da mamannyń bul sózin qýattap otyr. Ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Jumadilda Baıahmetovtyń aıtýynsha, bizge bolashaqta shıki ýrandy shetel asyra berý emes, ol ýran kózinen energıa alýdy úırený tıimdi.

-Qazaq qazir óziniń tabıǵat bergen baılyǵyn shıkideı satýdy ǵana meńgerip otyr. Álem boıynsha ýrannyń eń kóp qory bizdiń elde. Qazir biz álemdik naryqqa ýrannyń 35-40 paıyzyn jetkizip otyrmyz. Bizdegi ýran qory 80-100 jylǵa jetedi. Al endi sony shıkideı sata bergennen ony uqsatyp energıa kózin alsaq, ol bolashaq urpaq úshin tıimdi edi. Arzan energıa, arzan jylý men jaryq, arzan gaz osynyń barlyǵyn ýrannan alýǵa bolatyn edi. Kógildir otyn ber, energıa ber dep kórshilerimizge telmirmeıtin edik. Qazaqstannyń atom ónerkásibi álemdik brendke aınalýǵa múmkindigi zor. Áttegen-aıy, bul salada bilikti mamandar jetispeıdi. Jyl saıyn biz «mynansha ýran óndirdik" dep attandaımyz. Ony shıki kúıinshe eksporttaımyz. Menińshe, eldegi ken baılyqtaryn qosymsha qor retinde bolashaqqa saqtap otyrý kerek. Ony ózimiz uqsatýdy, energıa kózin óndirýdi meńgerý qajet. Sonda ǵana bizdiń keleshegimiz qamsyz bolady»-,-deıdi Jumadilda Baıahmetov.

Biz Qazaqstannyń ýran óndirisine qatysty derekterdi arnaıy syzbaǵa salyp kórsettik. Syzbada elimizde óndiriletin ýrannyń kólemi qansha ekendigi, ony qandaı elder ımporttaıtyny naqty kórsetilgen.

Sóıtip, mamandardyń paıymdaýynsha, Qazaqstan úshin bolashaqta ýrandy ózgelerdiń urasyna salyp berý tıimdi emes. Ýran ónidirisinde sheteldikterge aksıa paketin berip qoıý da asa ońtaıly ádis emes. Bul arada Qazaqstan men sheteldikter birikken kásiporyndarǵa qatań baqylaý ornatqan abzal. Sondaı-aq aldaǵy ýaqytta biz úshin osy salaǵa bilikti mamandar legin jasaqtap, óz ýranymyzdy ózimiz uqsatýdy qolǵa alǵanymyz jón.

-Árıne, bul arada «eshkimmen aralaspaımyz» dep búrkenip, jan-jaǵymyzdy qorshap alaıyq dep turǵan eshkim joq. Bizdiń aıtpaǵymyz, shıki dúnıeni sata bergennen góri, eń sońǵy sapaly ónimine deıin uqsatýdy meńgerýdiń paıdasy zor ekendigi. «Jeti ret oılap, bir ret kes» degen sózdiń máni tereńde jatyr. Biz de qaı salada bolsyn, naqty oılanyp baryp sheshim qabyldasaq utylmaımyz»-,-deıdi ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy