Jańa álipbı: Emle erejelerindegi eskeriler kemshilikter

2018 jylǵy 6 jeltoqsanda Qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi ulttyq komısıa maquldaǵan Jańa álipbı negizindegi qazaq tili emlesiniń erejeleri taǵy bir qaıtara saralaný, olqylyqtary bolsa jóndelý maqsatynda respýblıkalyq basty basylym Egemen Qazaqstan gazetiniń 2019 jylǵy 11-sanynda jarıalandy. A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory profesor E.Qajybek: «Jańa álipbı negizdegi emle erejelerine qoǵam músheleri beı-jaı qaramaıdy degen senimdemin jáne jurtshylyqtan usynystar bolady dep oılaımyn jáne ǵylymı negizdi oı-pikirler mindetti túrde eskerilýge tıis» dese, belgili ǵalym, profesor Sh.Qurmanbaıuly Habar arnasynyń «Uly dala órkenıeti» baǵdarlamasyna bergen suhbatynda: «Emle máselesi qazaqstandyqtar arasynda bir útir, bir núkte, bir tańba bolsa da ashyq talqylaný kerek» degen bolatyn. Elimiz úshin mańyzdy iske az da bolsa úlesimizdi qosý maqsatynda, biz de jańa emle erejelerimen tanysyp, eskerilip qalar degen nıetpen óz eskertpelerimiz ben usynystarymyzdy ortaǵa salýdy jón sanadyq.

Osyǵan deıingi maqalalarymyzda álipbıdegi kemshilikter týraly jáne sol kemshilikter túzelmeı, emle erejeleri de durys jasalmaıtyny jóninde másele qozǵaǵan bolatynbyz. Emle jasaýshylar álipbıdiń kemshin ekenine qaramastan ony múmkindiginshe jazýymyzǵa ıkemdep, emle erejelerine jaratýǵa barynsha tyrysqan. Ol úshin emle avtorlaryna alǵysymyzdy bildiremiz. Deı turǵanmen kemshiliksiz is bolmaıtyny, kez kelgen is syn-eskertpelerdi túzeı otyryp damıtyny barshaǵa málim. Endi emle erejelerindegi ózimiz baıqaǵan keıbir kemshilikterge oıysaıyq:

Respýblıkalyq basty basylymda jarıalanǵan Emle erejeleriniń alǵy sózi «Jańa álipbı negizindegi qazaq tili emlesiniń erejeleri» «Qazaq tili álipbıin kırıllısadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2017 jyly 26 qazandaǵy №569 Jarlyǵyna sáıkes bekitilgen jańa álipbı boıynsha ázirlendi» dep bastalǵan. Alaıda №569 jarlyqpen bekitilgen nusqa apostrof nusqasy bolatyn. Bul nusqany kópshilik qoldamaǵandyqtan, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2018 jylǵy 19 aqpandaǵy №637 Jarlyǵyna sáıkes aldyńǵy nusqaǵa ózgerister engizilip, sońǵy akýt nusqasy bekitilgen bolatyn. Gazette usynylǵan emle erejeleri sońǵy akýt nusqasy boıynsha ázirlengen. Sonda gazet mátininde (tehnıkalyq) qate ketken be, álde solaı alǵashqy jarlyq kórsetilýi kerek pe, ony mamandar aıta jatar.

2-paragrafta «á, o, ó, u, ú áripteri tól sózdiń basynda jazylady» dep, mysal retinde «ádis, álem, sán, dán, mádenıet, báıterek; ozyq, ońtaıly, qoǵam, torsyq; óris, ómirsheń, kósem, bórik; utymdy, ustaz, qujat, tumar; úrdis, úkimet, júıe, túbegeıli» sózderin beredi. Durysy «sózdiń basynda» emes, «sózdiń alǵashqy býynynda» bolsa kerek;

7-paragrafta «ıy, ıi árip tirkesterine aıaqtalǵan etistikterge kósemsheniń ı (-ı) jurnaǵy jalǵanǵanda, eki ı árpi qatar jazylady: baıy – baııdy, keıi – keııdi» degen. Bul ereje bekitilgen álipbıde daýyssyz [ı] dybysy men [yı], [iı] dybys tirkesterine bir ǵana /Ιι/ tańbasy berilý saldarynan bolǵan ersi ereje. Bul tóte jazýǵa, ıaǵnı arab grafıkasyna ǵana tán ereje. Ol týraly tilalemi.kz saıtynda jarıalanǵan «Arab grafıkasyna tán erejeni jańa álipbıge engizbegen jón» atty maqalamyzda keńinen talqylaǵan bolatynbyz;

11-paragrafta «Tól sózder biryńǵaı jýan ne jińishke úndesimmen jazylady: azamat, yntymaq, bosaǵa, turmys; ásem, memleket, izet, úmit, sóılem. Al keıbir kirme sózderde til úndestigi saqtalmaı jazylady: quziret, qudiret, muǵalim, qyzmet, qoshemet, aqiret, qasıet, qadir, kitap, taýqimet, qaziret» degen. Al erejelerdiń «Tirek uǵymdary» atty bóliminde kirme sózge «qazaq tiliniń dybystyq zańdylyqtary boıynsha ıgerilip jazylatyn ózge tilden engen sóz» degen anyqtama berilgen. Olaı bolsa osy paragrafta tól sózderdiń qatarynda turǵan memleket sózi, 2-paragrafta tól sózderdiń qatarynda kórsetilgen «álem, mádenıet, qujat, úkimet, ustaz» sózderi de kirme sózderdiń qatarynda bolýy tıis. Óıtkeni tilimizge memleket, álem, mádenıet, qujat, úkimet sózderi arab tilinen, ustaz sózi parsy tilinen ıgerilip engen.

Eskere ketetin jáne bir jaǵdaı [q] dybysy tilimizde tilshik pen tildiń túbi arqyly jasalyp, tek qana jýan dybystalatyn dybys ekeni, al [i] dybysy tek qana jińishke dybystalatyn til aldy daýystysy ekeni belgili. Tilimizde bul eki dybys tańbasynyń qatar turýy, úndestik zańyna qaıshy kelip, dybystaýdy qıyndatady. Sondyqtan aqiret, taýqimet sózderindegi i árpin til arty [y] dybysynyń tańbasyna aýystyryp, aqyret, taýqymet dep jazǵan jón;

15-paragrafta «Túbirdiń sońǵy býynynda úndi daýyssyz dybystan keıin turǵan y, i áripteri táýeldik qosymshasy jalǵanǵanda túsirilip jazylady. Mysaly: aýyl – aýly, daýys – daýsy, erin – erni, halyq – halqy, oryn – orny, ǵuryp – ǵurpy, qyryq – qyrqy (qyrqyn berý), kórik – kórki (bet-ajar), árip – árpi, naryq – narqy (baǵasy), paryq – parqy, qulyq – qulqy, oıyn – oıyny» delingen. Alaıda keltirilgen mysaldardaǵy sońǵy «oıyn – oıyny» sózi bul erejege baǵynbaı tur. Sonymen qatar «Túbirdiń sońǵy býynynda úndi daýyssyz dybystan keıin turǵan y, i áripteri táýeldik qosymshasy jalǵanǵanda túsirilip jazylady» degen mátindi «Túbirdiń sońǵy býynynda eki úndi daýyssyzdyń nemese úndi daýyssyz ben qatań daýyssyzdyń ortasynda kelgen y, i áripteri táýeldik qosymshasy jalǵanǵanda túsirilip jazylady» dep naqtylaǵan jón. Óıtkeni sary, tary, sháli t.b túbirlerdiń sońǵy býynynda da úndi daýyssyz dybystan keıin y, i áripteri bar, alaıda olarǵa bul erejeniń qatysy joq;

16-paragrafta «Sońǵy býynynda á árpi jazylatyn túbir sózderge ashyq daýystylarmen keletin qosymshalar ǵana jýan jalǵanady: kúnásina, kúnásinan, kýásina, kýásinan, kúnáǵa, kúnádan, kinálaý, shúbálaný, kýáǵa, kýádan, kúmánǵa, kúmándaný» delingen. Mysaldardaǵy kúnásina, kúnásinan, kýásina, kýásinan sózderinen baıqaǵanymyzdaı, atalǵan ereje boıynsha kúná, kýá sózderine qysań daýystymen kelgen úshinshi jaqtaǵy táýeldik -si jalǵaýy jińishke jalǵanǵan. Alaıda osy jińishke jalǵaýǵa barys jáne shyǵys septik jalǵaýlaryn -na, -nan dep qaıta jýandatý, tilge kúsh túsirgendeı bolady. Durysy, jińishke -si jalǵaýynan soń, úndestik zańyn paıdalana otyryp jińishke áýezdi -ne, -nen jalǵaýy arqyly kúnásine, kúnásinen, kýásine, kýásinen dep aıtqandy jón sanaımyz. Bul usynysymyz 53-paragraftyń eskertpesine de qatysty;

21-paragrafta «Túbir sózge -hana, -nama, -góı, -qoı, -kez, -kesh, -paz, -ger, -ker, -tal, -dar, -qor tárizdi arab, parsy tilinen engen ... qosymshalar sózdiń sońǵy býynynyń jýan-jińishkeligine qaramaı jalǵanady» delingen. Alaıda atalǵan qosymshalar arab tilinen emes, parsy tilinen engen qosymshalar. Sondyqtan mátindegi «arab» sózin alyp tastaǵan jón;

32-paragrafta «Ásire, bir, kóp, jalpy, beı jáne avan, avıa, avto, agro, antı, aero, gıdro, gıper, eýro, ızo, ınfra, kıno, mega, mını, radıo, tele, trans, últra, foto, elektr sıaqty sózaldy syńarlarymen, sondaı-aq beı qosymshasymen kelgen ataýlar birge jazylady» degendegi birinshi qatarda kelgen beı sózi artyq;

44-paragraftaǵy «Arab sıfrymen berilgen sanǵa qosymsha defıs arqyly jalǵanady, sondaı-aq túsirilgen -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) qosymshasynyń ornyna defıs qoıylady» degen erejeden soń «Osy ereje dısertasıalyq jumystarda paıdalanylǵan ádebıetterdiń betterine silteme berilgende de qoldanylady» degen sóılemdi arnaıy qosý kerek. Óıtkeni dısertasıalyq jumystarda qazaq tiliniń emle erejesi boıynsha [5, 12-b.] dep jazylǵan siltemelerdi Memlekettik ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq saraptama ortalyǵy orys tilindegideı [5, B. 12] dep májbúrli túrde ózgertkenine talaı kýá bolǵanbyz. Bul úrdis áli de jalǵasyn tabýda;

46-paragrafta «Kúsheıtkish býynmen keletin sózder defıspen jazylady: ap-anyq, qyp-qyzyl, sap-sary, jap-jaqsy, súp-súıkimdi, quba-qup. Biraq appaq, kókpeńbek bolyp jazylady» dep berilgen. Munda ne nárse appaq, kókpeńbek bolyp jazylatyny túsiniksiz. Sondyqtan «Biraq appaq, kókpeńbek bolyp jazylady» degen sóılemdi «Biraq appaq, kókpeńbek sózderi defıssiz birge jazylady» dep ózgertken jón;

47-paragraftaǵy aǵylshyn tilindegi MP4-pleer sózin qazaq tiline osy qalpynda engizý durys emes. Tilimizdegi orys orfografıasy boıynsha jazylyp júrgen sózderden qutylý úshin latyn grafıkasyna kóshtik emes pe? Endi olardyń ornyn aǵylshyn orfografıasymen jazylatyn sózdermen tolyqtyrmaqpyz ba? Olaı bolsa MP4-pleer sózin MP4-oınatqysh nemese MP4-beıne oınatqysh dep aýdaryp alǵan jón. Sol sekildi MP3-pleer sózin de MP3-oınatqysh nemese MP3-mýzyka oınatqysh dep aýdaryp alsaq latyn grafıkasyna kóshýdegi maqsatymyzǵa saı bolmaq. Al oqylýy tilimizge beıimdelip, MyPy4-oınatqysh nemese MyPy4-beıne oınatqysh jáne MyPy3-oınatqysh nemese MyPy-3 mýzyka oınatqysh bolǵany jón;

53-paragrafta «Kisi esimderine jáne -ov, -ev jurnaǵymen aıaqtalǵan kisiniń tegine qosymsha túbir sózdiń sońǵy býynyna sáıkes úndesip jalǵanady: Álıhannyń, Álıhanǵa; Kúnsulýdyń, Kúnsulýǵa; Nábıevanyń, Nábıevke; Baıǵaraevanyń, Baıǵaraevqa» delingen. Alaıda Nábıevanyń degen kisi teginiń túbiri jińishke bolǵanyna qaramastan jýan -nyń qosymshasy jalǵanyp, erejege baǵynbaı tur jáne ne úshin jýan qosymsha jalǵanǵany týraly túsinikteme berilmegen. Sonymen qatar, -ov, -ev jurnaǵy daýysty dybystan keıin kelse, qazaq tilinde eki daýysty qatar kelmeıtindikten -ov, -ev jurnaǵynyń aldynan ı árpin jazyp, Baıǵaraıev, Túrkeıev dep jazǵan jón. Qazaqsha mátinderdegi orys esimderi de osy qaǵıda boıynsha Sergeev – Sergeıev, Alekseev – Alekseıev, Beláeva – Beláıeva dep jazylýy tıis. Eń durysy, ulty qazaq azamattar -ov, -ev, -ıch, ın jurnaqtarynan qutylǵany jón;

54-paragrafta «Eki sózden quralǵan kisi esimderi birge jazylady: Tóremurat, Aısáýle, Saqypjamal, Ábilqasym, Qasymjomart, Batyrhan, Tursynzada, Nurǵalı, Aıgúl, Aqbala, Aqylbek, Jaqsybaı, Shárbaný , Toqqoja, Nurbıke, Nuraıym, Nurdildá , Bıbihanym, Asyljan, Ahmetqazy» delingen. Olaı bolsa osy erejege oraı QR qazirgi prezıdentiniń aty qazaq tilindegi mátinderde Qasymjomart (Qasymjomart) dep defıssiz birge jazylýy tıis. Sonymen qatar kisi esimimen atalatyn astanamyzdy Nur-Sultan (Nur-Sultan) dep defıs arqyly jazý da durys emes. Bulaı jazý keńes kezindegi Alma-Ata, Kzyl-Orda, Ak-Mechet, Syr-Dará, Amý-Dará sekildi orys tiliniń jazý emlesine qaıta oralǵanymyzdy bildirmek. Al bul defıs qala aty men adam atyn ajyratý úshin qoıyldy deý jaı ǵana ózimizdi ózimiz aldarqatý bolmaq;

56-paragrafta «Arab, parsy tilinen engen kisi esimderi qazaq tiliniń dybystyq zańdylyǵyna sáıkes jazylady: Ysqaq, Yrysjan, Yrysaldy, Ysmaıyl nemese Symaıyl, Muhambet, Ybyraıym, Bátıma, Qasen, Qusaıyn, Qadısha, Pazyl, Ábdiqadir, Álbeıbarys» delingen. Alaıda keltirilgen mysaldarda Yrysjan esimindegi jan komponentinen ózge parsy sózi joq. Ysqaq, Ysmaıyl, Symaıyl, Ybyraıym esimderi arab tiline evreı tilinen engen esimder. Al sońǵy Álbeıbarys esiminiń birinshi komponenti Ál arab sózi bolsa, ekinshi, úshinshi komponentteri, ıaǵnı beı/baı jáne barys túrki sózderi. Sonymen qatar arab, parsy tilderi bir til emes ekenin eskere ketý kerek. Ekeýi qazaq jáne orys tilderi sekildi bir-birine týystyǵy joq bólek-bólek tilder. Sondyqtan «Arab, parsy tilinen» degendi «Arab, parsy tilderinen» dep kópshe túrge ózgertip, mysaldardyń arasyna Merýert, Meıirkúl, Meıirjan, Pakızat, Gúlzada, Gúljan sekildi t.b. parsy tilinen engen kisi esimderin aralastyrǵan jón;

74-paragrafta «Aǵylshyn tilindegi ataýy boıynsha qysqarǵan álemdik mártebesi joǵary halyqaralyq uıym ataýlary túpnusqa tilindegideı jazylady: UNESSO, USAID, NATO, EXPO. Qosymshalar qysqarǵan sózdiń aıtylýyna qaraı defıs arqyly jalǵanady: UNESSO-nyń, -ǵa; USAID-tyń, -qa; NATO-nyń, -ǵa; EXPO-nyń, -ǵa» delingen. Latyn grafıkasyna kóshýdegi negizgi maqsattardyń biri tilimizge kúshtep engizilgen orys tiliniń dybystarynan qutylý bolatyn. Bulaı ereje jasaý orys tilinen engen basy artyq áripterdiń ornyna aǵylshyn tiliniń áripterin tyqpalaýmen parapar. 47-paragrafqa aıtylǵan eskertpemizdeı, endi qutylǵaly otyrǵan orys orfografıasynyń ornyna aǵylshyn orfografıasyn engizýmen birdeı. Sondyqtan mundaı sózderdi jazǵanda álipbıimizdegi bar áriptermen IÝNESKO, IÝSAID, NATO, EKSPO dep jazǵanymyz jón;

76-paragrafta «Shettildik birqatar sózder túpnusqasyna uqsas jazylady, olarǵa qosymsha býyn úndestigine sáıkes jalǵanady: moderator (-dyń, -y, -ǵa, -lar), marker (-diń, -i, -ge, -ler), stepler (-diń, -i, -ge, -ler), vaýcher (-diń, -i, -ge, -ler), sýpervaızer (-diń, -i, -ge, -ler), aıfon (-nyń, -y, -ǵa, -dar), banknot (-tyń, -y, -qa, -tar), bankomat (-tyń, -y, -qa, -tar), planshet (-tiń, -i, -ke, -ter), onlaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), oflaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), dızaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), barmen (-niń, -i, -ge, -der), resepshn (-niń, -i, -ge, -der), skrınshot (-tyń, -y, -qa, -tar), blokbaster (-diń, -i, -ge, -ler)» delingen.

Orys tilindegi termın sózder, tipti Reseıge kórshiles, orys tiline týystas ári álipbıleri de bir (kırıl) belarýs tilinde de orys tilindegideı jazylmaıdy. Mysaly fonetıka – fanetyka, orfografıa – arfagrafiıa, morfologıa – marfalogiıa, bankomat – bankamat, moderator – maderatar, stepler – stepler, planshet – planshet, oflaın – aflaın, orfografıa - arfagrafiıa dep kóptegen termınder belarýs tiline beıimdelip alynǵan.

Osy oraıda belarýs tiliniń tájirıbesine júgingen jón tárizdi, ıaǵnı bul paragraftaǵy «Shettildik birqatar sózder túpnusqasyna uqsas jazylady» degendi «Dybystalýy qazaq tiliniń zańdylyqtaryna sáıkes keletin shettildik birqatar sózder túpnusqasyna uqsas jazylady» dep tolyqtyryp, mysal retinde dybystalýy qazaq tiliniń zańdylyqtaryna sáıkes keletinderin ǵana keltirý kerek.

Orys sózderindegi o árpi, belarýs tilindegideı qazaq tilinde de eshqashan da [a] bolyp aıtylmaıdy. Iaǵnı o árpin [a] dep oqý sanamyzǵa sińip qalǵan orys tiliniń áseri. Sondyqtan moderator sózin qazaq tilindegi aıtylýyna qaraı birinshi býyndaǵy o árpin a-ǵa, sońǵy býynyndaǵy o árpin [y] dybysynyń tańbasyna ózgertip maderatyr, al bankomat sózindegi o árpin aıtylýy boıynsha [a] dybysynyń tańbasyna ózgertip, bankamat dep, al resepshn sózin resepshin dep jazyp, mundaı sózderdi 77-paragraftaǵy «Birqatar kirme sózder aıtylýy boıynsha jazylady» degen erejege jatqyzǵan durys bolmaq. Osylaı etsek belarýs, arab, t.b. tilder sekildi búkil shettildik sózderdi tilimizge ońaı ıgerip alatyn bolamyz;

81-paragrafta «e árpi e árpimen jazylady: element, elevator, poetıka, koefısent» delingen. Mysalda keltirilgen elevator, poetıka, koefısent sózderi e árpin e-ge aýystyrǵannan tilimizge beıimdelip ketken joq. Sondyqtan poetıka, koefısent sózderindegi o árpin a-ǵa aýystyryp jáne qazaq tilinde eki daýysty qatar kelmeıtinin eskerip osy a men e áripteriniń arasyna ı árpin qosyp, paıetıka, kaıefısent dep ózgertken jón. Tipti alǵashqy býynynan keıingi býyndary jińishke dybystalatyndyqtan bul sózderdegi a árpin á-ge aýystyryp páıetıka, káıefısent desek til úndestigin saqtaǵan bolamyz. Al elevator sózindegi o árpin qazaq tilindegi aıtylýy boıynsha y-ǵa aýystyryp, elevatyr dep jazý kerek. Budan keıingi paragraftardyń mysaldarynda keletin qazaq tiliniń aıtylymyna úılespeıtin shettildik sózderdegi dybystarǵa qatysty ustanymymyz da osyndaı bolmaq. Osy oraıda J.Aımaýytovtyń tóte jazýmen jazylǵan «Jaman tymaq» atty óleńinde «shkaf» sózin qazaq tiline beıimdep «yshqap» dep jazǵanyn eskere ketý kerek. (Aqynnyń «yshqap» dep jazǵanyna qarap, keıde osy «shkaf» sózi qypshaqtardyń «ishqabynan» shyqpady ma eken degen oıǵa qalamyz);

82-paragrafta «ıý árpi ú árpimen jazylady: parashút, absolút, glúkoza, debút, prodúser, lúks, valúta, búdjet, búro, sújet, búleten, fúchers, kompúter, tútor, konúktýra, konúktıvıt. Qosymshalar sońǵy býynnyń úndesimine sáıkes jalǵanady» delinegen. Qoldaımyz, alaıda bul ereje ıýán, kaıýta, t.b. sózderge júrmeıdi. Sondyqtan «Sóz basyndaǵy jáne býyn basyndaǵy ıý árpi ıý árip tirkesterimen, al daýyssyzdan keıingi ıý árpi ú árpimen jazylady» dep tolyqtyryp, mysal arasyna ıýan, kaıýta, t.b. sózderdi qosqan jón;

83-paragrafta «ıa árpi á árpimen jazylady: zarád, knáz, narád, razrád, grıláj. Qosymsha §16 boıynsha jalǵanady» delingen. Quptarlyq ereje, alaıda bul erejege ıadro, ıahta, maıak, t.b. sózder týra kelmeıdi. Sondyqtan bul erejeni «Sóz basyndaǵy jáne býyn basyndaǵy ıa árpi ıa árip tirkesterimen, al daýyssyzdan keıingi ıa árpi á árpimen jazylady» dep tolyqtyryp, mysal arasyna ıahta, ıadro, maıak, t.b. sózderdi aralastyrǵan jón;

Osy taraýdyń eskertýinde «ı (ı) árpinen keıin turǵan ıa-nyń ornyna a jazylady: aksıa, alergıa, hımıa, gımnazıa» delingen. Alaıda 6-paragrafta ı árpi daýyssyz dybystyń tańbasy ekeni, al 7-paragrafta ýı (yı), iı (iı) dybys tirkesteri sózdiń barlyq býynynda ı árpimen jazylatyny aıtylǵan. Sonda aksıa sózindegi ı árpin qaı erejege salyp oqımyz. Birinshi ereje boıynsha [aksıa] dep oqımyz ba, álde ekinshi ereje boıynsha [aksyıa] dep oqımyz ba? Ekinshi erejege salyp [aksyı-a] dep oqysaq, sońǵy [a] dybysy jeke býyn quraǵany ma, al [aksy-ıa] dep durys býynǵa bólip oqysaq «ýı (yı), iı (iı) dybys tirkesteri bir býynǵa túspeı qalmaq. Iaǵnı «ýı (yı), iı (iı) dybys tirkesteri sózdiń barlyq býynynda ı árpimen jazylady» degen ereje qaıda qaldy? Qysqasy aksıa sózi býynǵa qalaı bólinbek? Suraq kóp. Bul suraq Túrkia, Fransia, Italia, Japonia, t.b. el ataýlaryna da qatysty;

84-paragrafta «Jińishkelik belgisi () bar býynǵa jińishke daýystylardyń árpi jazylady, qosymshalar túbirdiń sońǵy býynyna úndesip jalǵanady» delingen. Bizdiń oıymyzsha orys sózderin oryssha jazylýynda jińishkertý belgisi bar eken dep, orys tilindegi dybystalýyna jaqyndatyp aıtýdyń qajeti joq. Mysaly álbatros sózin álbatros [álbatros] degennen góri, til úndestigin saqtap albatros [albatros] degen tıimdi. Al álbom sózin tilimizdi alǵa, artqa kúshtep qozǵaltyp álbom [álbom] degennen góri, biryńǵaı jýandatyp albom [albom] nemese biryńǵaı jińishkeletip álbóm [álbóm] desek bul sózdiń maǵynasy ózgerip ketpes;

93-paragrafta «p, h áripterine aıaqtalǵan shettildik sózderge táýeldik jalǵaýy jalǵanǵanda, p, h áripteri uıańdanbaıdy jáne qosymshalar jýan jalǵanady: arhetıp – arhetıpi, stereotıp – stereotıpi, sheıh – sheıhy, shtrıh – shtrıhy; seh (-tyń , -y, -qa, -tar), sheıh (-tyń , -y, -qa, -tar), shtrıh (-tyń , -y, -qa, -tar)» delingen. Alaıda keltirilgen mysaldarda arhetıp, stereotıp sózderi arhetıpi, stereotıpi bolyp, qosymshalar erejege qaıshy jińishke jalǵanyp tur. Sonymen qatar, 81-paragrafqa qatysty aıtqanymyzdaı, mundaǵy stereotıp sózin stereýotıp dep jazǵan jón;

96-paragrafta «-kt, -sk, -pt, -ft árip tirkesine bitetin sózderge qosymsha y, i dánekeri arqyly, al -kt, -nkt, -sk sıaqty quramynda k árpi bar sózderge tek jińishke, basqalaryna sońǵy býyn úndesimine qaraı ne jýan, ne jińishke jalǵanady: fakt, faktige, faktisi; pýnkt, pýnktisi, pýnktige; ınstınkt, ınstınktisi, ınstınktige; dısk, dıskige, dıskisi; aksept, akseptige, akseptisi; soft, softyǵa, softysy)» delingen. Bizdiń oıymyzsha mundaı dybys tirkesterin osy qalpynda qoldaný tilimizge jat. Sondyqtan qazaq tilindegi aıtylymyna qaraı keıbiriniń sońǵy jaǵyna y nemese i áripterin jalǵaǵan jón. Mysaly fakti [fakti] (faktige, faktisi); dıski [dıski] (dıskige, dıskisi); aksepti [aksepti] (akseptige, akseptisi); softy [softy] (softyǵa, softysy), al pýnkt sózin pýńkit [pýńkit] (pýńkiti, pýńkitke), ınstınkt sózin ınstıńkit [ınstıńkit] (ınstıńkiti) dep jazsaq, tilimizge yńǵaılanar edi (tipti, póńkit [póńkit], ensteńkit [ensteńkit] dep jazsaq tilimizge tolyq ıkemdegen bolar edik). Alaıda keltirilgen mysaldardaǵy keıbir sózderdiń balamasy tilimizde bar. Olaı bolsa ózge tilderdegi bóten sózderdi tilimizge jón-josyqsyz endirip, sózimizdi bylǵaı berý jaramas. Bizdiń oıymyzsha Abaı atamyz bul máselege degen kózqarasyn HİH ǵasyrda «Bóten sózben bylǵansa sóz arasy, Ol – aqynnyń bilimsiz beısharasy» dep eki-aq jolǵa syıdyryp, núktesin qoıǵan;

98-paragraftaǵy «Aǵylshyn tilindegi túpnusqasynda w árpimen bastalatyn keıbir sózder ý árpimen jazylady: ýatsap, ýıkıpedıa, ýeb-saıt» degen mátindi «W árpimen bastalatyn aǵylshyn tilindegi keıbir aýdarylmaıtyn sózder qazaq tiline engende sóz basyndaǵy w árpi ý árpine aýysady: ýatsap, ýıkıpedıa, ýeb-saıt» dep ózgertken jón;

Emleshiler yqshamdalý qaǵıdasyn alǵa tartyp, «ýı (yı), iı (iı) dybys tirkesteri sózdiń barlyq býynynda ı árpimen jazylady» jáne «uý (uý), úý (úý) dybys tirkesteri cózdiń barlyq býynynda ý árpimen jazylady» degen ereje engizdi. Áripterdi yqshamdaý tildiń áleýetin kóterer bolsa aǵylshyndar eight, night, right, nation, tongue sekildi dybys sanynan árip sany artyq kóptegen sózderin quramyndaǵy dybys sanyna qaraı [eıt], [naıt], [raıt], [neıshn], [tań] dep yqshamdalyp jazylatyndaı etip, reforma jasar edi ǵoı. Sózderdiń sońynda jazylyp, oqylmaıtyn /e/ árpin give, live, eye sekildi t.b. kóptegen sózderden alyp tastar edi ǵoı. Árıne aǵylshyn tili osyndaı shubalańqy áripterimen aǵylshyn tili bolyp tur. Mundaı áripteri yqshamdalmasa da atalǵan sózder kitaptarǵa syımaı qalyp jatqan joq jáne jazylǵan kitaptary bizdiń kitaptardan qalyńdap ketken joq. Kerisinshe, til áleýetin kóteremiz dep joǵarydaǵy áripterden bir árpin yqshamdasa, sol árippen birge búkil aǵylshyn tili yqshamdalyp keter edi. Bul jaǵdaı qazaq tiline de qatysty. Qazaq sóziniń úndesim áýezin, morfem quramyn, býyn turqyn, tasymal jigin, sóıleý yrǵaǵyn saqtaıtyn dybys tirkesterin jazýda yqshamdaımyz dep, bolashaqta tilimizdiń ózi «yqshamdalyp» ketpesin. Aıta ketý kerek, mundaı yqshamdaý eski qypshaq tilinde de, qazirgi túrki tilderinde de kezdespeıdi. Mysaly SIYR sózin eski qypshaq tilinde syıyr, qaraqalpaq tilinde sıyır, qyrym tatarlary sıyır, sığır qumyq, noǵaı tilderinde syıyr, bashqurt tilinde hyıyr, túrik tilinde sığır, inek, ózbek tilinde sigir, túrkimen tilinde sygyr, urym tilinde sygyr dep jazady. Al SÝ sózi eski qypshaq tilinde suý, bashqurt tilinde hyý, qyrǵyz, qarashaı-balqar tilderinde sýý, qaraıym, qyrym tatar, qumyq, noǵaı tilderinde sýv, ózbek tilinde suv, túrkimen tilinde suw, qaraqalpaq tilinde sýў, tofa, shor, hakas tilderinde sýǵ, shývash, ıakýt tilderinde ýý (uý) dep, INE sózi eski qypshaq tilinde igne, qyrǵyz, noǵaı, qarashaı-balqar tilderinde ııne, qaraqalpaq, qyrym-tatar tilinde iyne, ázirbaıjan tilinde iyná, ózbek tilinde igna, túrik tilinde iğne, túrkimen tilinde iňňe, uıǵyr tilinde يىڭنە [ııgne], shor tilinde ınge, IT sózi eski qypshaq tilinde iıt, qaraqalpaq tilinde iyt, noǵaı tilinde ııt, uıǵyr tilinde ئىت [iıt], urym tilinde ııt, tofa tilinde yt dep jazylady. Baıqap otyrǵanymyzdaı qazaq tilindegi sıyr, sý, ıne, ıt sózderindegi yı, uý, iı dybys tirkesteriniń balamalary ózge túrki tilderiniń eshqaısysynda yqshamdalmaı tarqatylyp jazylady. Bizge dál qazir yqshamdaý qatty qajet bolsa, aldymen álipbı quramyndaǵy /sh/, /ch/ dıgraftary yqshamdalsyn. Bir-eki áripke kóz alartqansha, altyn ýaqytymyzdy bekerge alyp jatqan úshtildilik, ıaǵnı ǵylymı jobalardy, qujattardy, esepterdi, t.b. úsh tilde talap etý yqshamdalsyn.

«Sózderdiń tasymaldanýy» atty İH taraýdyń 99-paragrafynda «Sóz býyn jigine sáıkes tasymaldanady: oqý-shylar, oqýshy-lar; bel-sendi, belsen-di; beıbitshilik, beıbit-shilik, beıbitshi-lik», al 100-paragrafynda «Býyn ı men ý daýyssyzdarynan bastalǵanda da-ýys (daý-ys emes), sa-ýat (saý-at emes), da-ıyndyq (daı-yndyq emes), qu-ıyn (quı-yn emes) túrinde tasymaldanady» delingen. Alaıda sheshimin tappaı kele jatqan qıyn, jıyn, sýyr, sıyr, qıyr, sýy, týy t.b. sózderdiń qalaı býynǵa bólinetini, qalaı tasymaldanatyny týraly emle erejeleriniń esh jerinde aıtylmaıdy, ıaǵnı emleshiler yqshamdaımyz dep kırıldegi eń basty tilbuzar emle erejeni sol qalpynda qaldyrǵan (ı men ý áripterin, olardyń arab grafıkaly eski qypshaq tilinde, qadım, jádıd, tóte jazýlarynda, 1929-40 jyldar aralyǵynda qoldanysta bolǵan latyn grafıkasynda jáne qazirgi latyn grafıkaly túrki tilderindegi jazylý úlgilerin kelesi maqalamyzda qarastyratyn bolamyz).

Qazaq jazýyn latyn grafıkasyna kóshirýdegi negizgi maqsattardyń biri orys tilinen kúshtep engizilgen basy artyq áripter men tilbuzar emle erejelerden qutylý bolatyn. «Shettildik sózderdiń emlesi» atty taraý orys orfografıasymen jazylyp kelgen sózderdegi ó, s, sh, e, ıý, ıa, , áripterin jańa álipbıde qalaı jazý kerektigin kórsetýge arnalǵan. Bul áripter jańa álipbıge enbeı qalǵandyqtan ǵana qarastyrylǵan. Osy áripterge jańa álipbıden balama tabý arqyly shettildik (orys) sózderdi tilimizge beıimdedik dep júrmiz, nátıjeli tustary da jeterlik. Al álipbıden túsirilmegen v, ch áripteriniń dybysyn tilimizge qalaı beıimdeý týraly emle erejelerinde eshteme aıtylmaıdy. Sonymen qatar mysaldardan baıqaǵanymyzdaı o árpin [a] dep oqytatyn orys tiline tán ereje jańa emlede kóp jaǵdaıda ózgerissiz qalǵan. Tilimizde orys sózderindegi o-nyń ornyna y aıtylatyn tustar da eskerýsiz qalǵan. Balamasy bar bóten sózder de jónsiz engizile bergen. Sondyqtan «Shettildik sózderdiń emlesi» atty taraýdy qaıta qarastyrý kerek. Tilimizge aýdarylmaıtyn shettildik sózder men termınderdi osy kezden bastap ıgermesek, balamasy bar sózderdiń balamasyn bermesek keıin kesh bolmaq jáne ýaqyt óte kele, kóz úırenip ketken soń oqylýy tilimizge tompaq keletin sózderdiń orfografıasyn qaıta aýystyrý qıynǵa soqpaq.

Qaldybaı Arystanbekuly, PhD doktor,

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Shyǵystaný fakúlteti

Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azıa kafedrasynyń dosenti m.a.