Adam anatomıasy men fızıologıasy ǵalamnyń, jaratylystyń san túrli qubylysyna beıil berip turady. Sondyqtan shyǵarmashylyq tulǵa men ǵalym qolynan shyqqan buıymnyń Jer men Kóktiń, sanaly qylyqtyń modelindeı kórinetini de ádettegi másele. Meniń úıdegi kitaphanam sóresinde fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor M.K. Barmanqulovtyń túrki álemine, túrki mádenıetine arnalǵan úsh kitaby tur. 1996 jyly oqyrmanǵa jol tartqan «Túrkskaıa vselennaıa», 1998 jyly jaryq kórgen «Zolotaıa baba» eńbekterinde ǵalym maǵan arnap óz qoltańbasyn qaldyrypty. Al 1999 jyly shyqqan «Hrýstalnye mechty túrkov o kvadronasıı» týyndysynyń muqabasynda

degen datalyq eskerpte oıýlanǵan. Batys jáne orys orıentalısteri ábden shegelep ketken eýrokindiktik uǵymdy joqqa shyǵarar jańa tanymdaǵy osynaý úsh eńbekti dúnıege keltirmes buryn ol tikeleı jýrnalısıka máselelerimen, onyń ishinde baspasóz jáne teleradıo týyndylarynyń janrlyq mátinderin qadala qarastyrǵanyn arǵy-bergi jýrnalısıkatanýshylar jaqsy biledi. Onyń ózinde de zertteýshi janrdyń jandy organızmine tarıhtyń ózi tikeleı áser etetinin qanyqtyra kórsete bilgen. Ǵalymnyń álipteýine qulaq qoısaq: «Baspasózdegi oqıǵalyq habarlama pishininiń aýysymyn eń aldymen obektıvti sebepterdiń,

týyndatqany aıan», - eken. Ótken ǵasyrdyń 1974 jyly aıtylǵan bul oıdyń suńǵylalyǵyna, óristiligine búgingi kúnderi jáne bir kózińiz jetedi. Kósemsóz júıesiniń logıkalyq uıysý qubylysynda, olardyń qoǵam formasıasy jetilýine tetelestire aıtylǵan bul tuǵyrnamalyq pikirdiń arǵy jaǵynda úlken ózgeristerdi ańdaý, tarıhı úderister  jemisteri pisip-jetilýin ańsaý turǵanyn ańǵarý qıyn emes. Profesor M.K. Barmanqulovtyń mass-medıa problemalaryn sóz etken muralarynyń qaı-qaısysyn qaıtara bir paraqtaı bastasańyz, erteńderi de mán-mańyzyn joımaıtyn,  áli de talaı-talaı ǵylymı izdenisterge azyq bolatyn osyndaı kesek paıymdaýlarǵa tap bolasyz. Ol birde: «

– ýaqyt buıryǵy. Muny búkil qazirgi ǵylym damýyna tán jańa jaǵdaılar usynyp otyr», - dese, birde: «aqparatta ulttyq jáne ultaralyq talaptardy jáne tipti ambısıalardy eskermeýge bolmaıdy», - degen kózqarasyn da  búgip qalmaıdy. Onyń osy ispettes ıdeıalaryna taban tireı otyryp, ulttyq kósemsóz qaǵıdattaryn kósh ilgeriletýge, onyń ulttyq bolmysyn ajarlandyra túsýge ábden bolatyndyǵyna bizdiń de, basqalardyń da kózderi ábden jetti. Ǵalymnyń ózi de jýrnalısıka soqpaqtary, ertedegi kitap basý ádisteri arqyly baıyrǵy ulttyq arnalardy baǵamdady, búkiltúrkilik qundylyqtar arqyly jýrnalısıka áleminiń ashylmaǵan qıyrlaryna sapar shekti. Árdaıym oı ınovasıasymen seriktese júretin jannyń zertter, úńiler taqyryptarynyń aýqymdy, qushaqqa tolymdy ekenine kózińiz jetedi – BAQ-taǵy aǵymdaǵy aqparattan túrki dúnıesiniń keshegisi, búgingisi, bolashaǵyna deıin. Aıta ketý kerek, ǵalymnyń ózi de tynbaı izdenip, olqy túsip jatqan jaqtaryn shyǵystyq jádigerler arqyly jetildirip, zertteýshilik oı órisin keńeıte tústi. Túrki dúnıesiniń, Shyǵys órkenıetiniń oıana bastaǵanyn óz qalamdastarynan, tildes úzeńgilesterinen talaı jyl buryn ańdady. Qoǵamdyq ǵylymǵa, ásirese jýrnalısıkaǵa tán ǵylymı boljampazdyq pen kóregendiktiń úlgisin kórsetti. Ol órkenıetter ulasýy, mádenıetter toǵysýy týraly ornyqty baılam, shyǵys mentalıtetine, qazaq tabıǵatyna jaıly da jaǵymdy oı aıta bildi. Oqyp kórelik. «...V probleme sınteza my menee vsego hotelı by vıdet smeshenıe nasıonalnyh chert ı ıazykov. Sıntez – eto korona ız ıarkıh almazov dýha narodov, eto radýga dostıjenıı ıh myslı, samoı peredovoı ı samoı prodýktıvnoı. ...Otdat svoe, chtoby stat vo glave vseh ı naılýchshego – vot takoı sıntez grezılsá túrkam», - dep ol áriden kele jatqan túrkiler kókirieginde uıalaǵan arman-maqsatqa óz konseptýaldyq  pikiriniń týystas ekenin anyq bildiredi. Shalymdy zertteýshi óz eńbekterinde ertedegi túrki ádebıetin dáýirleýdiń sony jolyn usynady, onyń úshin ǵalym «kitap» termıniniń genezısin túpqazyq etip ala otyryp, túrki ádebıetiniń damý úderisin tórt kezeńge bóledi. Birinshisi – rýna álipbıimen jazylǵan ertedegi túrki eskertkishteri, manıheı, soǵdy (naıman), sanskrıt, tıbet, tohar, qytaı, parfán, baktrıa jazbalary. Bul jádigerlerdiń deni

bádizdelgen. Ekinshisi – shartty túrde alǵanda, soǵdy-naıman jazbalary. Atalmysh baǵzy túrki ádebıeti

sıaqty túrli formatty materıaldarda saqtalǵan. Baıqap qarasańyz, qazirgi qazaq tilindegi «quıý», «quıynǵan» leksemalarynan pálendeı aıyrmashylyǵy joq. Onyń ózi bir esepten kitap basý qolónerinen de habardar etip turǵan joq pa? Onyń ústine baspagerler jaqsy biletin «knıga» termıniniń arǵy tegi de men mundalap tur. Úshinshisi – túrkilerdiń

uǵymyn aqparattyq jáne ǵylymı aınalysqa engizýi. Tórtinshisi – ómirge búgingi kúngi «kitap» termıniniń dendeı enýi. Profesor M.K. Barmanqulov arǵy-bergi birqatar belgili zertteýshiler pikirine súıene otyryp, Shyǵys Túrkistanda qaǵaz jasaý óndirisi Qytaı tehnologıasymen úzeńgi qaǵysa dúnıege kelgen degen qorytyndyǵa keledi. Osy maǵlumatyn jandandyra túsý úshin birqatar naqty mysaldar da keltiredi. Máselen, onyń shyǵys dúnıesine,  túrki álemine arnalǵan eńbegindegi tómendegi joldar eriksiz nazar aýdartady: «Hımıcheskıı analız hotanskoı býmagı proızvól v 1902 godý prof. Fesner pod rýkovodstvom  R. Herıle. Onı prıshlı k vyvodý, chto dlá eó ızgotovlenıa shla mehanıcheskaıa ızmelchónnaıa kora býmajnoı shólkovısy. Takım je sposobom ızgotovlálas kashgarskaıa býmaga. V Týrfane ı Kýche býmagý ızgotovlálı kak ız shelkovısy, tak ı ız drýgıh kýstarnıkovyh porod. Bıchýrın soobshaet ob ızgotovlenıı býmagı v raıone Aksý ız hlopka. Lýchshım sortom býmagı, na kotoroı napısany dýnhýanskıe rýkopısı, byla «býmaga ız konoplı». Etot sort býmagı ızgotovlálsá do YIII veka. Zatem stalı delat bolee plotnýıý ı grýbýıý nepodkrashennýıý býmagý. Chtoby prıgotovıt kachestvennýıý býmagý dlá pısma, ee propıtyvalı krahmalnym kleem, pokryvalı sloem gıpsa, polırovalı. Inogda pokryvalı rısovoı pýdroı. Poverhnostbýmagı stanovılas rovnoı. Chernıla na neı ne rasplyvalıs. Dlá obespechenıa lýchsheı sohrannostı býmagı ee obrabatyvalı sokom svetov ı plodov nebolshogo derevsa, kotoroe kashgarsy nazyvalı týmek. Ot etogo býmaga prıobretala zolotıstyı ottenok». Bul máselege kezinde biz de mán bere sóılegenbiz, óıtkeni qaǵaz shyǵarý ónerkásibi tek ekonomıkalyq maqsattardy, tabys kózin tabýdy ǵana kózdemeıdi, ol baspa isin, komýnıkasıa tásilderin, mádenı qarym-qatynasty, jýrnalısıka modelderin pisip-jetildiredi. Osy oraıda biz Zahır ád-dın  Muhammed Babyrdyń jazbalaryndaǵy myna joldardy alǵa tartqan edik: «Álemdegi eń jaqsy qaǵaz Samarqanda jasalady, qaǵaz dıirmenderine búkil sý Qanygúlden keledi. Qanygúl Sıabaqtyń jaǵasynda, bul bulaqty Ab-ı-Rahmat dep te ataıdy». Ári ustaz, ári ǵalym, ári jýrnalıs-praktık kezinde «Jýrnalısıka akademısy» atty oqý ornyn da ashqan. Sol joǵarǵy oqý ornynyń ádistemelik, oqý úderisilik, zertteýshilik baǵyty týraly talaı josparlary da bar edi. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde bir kafedrada, Jýrnalısıka akademıasynda birge qyzmet atqaryp júrgen shaqtarda túrkitaný máseleleri haqynda da talaı áńgime qozǵalǵan, Uly dala men Rýs qarym-qatynasy jóninde ártúrli sanattaǵy áńgimeler aıtylǵan. Birde men ustaz-áriptesime «Igor joryǵy týraly jyr» F.M, Dostoevskııdiń «Besy» romanynda da atalady, Stepan Trofımovıch Verhovenskıı degen keıipker Dará atty qyzǵa sol shyǵarma jaıynda dáris oqymaqshy bolady degen edim. Ol rahattana kúlgende, ne bolmasa bolmashy qobaljyǵanda basy sál-pál qaltyraıtyn ádetimen maǵan tikteı qarap aldy da: - Qara da tur, meniń kitabymda sol joryqty zertteýshilerdiń eshbiri, onyń ishinde seniń Dostoevskııiń de, bizdiń Oljas ta, aıta almaǵan oılar aıtylady, - dep mıyǵynan kúle ıyǵymnan qaqqan. Rasy solaı bolyp shyqty. Onyń myna bir pikirleri maǵan osy kúnge deıin ári tyń, ári áserli bolyp kórindi: «Mojno ýtverjdat, chto «Slovo o polký Igoreve» – pervyı vestern. S ochen nevygodnymı dlá patrıotov realnymı faktamı. Ved knáz Igor, po sýtı, narýshıl slovo. V plený ego ne derjalı v polnoı strogostı. A prosto trebovalı vykýp. Ne Konchak, a knáz Igor napal pervym. I  ne na nenavıstnogo vraga, a na svoego drýga. S kotorym vmeste ne raz hajıval v sovmestnye pohody. V tom chısle ı na Kıev, otkýda edva ýnes nogı, spasshıs vmeste s hanom Konchakom v odnoı lodke. Han Konchak, nesmotrá na verolomstvo Igorá, predostavıl knázú vse myslımye ı nemyslımye svobody: svobodý peredvıjenıa, daje ohotý, k slýgam knázıa dobavıl svoıh, razreshıl vypısat sváshennıka. Knáz Igor bejal, ostavıv v plený brata ı syna. Han ı brata Igorá Vsevoloda otpýstıl. Pod chestnoe slovo. Tot obeshal prıslat polovsam 200 grıven ılı 200 plennıkov-polovsev. Eto bylo mnogo menshe prejneı seny vykýpa. Ob etom net nı strochkı v «Slove...» Ilı avtor byl sverhpatrıotom, opýstıv vse nevygodnye fakty, ılı v samom dele ım byl graf Mýsın-Pýshkın, kotoryı, znaıa ob ıstınnoı podopleke sobytıı, namerenno sozdal vesma nevygodnoe v moralnom plane proızvedenıe». Qoǵamdyq ǵylymnyń keleshegin, ǵylymı ustanymnyń tazalyǵyn oılaǵan zertteýshiniń bul pikirleri bizge ómirlik sabaq. Óıtkeni búgingi kúnderi  bımálim bir avtorlarǵa telingen, belgili bir tarıhı oqıǵalar atyn jamylǵan «jádigerler» men «mádenı eskertkishter» ǵylymı keńistikke ústi-ústine tyqpalana bastaǵany ult úshin de, ǵylym úshin de barynsha qıanat. Belgili fantas, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor A.F. Marhabaev – Marat Káribaıulymen ázil-qaljyńy jarasqan jandardyń biri. Ol birde dálizde kele jatyp: - Áne, zavgar  kontoryna bas suqty, - dedi. Jalt qarasam, ekpindeı basyp profesor M.K. Barmanqulov qazirgi PR kafedrasy oryn tepken kabınetke kirip barady eken. «Zavgardyń» mánisin keıin uqtym: kafedrasyna óńsheń qyz-kelinshekterdi jınaǵan Mákeńdi qurdastary qaljyńdap: «Garem meńgerýshisi», - deıdi eken. Ondaı laqap at teginnen-tegin qoıylmaıtyn sıaqty kórindi maǵan. Názik jandarǵa, qyzdarǵa degen erekshe yqylas-iltıpatyn ol kúndelikti ómirde ǵana emes, óziniń jazǵan eńbekterinde de jasyra almaıtyn. Máselenkı, «No pokajıte mne, gde v Evrope vozdvıgnýto stolko vdohnovennyh památnıkov edınstvennoı? Estlı tam Tadj-Mahal, kompleks dvorsov, postroennyı vozdyhatelem? Estlı tam Aısha-bıbı, chto nahodıtsá okolo Djambýla? Vozvyshaetsá lı stela, vozdvıgnýtaıa potrásennym Tımýrom na meste, gde ego doch-prınsessa ı prostoı djıgıt, vzávshıs za rýkı, pogrýzılıs v stepnoe ozero, kogda ıh stalı nastıgat vernye nýkery, chtoby vernýt naslednısý v sarskıe chertogı? Estlı památnık, podobnyı soorýjenıý Kozy-korpesh ı Baıan-sýlý? Soorýjen lı Strannoprıımnyı dom, nazvannyı seıchas Instıtýtom Sklıfosovskogo, vozdvıgnýtyı knázem Iýsýpovym v památ krepostnoı aktrısy, v kotorýıý on byl bez památı vlúblen? A ved my perechısláem tolko te monýmenty, chto svázany s túrkamı. S ıh lúbovú, s ıh bezgranıchnym gorem rasstavanıa», - dep qalam terbeıtin de aıaýly da ardaqty Marat Káribaıuly Barmanqulov-Tańqın aǵamyz. Tartymdy lebizdiń de sońǵy núktesi qoıylǵany jaqsy. Bir sózben aıtqanda, orys tildi, qazaq dildi, azamattyq juldyzy dáıim bıikten jarqyrap turatyn M.K. Barmanqulov syndy ǵalymnyń túrki órkenıeti men mádenıetiniń alǵashqylyq, ozyqtyq konsepsıasyn biz keshegi qasań túsinikten aryla almaı kele jatqan óz áriptesterimizge,  búgingi jas ǵalymdar men zertteýshilerge úlgi eter edik.