Otandyq sarapshylardyń paıymdaýynsha, biz úshin naq qazir alańdaýǵa tıis máselelerdiń biri – halyqtyń turmysy men tapqan tabysynyń arasyn qabystyrý, ıaǵnı halyqtyń turmysqa saı tabys tabýyna, sol tabysyn mamyrajaı tirshilik keshýge jumsaýyna jaǵdaı jasaý bolýy kerek. Al bizdegi qazirgi naryqtyń bolmysynda baz bireýler «qymbatshylyq ataýly jeke basyma anaǵurlym aýyr tıip jatqan joq» dese, endi bir qaýymnyń aılyǵy shaıpulyna jetpeı, «shaqshadaı basy sharadaı» bolýda. Bireýler kedeılenip jatsa, endi bireýlerge qymbatshylyq maıdaı jaǵyp, eselenip baıyp jatyr. Bul úrdisti sarapshylar «halyqtyń turmys-tirshiliginiń ártúrliliginen, turmys pen tirshilik arasynyń qabyspaýynan» dep túsindiredi. Al sonda ártúrlilik degenimiz ne? Biz búgin osyny saraptap kórelik.

Áleýmettik júıeni jónge salý kerek

"Resmı derekterge júginsek, búginde bizdiń elimizde baı-manaptardyń kórsetkishi shamamen 15 paıyzdy mólsherleıdi. Al eldegi áleýmettik jaǵdaıy óte tómen taptyń kórsetkishi 30 paıyzdy quraıdy. Respýblıka halqynyń qalǵan 45 paıyzy aılyǵyn shaıpulyna ǵana jetkize alatyn orta sharýalar bolsa, endigi bir 10 paıyzdyq meje kúnkóris jaǵdaıy tipten tómen adamdardyń enshisine buıyrypty. Mine, otandyq sarapshylardyń ártúrlilik dep otyrǵany osy kórsetkishter tizbegi. Eger sarapshylardyń zertteýine súıensek, bul kórsetkishterdiń ózi elde áleýmettik júıeniń durys qalyptaspaǵandyǵyn aıqyndaıdy. Sondyqtan bizge naq qazir osy áleýmettik júıeni durystap alý qajet", - deıdi áleýmettanýshy Aımara Tileýkına.

«Biraz eldermen salystyra qarasaq, Qazaqstandaǵy jaǵdaıdyń ózgesheligin baıqaý qıyn emes. Mysalǵa, bul rette, biz Shvesıanyń áleýmettik baǵdarlamasyn sóz etsek bolady. Máselen, shvedterdiń áleýmettik baǵdarlamasynyń esebi boıynsha, Shvesıa halqynyń 5 paıyzy baılar bolsa, 10 paıyzdaıy – kedeıler, qalǵany – orta taptaǵy adamdar. Derek kózderi Shvesıada ortasha ómir súretin adamdar sany kóp, al jarlylar men baılar sany az ekenin kórsetedi. Osydan bolar, olardyń halqynyń jaǵdaıy jaqsy, tirlikteri mamyrajaı. Bir sózben aıtqanda, Shvesıa – halqynyń turmys-tirshiligin teńestire bilgen el», - dedi áleýmettanýshy.

Qazirde kóptegen el «eldegi baı-manaptarynyń qalaı baıyǵandyǵyna, shynymen de adal eńbek mańdaı terimen dáýletke qol jetkizdi me, bolmasa taǵy basqa jaıttar áser etti me?» degen máselege aıryqsha nazar aýdarýda. Sondyqtan mamannyń paıymdaýynsha  mundaı júıeni bizge de qalyptastyrý kerek. Negizinde, bizde birazdan beri tabys deklarasıasyn jarıa etý, ortasha jalaqy deńgeıin kóterý, jaǵdaıy tómen otbasylarǵa memlekettik kómekti ulǵaıtý jaıy qozǵalyp-aq keledi. Bylaısha aıtqanda, bizdiń atqarýshy bılik kedeı kepshiktiń jaǵdaıyn jasaý jolynda birshama reformalarǵa reńk bergendeı boldy. Biraq bizdiń qoǵamda saýatty áleýmettik teńdiktiń qalyptaspaı otyrǵany jasyryn emes.

Jalǵan kúreskerlikti tyıý qajet

Jalpy, áleýmettik teńdik týrasynda sóz etkende mamandardyń deni «Keńes ókimetiniń tusynda oblystyq basylymdarda bir aýdannyń basshysy jaıly, onyń shalqyǵan ál-aýqaty jaıly jazylatyn bolsa, ony dereý tekserýdiń astyna alatyn. Eger jazylǵan jaıt shyndyqqa saıatyn bolsa, álgi basshy dereý ornynan alynyp, partıadan qýylatyn. Keńes ókimetiniń bir jaqsy jeri, olar baı-manaptarǵa baqylaý qoıa bildi» deıdi.

Al qazir elimizde mundaı júıeni damytýǵa jetkilikti mán berilmeı jatqanyn; naq qazir bizge qarapaıym, toıymdy kózqaraspen baıýdy úırený kerektigin alǵa tartqan mamandar «aldymen memlekettik qyzmetkerlerge baqylaýdy kúsheıtken jón» desedi.

«Eger biz eldegi jaǵdaıy tómen otbasylardyń kórsetkishi men baı-manaptardyń sanyn azaıtamyz desek, onda birinshi kezekte orynsyz jerde qazaqshylyq tanytýdy, ıaǵnı kóp máselede jaýyrdy jaba toqı salatyn ádetimizdi qoıýymyz kerek. Osy orynsyz qazaqy qalyp tanytý jem qorlyqqa ıtermeleýde. Eldiń jaǵdaıyn túzeý úshin aldymen áleýmettik saıasatta júıeli túrde ózgertýler engizý baǵytyn ustanýymyz kerek. Ol úshin, árıne, aldymen eldegi aýqattylardyń kórsetkishin azaıtyp, orta sharýalardyń legin kóbeıtýge tyrysqan jón. Biraq baılardyń sanyn azaıtý degenimiz – revolúsıa jasaý, baıaǵydaı «baı-qulaqty joıý» emes, barynsha órkenıetti jolmen júrýge tıispiz», - deıdi Aımara Tileýkına.

Mamannyń paıymdaýynsha, eger eldegi 30 paıyzdyq turmysy tómen taptyń kórsetkishin sońǵy eki jylda kem degende 22 paıyzǵa tómen túsirsek, halyqtyń ál-aýqatyna jan biter edi.

«Bizdegi memlekettik sheneýnikterdiń basym bóliginiń óz bıznesi bar. Olar keıde sol óz bıznesine kesiri tıip ketetin zań jobalaryn qabyldamaı, oryndamaı da qoıady. Sol bıznesi bar memlekettik qyzmetkerlerdiń kópshiligi áleýmettik máselelerdi sheshý úshin minbeden sóılep kórinip ketedi de, minbeden túskennen keıin óz bıznesin dóńgeletýdi ǵana oılaıdy. Demek, bul jerde qazaqtyń turmysy men tabysy arasynyń qabyspaı jatýynyń bir sharty – naq osy jalǵan kúreskerlik. Jalǵan jospardy oryndaý. Jalǵan statısıkaǵa júginý. Jumyssyzdyq deńgeıin tómendetip kórsetý. Mine, osy jaıttarǵa erekshe salmaqpen qaraıtyn kez jetti»,- áleýmettanýshy maman.

 Usynystardy eskerý kerek

Sóıtip, mamandar naq qazir elde turmysy tómen otbasylardyń kórsetkishin azaıtyp, orta taptaǵy sharýalar legin kóbeıtý máselesi ózekti ekenin alǵa tartýda. Bul turǵyda sarapshylar kóshti túzeıtin mynadaı baǵyttardy usynyp otyr:

 a) halyqtyń turmysyn teńestirý qajet. Ol úshin baı-manaptardy, memlekettik qyzmetkerlerdi baqylaý qajet. Osy arqyly monopolısik ústemdikterge ıe sýbektiler tarapynan qoǵamnyń orynsyz qanalýyna jol bermegen jón;

á) qolaısyz, órkendeýi tómen aımaqta turyp jatqan halyqqa memleket tarapynan arnaıy járdemaqy berilýi kerek. Máselen, AQSH-ta, Kanadada, basqany qoıǵanda, Ońtústik Afrıkada qunarsyz, sýy tapshy, nársiz jerlerde turatyn jandarǵa jalaqysyna qosa ústeme tólemaqy tólenip turady. Bul úrdis jaǵdaıy tómen deńgeıdegi Úndistannyń ózinde júzege asyp otyr;

b) Úkimettiń damýy kemshin qalalardy damytý, birsalaly qalalardy jandandyrý, monoqalalardy, birsalaly qalalardy jandandyrý, monoqalalardy órkendetý ispetti baǵdarlamalary saýatty oryndalmady. Al bul  orta sharýalardyń kóbeıýine ózindik úles qosyp, qolaısyz aımaqta turyp jatqan sharýalarǵa qolaıly jaǵdaı týǵyzatyn dúnıe edi. Muny qaıta qolǵa alý kerek;

 v) jumyssyzdyq máselesine mán berilýi qajet. Jumyssyzdyq deńgeıin jalǵan sıfrlarmen kórsetpeı, kerisinshe, ashyp aıtqan abzal. Ulttyq jumysshy tabyn qalyptastyrýǵa tyrysqanymyz jón. Burynǵy kásiptik-tehnıkalyq oqý oryndarynyń isin qaıta jandandyrý qajet;

g) saıasat salasyndaǵy úzdik álemdik tájirıbelerge nazar aýdaryp, ony ózimizdiń tabıǵı tinimizben ushtastyra bilý kerek.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy