Elimizdegi parlamentarızmniń qalyptasýy, memleketimizdiń saıası damýynyń zańdy jalǵasy desek qatelespeımiz. Memlekettiń joǵary ókiletti organy bolyp sanalatyn, zańnamalyq mindetterdi oryndaıtyn Respýblıka parlamenti kúrdeli damý jolynan ótip, búginde bilikti organǵa aınaldy. Soǵan qaramastan, «Qazaqstan parlamentarızmi qazirgi tańda halyqtyń múddesin qorǵaıtyn, joǵary dárejeli, ókiletti organǵa aınala aldy ma?» degen saýal aldymyzdan jıi shyǵady. Tipti, «Qazirgi parlamenttiń qolynda baqylaý fýnksıasy joq» degen pikirler de bar. Qazirgi bılik júıesindegi parlamenttiń róli men orny áli de bolsa kún tártibinen bir túse qoımaǵan kúrdeli de, shetendi másele ekendigin osydan-aq baıqaýǵa bolady emes pe?! Osyǵan oraı, biz redaksıamyzda ótken «Keleli keńeske» oı bildirýi úshin QR memlekettik syılyǵynyń ıegeri, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty Nurmahambet Aıtýǵanovty, zań ǵylymdarynyń doktory, profesor, D.A.Qonaev atyndaǵy ýnıversıtettiń rektory Ómiráli Qopabaevty, «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń múshesi, saıasatker BolatDúısenbini, zań ǵylymdarynyń doktory, profesor Zaılaǵı Kenjálıevti, zańger- sharıǵattanýshy Muhan Isahandy shaqyrǵan edik. Endi, nazarlaryńyzǵa sol keńeste aıtylǵan pikir-tujyrymdardy usynamyz.

– Amerıkanyń áıgili áleýmettanýshysy Talkott Parsons ekonomıkalyq júıede aqsha qandaı oryn alsa, saıası júıede bılik te sonshalyqty oryn alady dep tujyrymdaǵan. Endeshe, bılik júıesindegi Parlamenttiń de alatyn orny erekshe bolsa kerek. Osyǵan oraı, aldymen sizderge «Qazaqstannyń bılik júıesindegi Parlamenttiń búgingi alyp otyrǵan orny men róli týraly ne der edińizder» degen suraq qoısaq dep otyrmyz.

Nurmahambet Aıtýǵanov:

– Men kezinde depýtat bolǵam. Bir jyldan keıin, sol 13-shaqyrylym taratylyp ketti. 1995 jyly qos palataly parlament qurylǵan soń, qaıta saılandym. Burynǵy joǵarǵy keńestiń parlamenti men qazirgi parlamenttiń arasy jer men kókteı. Men Joǵarǵy keńeste depýtat bolǵanda osyny baıqadym. Ol 1978 jyly qabyldanǵan normatıvtermen jumys istegendikten, bıliktiń ony oryndaýy óte joǵary boldy. Sol Joǵarǵy keńes qabyldaǵan barlyq sheshimder zańdy bolyp sanaldy. 1995 jylǵy parlament óz aldyna bólek boldy. Óıtkeni, parlament endi qos palataly bolyp bólinip, zań shyǵarýshy fýnksıany atqara bastady. Baıqaǵanym, qazirgi parlamenttiń mindeti tek zań shyǵarý sıaqty. Burynǵy Joǵarǵy keńestiń aıyrmashylyǵy – ol memleketimizge mańyzdy sanalatyn barlyq máseleler boıynsha sheshim shyǵarýǵa at salysatyn. Keıbir jeke depýtattardyń aıtýy boıynsha, biz tek zań shyǵarýmen shektelip qaldyq desek qatelespeımin. Al, endi, sol zańnyń ishindegi baptarynyń oryndalýyn nege qadaǵalap, osy máseleni qarastyrmasqa?! Bizdiń memlekette qadaǵalaıtyn jalǵyz organ – prokýratýra. Al, qazirgi de, burynǵy da depýtattardyń azdap aıtyp qalatyn oılary, sol qadaǵalaýdyń bolmaýy jaıly. Iaǵnı, nege tek zań shyǵaramyz degendeı.Burynǵy Joǵarǵy keńeste baqylaý palatasy bolatyn.Jáne ol memlekettiń barlyq qarjysynyń qaıda jumsalǵanyna deıin tekserýge quqyly edi. Onymen qosa, quqyq organdarynyń jibergen kemshilikteri bolsa, sony da qarap ótýge quqyly bolǵan. Olar óziniń jeke usynystarymen, osal tustardy túzeı alatyn. Al, qazirgi parlament mundaı múmkinshilikterden shektelgen.

Ómiráli Qopabaev:

– Sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz durys. Biz konstıtýsıa boıynsha, jalpy prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy elmiz. Zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot bıligi dep jatyrmyz. Parlament sol zań shyǵaratyn bılikke jatady. Esterińizde bolsa, 1993 jylǵy Konstıtýsıa boıynsha, prezıdent atqarýshy bılikte bolatyn. Al, qazir, prezıdent memlekettik organdardy baqylaıtyn organ bolyp tur. Siz aıtqandaı, parlamenttiń burynǵy Joǵarǵy keńesten aıyrmashylyǵy óte kóp. Joǵarǵy keńestiń ókilettiligi óte úlken bolǵan. Qazirgi parlamentimiz tek qana zań shyǵarýshy jáne eń joǵarǵy ókildik organ. Mysaly, tómengi organ maslıhat bolyp esepteledi. Sol sebepti, parlamentimizdiń quzyreti 2007 jyly arnaýly Konstıtýsıamyzǵa tolyqtyrýlar men ózgertýler engizildi. Sol jumys tobynyń múshesi boldym. Sonda, biz ony kúsheıtkenimiz, keıbir áleýmettik saladaǵy mınıstrlikter salaly komıtetterden ótý kerek degen sóz. Onsyz mınıstrlik te taǵaıyndalmaıdy degen bolǵan. Jalpy, parlamenttik memleketterde siz aıtqandaı zań shyǵarý da, onyń oryndalýyn baqylaý da bolady. Biraq, bizde prezıdenttik basqarý bolǵandyqtan,shekteýler qoıylyp otyr. Bizdiń memleketimiz damyǵan saıyn, jaqsy partıalar paıda bolý kerek. Bizde partıalar nyǵaıyp, ózderiniń ornyn alatyn bolsa, parlamenttiń róli kóteriledi.

Depýtattardyń róli asa joǵary emes. Óıtkeni, onda zańgerler men ekonomıster emes, sportsmender, ártister de bar.

 

Bolat Dúısenbi:

– Parlamenttik júıe, parlamenttik bılik deımiz. Qarap otyrsaq, qazirgi aqparattardan bolsyn, sol jaıly bir qate tappaısyz. Sonda, suraq týyndaıdy. Bılikte úsh júıe bolady. Sol úsh júıeniń bireýi – parlamenttik bılik. «Qazirgi, qalyptasqan parlament halyqty qorǵaı ala ma?» degen zańdy suraq týady. Al, negizinde memleket degen – halyqtyń ómiri. Halyq degen qoǵam. Qoǵam bolsa, adam sıaqty tiri organızm. Osyny oılaýǵa tıis. Endeshe, parlament qoǵamdaǵy ár músheniń quqyǵyn qorǵaýy kerek. Sondyqtan, «parlament zań shyǵaryp otyrǵannan keıin, shyǵarylǵan zańdary qoǵamnyń ár múshesin qorǵaı ala ma?» degen de suraq aldymyzdan shyǵady. Sonda ǵana biz parlamentke durys baǵa bere alamyz. Siz aıtqandaı, «Parlamentke kim baryp, kim depýtat bolýy kerek?» degen saýaldyń jaýaby, sol kezde-aq ózi shyǵady. Bul jalǵyz bizdiń memleket emes, búkil álemmen tym saıasattandyrylyp ketken qoǵamdyq zańdylyq. Ol zańdylyqqa tereńirek úńilsek, adam tárbıelep shyǵaratyn qoǵamnan shyǵady. Kez kelgen adamnyń ómiri qoǵamnyń qalyptasyp, damýymen jetiledi. Olaı damyǵannan keıin, ol tabıǵı zańdylyqqa júginýge tıis. Mysaly, bizdiń saıasatkerlerdiń, ǵalymdarymyzdyń jazyp júrgeni, sol jazylǵan nárseni ary qaraı sıpattap beredi. Biraq, «Bul tabıǵı zańdylyqqa qaıshy kele me» dep túbine úńilmeıdi. Aıtalyq, biz memlekettiń ne ekenine úńile bermeımiz. Memleket degenimiz – qoǵamdaǵy ár túrli adamdardyń ortaq múddesin qorǵaıtyn ınstıtýt. Al, bizdiń qazir memlekettik ınstıtýtty búkil qoǵamnyń múddesinen, talabynan joǵary qoıýymyz memlekettik dıktat. Bul tek bizde emes, búkil álemde qalyptasyp ketken. Máselen, adam baspanaly bolýǵa múddeli. Soǵan memleket bar yqpalyn salý kerek. Al, biz bolsaq, «joq zań boıynsha, menshiktik quqyq qorǵalady, sondyqtan, biz eshnárse jasaı almaımyz. Sot sheshimi qabyldanady. Al, sot bárinen joǵary úshinshi bılik» dep alyp, sot sheshimi ádil me, ádil emes pe, adam quqyǵyn qorǵaı ma, oǵan qaramaı, adamdy baspanasynan shyǵarady. Aıtalyq, sol azamat baspanasyn bir alaıaqtan bilmestikten satyp aldy deıik. Al, memleket eń sońynda, óz pulyna satyp alǵan adamdy dalada qaldyrady. Shynyna kelgende, memleket kim alaıaqtyq jasady, sony tabý kerek. Sol arqyly, bárin, ıaǵnı zańdylyqty ornyna keltirýi tıis. Ol ony istemeıdi. Óıtkeni, sot sheshti. Minekı, sol zańdardyń bárin shyǵaryp otyrǵan parlament. Sonda, parlament kimniń quqyǵyn qorǵap otyr ?! Sizder jańa aıtyp otyrǵandaı, parlament tek zań shyǵarýmen aınalysady degenmen kelispeımin. Onda, nege halyq depýtattardy saılaıdy? Taǵy aıta ketetini, bizde saıası elıta dıktat júrgizedi. Bizge, parlamenttik bılik kerek dep jar salamyz.

Zaılaǵı Kenjálıev:

– Parlamenttiń bılik júıesindegi orny degen óte ádemi taqyryp. Buǵan ár túrli jaqtan kelýge bolady. Bizdiń aldymyzdaǵy úlken ǵalymdar óz sózderin aıtyp jatyr. Kez kelgen memlekettegi bılik júıesi, osy qoǵamda qalyptasqan resmı bılik tanymnyń iske asýy. Qoǵamdyq qaıratkerler, qoǵamdyq sana bılikti qalaı túsinse, sol túsinikti iske asyrady. «Bizdiń bılik tanymymyz qandaı?» degen suraq týyndaıdy. Bizdiń bılik tanym da álemdik bılik tanymnyń bir bóligi. Sondyqtan, biz óz qoǵamymyzda eń durys memlekettik bılikti ornatýymyz kerek degen talap jetegindemiz. Durys bılik degen – demokratıalyq bılik. Demokratıalyq bılik degen ne? Ol túsinik barlyq jerde bireý. Ol – halyq bıligi, dálirek aıtsaq, halyqtyń basym kópshiliginiń bıligi. Memlekettik mańyzy bar máselelerdi halyq qalaı sheshse, sol boıynsha zań bekitilip, sol boıynsha júremiz. Álemdik deńgeıdegi bıliktanym, onyń ishinde Batys Eýropa qoǵamdaryndaǵy bıliktanym osyǵan saıady. Biz de demokratıany dál solaı halyqtyń jáne onyń basym kópshiliginiń bıligi deımiz. Biraq, Batystyń bıliktanymynyń bizdiń bıliktanymymyzdan túbegeıli aıyrmashylyǵy bar. Olardyń aıtatyny, halyqty Qudaı bıleıdi. Sondyqtan, Jaratqan óziniń qalaýyn, halyqtyń kópshiliginiń qalaýyn qoldaý arqyly bildiredi delinedi. Batys elderinde saılaý prosesine basa nazar aýdaratyny sol. Bir de bir daýysty burmalaýǵa jol berilmeıdi. Óıtkeni, olar ádil halyq, demokratıalyq qoǵam – Jaratqan aldyndaǵy jaýapkershiligin moıyndaıtyn halyq jáne qoǵam dep esepteıdi. Jaratqan óz qalaýyn halyqtyń kópshiliginiń daýysyn qoldaý arqyly bildiredi, sondyqtan, halyqtyń kópshiliginiń shyn qalaýyn bilý – Jaratqan qalaýyn bilgenmen birdeı, al, halyq kópshiliginiń aıtqanyn oryndaý jáne onyń bıligimen júrý – Jaratqan bıligimen júrý bolyp tabylady. AQSH, Batys Eýropa elderine tán bıliktanymnyń basty sıpaty osynda. Mine, qarańyzdar, bulaı oılaý bizge jattaý. Óıtkeni, biz ázir keńestik bıliktanym qursaýyndamyz. Al, Batys Eýropa, AQSH jáne ózge de hrıstıandyq mádenıetke súıengen memleketter óz halyqtarynyń Jaratqan aldyndaǵy jaýapkershiligin resmı túrde konstıtýsıalyq aktilerinde ashyq ta batyl bekitedi. Aıtalyq, keshe ǵana Obama prezıdent boldy. Bir qoly Bıblıada turyp, Jaratqandy moıyndap ant berdi. Taǵy mysal, FRG-nyń 1949 jylǵy qabyldanǵan Konstıtýsıasyn ashyp qarasańyz, «My, nemeskıı narod, soznavaıa otvetsvennostpered Bogom ı pered lúdmı..» dep bastalady. Kórip otyrǵandaryńyzdaı, ózin demokratıalyq dep esepteıtin nemister Jaratqan aldyndaǵy jaýapkershiligin moıyndaıtyndyqtaryn óz memlekettik qurylymdarynyń konstıtýsıalyq prınsıpi retinde bekitedi. Al, Anglıany qarańyz, memleket basshysy – Koroleva. Ol sonymen birge anglıkalyq serkovtyń basshysy, ıaǵnı, kez kelgen Anglıalyq memleket qyzmetkeri sonymen birge, Korolevanyń shirkeý basshysy retindegi laýazymyn moıyndaýy tıis.

Muhan Isahan:

– Kókeıge qonymdy jaqsy pikirler aıtylyp jatyr. Zaılaǵı aǵaı – meniń ustazym. Mine, sol kisiniń bıliktanym týraly dinı kózqarastaryna qosarym bar. Áleýmettik basqarýdyń negizin qalaǵan – Ibn Haldýnnyń «Mýhaddıma» atty ataqty eńbegi bar. Onda memlekettik basqarýdy – saıası basqarý, tabıǵı basqarý, paıǵambarlyq basqarý dep úshke bóledi. Saıası basqarý dep qazirgi bizdegi basqarýdy aıtamyz. Iaǵnı, halyqtyń qoldaýyna ıe bolǵan belgili bir saıası toptyń óz ultyn nemese qoǵamdy joǵary saıası uıymnyń ustanymdarymen basqarýy. Tabıǵı basqarý dep halyqtyń talap-tilegine saı, demokratıalyq basqarýdy aıtamyz. Al, paıǵambarlyq basqarýǵa keletin bolsaq, ol ýaqytta teokratıalyq basqarý uǵymy tolyq qalyptaspaǵan kez. Qazir biz teokratıalyq basqarýdy tikeleı jáne janama dep jiktep júrmiz. Bul jerde Ibn Haldýn osy ekeýin de paıǵambarlyq basqarý dep bir-aq qarastyrǵan. Al, negizinen, teokratıalyq basqarýdyń bul dúnıe jáne aqyret degen eki satysy bar. Iaǵnı, halqynyń bul dúnıede de, aqyrette de baqytty bolýyn qamtamasyz etý kerek. Teokratıalyq bılik degen osy.

Musylman quqyǵynyń maıtalmany ataqty Mysyrlyq Muhammed Ábý Zahra: «teokratıalyq basqarý bolý úshin birinshiden, halıfqa senim bildirilýi kerek, ıaǵnı, halyq saılaý arqyly bıleýshini tańdaýy kerek. Ony «bıat» deıdi. Ekinshiden, teokratıalyq bılik ustanymynda ılahı dinı zańdylyqtarmen myna dúnıe zańdylyqtary ekeýi bir-birine qarama-qaıshy kelmeýi kerek. Esterińizde bolsa, Eýropada orta ǵasyrlarda din men ǵylym arasynda qaqtyǵystar bolyp, túrli túsinispeýshilikter oryn alǵan. Al, Islamda áleýmettik jáne pozıtıvti zańdylyqtar dinge qaıshy kelmeýi kerek. Teokratıalyq basqarýdyń úshinshi shartynda,sharıǵı úkimderdi júzege asyrý kerek. Alaıda, bir dinı normalardy turpaıy túsingen saıası kúshter alǵashqy eki satyny bylaı jıystyryp qoıyp, úshinshi shartty, ıaǵnı, sharıǵı úkimderdi birden qoldanǵysy keledi. Bul múlde qate ustanym. Mysaly, Sheshenstanda dál osy jaǵdaı oryn aldy. Olar birden alǵashqy eki satyny attap ótip, áli daıyn emes halyqqa sharıǵatty qatań ustanbaqshy boldy. Iaǵnı, olar úkimderdegi jazalaý satysyn birden alyp keldi. Mundaı teokratıalyq júıe mindetti túrde daǵdarysqa ákep soqtyrady. Al, Zaılaǵı aǵa, sizdiń aıtyp jatqan, AQSH-taǵy bılik júıesi teokratıalyq emes, klerıkaldy júıe. Klerıkaldy memleket degenimiz bılik halyqtyń basym kópshiligi senetin dindi memleket basymdyq tanytyp qoldap otyrady. Qarjylyq, aqparattyq qajettilikterge qaraı qoldaý kórsetip jatady. Al, teokratıalyq júıede din memleketti basqarsa, klerıkaldy júıede memleket dindi basqaratyn, al, zaıyrly memlekette din men memleket bir-birinen bólinedi. Budan basqa tórtinshi konkortoda degen de júıe bar. Bul júıede din men memleket arasynda ózara kelisimder bolady. Qazirgi Italıa, Portýgalıanyń basqarý júıesi osy konkortoda arqyly júzege asady. Bizde Qazaqstanda klerıkaldyq júıege ótý úshin, ıaǵnı, Islamı sıpattaǵy memleketke aınalý úshin konkortoda baspaldaǵymen ótý kerek. Sol úshin, dinı elıtany, din mamandaryn ázirleý kerek.

Zaılaǵı Kenjálıev:

–Zaıyrly memleket degendi qazir shatasyp dini joq memleket dep qaraıdy. Al, negizinde zaıyrly memleket degenimiz – dinı memleket, biraq, dinı senimge tózimdi, ıaǵnı, dinı-zaıyrly memleket degen sóz. Zaıyrly memleket týraly ateısik túsinik bar. Ol túsinik boıynsha zaıyrly memleket – dinı beıtarap, dinnen tys memleket degenge saıady. Qazirgi zertteýler mundaı memlekettiń bolmaıtyndyǵyn dáleldeýde. Ateızm óziniń dinı senim ekendigin jasyrý úshin dinsiz memleket bolady degen teorıany oılap tapty. Búgingi tańda ateızmniń dinı senim ekendigi daý týdyrmaıdy. Jeke dara, dinsiz zaıyrlylyq bolmaıdy, kerisinshe, zaıyrly ateısik, zaıyrly musylman, zaıyrly pravoslav, taǵy sol sıaqty zaıyrly dinı memleketter bolady. Sebebi, qazirgi zamanda adamnyń ar-ojdan bostandyǵyn jáne dindi erkin tańdaý quqyǵyn zań júzinde moıyndamaıtyn, ózge dinderdi resmı túrde ashyq qýdalaıtyn, dinı zaıyrsyz memleket joq desek, qatelese qoımaımyz.

Muhan Isahan:

-Bıliktiń úsh butaǵy arqyly qoǵamdy basqarýdy, ǵylymda tepe-teńdik-tejemelik qaǵıdasy dep aıtamyz. Bunyń negizin Sh.Monteske qalady. Atqarýshy bıliktiń ne zań shyǵarýshy bıliktiń dıktatorlyq ne avtorıtarlyq bılikke ótip ketpeýi úshin bir-birin tejep otyrady. Iaǵnı, tepe-teńdikti saqtaı otyryp, bılik butaqtary halyq múddesine jumys jasaýy kerek. Bizdiń konstıtýsıamyzda bılik butaqtarynyń tepe-teńdik-tejemelik qaǵıdasymen jumys isteıtindigi aıtylǵan. Biraq, onyń tájirıbede eshqandaı belgisi kórinbeıdi. Sebebi, bizdiń bılik butaqtaryna bir tulǵanyń harızmasy ekpindi yqpal etedi. Taǵy bir másele, bizdiń parlamentimizdiń qos palatadan turatyndyǵy. Qos palata ulttyq quramy kúrdeli, federatıvti memlekette bolady. Al, biz Konstıtýsıamyzda ýnıtarly, birtutas memleketpiz dep taıǵa tańba basqandaı etip jazǵanbyz. Olaı bolsa, bizdiń zań shyǵarýshy organ nege qos palatadan turady?! Biz bolashaqta bir palataly júıege ótýimiz kerek. Iaǵnı, májiliste qabyldanǵan zańdardy ekinshi kezekte talqylaýdy konstıtýsıalyq keńeske qaldyrý kerek. Álemdik damyǵan birneshe memleketterde turaqty senat, kongres bar. AQSH-ta da júıe sondaı. Iaǵnı, depýtattar sesıada jınalady da, al, jaı kúnderi ózderiniń qyzmetterinde qoǵammen tyǵyz baılanysyp jumys isteıdi. Múmkin, bizdiń elge bolashaqta, parlamentti bir palatadan quryp, ony kongreske aınaldyrǵan durys shyǵar. Al, senattyń quzyretin konstıtýsıalyq keńeske berýimiz kerek. Taǵy bir másele, 2007 jyly bizdiń parlament partıalyq júıege ótti. Bul saılaý naýqanynda ádiletsizdik týdyratyn sıaqty.Iaǵnı, bizge jeke mandatpen saılanatyn ádisti de saqtaý kerek. Jańa, Ómiráli aǵaı durys pikir aıtty. Bizde shynymen de, depýtattar arasynda professıonalızm tómen. Bizdiń zańdardy alyp qarasaq, kapıtalısik múddeni, materıaldyq qundylyqtardy qorǵaıtynyn baıqaısyz. Al, moraldik turǵyda qorǵaý kemshin. Bul rýhanı daǵdarysqa ákelip soqtyrady. Sondyqtan, bılik bul máselege de nazar aýdarǵany jón.

Zaılaǵı Kenjálıev:

– Taǵy bir másele, biz depýtattardy partıalyq júıemen kirgizsek, bul parlamenttik júıeni kúsheıter dep oıladyq. Sóıtsek, ol keri áserin de tıgizedi eken. Osy turǵyda, parlament tikeleı prezıdenttik bılikke baǵynyshty bolyp shyǵa keldi.

– Belgili zańger, marqum Salyq Zımanovtyń pikirinshe, Parlamenttiń basty kemshiliginiń biri «zakonomanıaǵa» urynýy. Ol kisiniń aıtýynsha, parlamenttegiler úkimettiń qaýlylarymen, buıryqtarymen, tipti, ekijaqty kelisim-sharttarmen retteletin usaq-túıek qatynastardyń bárin zańmen retteýge qumar bolyp ketken kórinedi. Sizder osy pikirge qalaı qaraısyzdar?

Bolat Dúısenbi:

–Myna, qoıylǵan suraqty men tolyǵymen qoldaımyn. Sebebi, shynymen de, bizdiń parlamentarızm zańdyq fetıshızmge aınalyp ketken sıaqty. Bul jalǵyz ǵana bizde emes, bul basqa da memleketterde bar másele. Al, negizinde, bul halyqty óte jeńil qursaýda ustaıtyn jol. Mine, osydan zańnyń dıktaty paıda bolady. Osy tusta, zańdar arqyly parlament qoǵamda ádildik ornata ala ma degen suraq týýy kerek. Bul jerde biz álemniń ekinshi ustazy Ábý-Nasyr Ál-Farabı babamyzdy eske alaıyq. Ol «Ǵylym degen – aqıqatqa jetý»degen. Ol tek qana eksperımentaldy túrde ǵana emes, sonymen qosa, tereń oıdy oılaı bilip, oı júıesin damyta, boljaı bilip eksperımenttyq túrde jańa aqıqatty bilip, otyrýymyz kerek degen sóz. Sondyqtan, menińshe, bizdiń memlekette zańdy saraptaý da qajet. Qabyldanyp jatqan zań, sol qoǵamnyń damýyn tejeı me, joq, álde onyń damýyna múmkinshilik jasaı ma?! Biraq, birde-bir zańdylyqtan osyny taba almaısyz. Aıtalyq, bizdiń jer týraly zańymyzdaı eshqandaı elde zań júıesi joq. Qarap otyrsaq, barlyq kapıtalıs memleketterde jer satylady. Biraq, arnaıy shekteýler de qoıylady. Olar jerdi memlekettiń paıdasyna baılanysty ǵana satady. Eger, siz fabrıka, zaýyt salsańyz, ol ekonomıkaǵa áseri bar bolǵandyqtan, jer satylady. Jańa biz rýhanı damý týraly da sóz qozǵadyq. Shynynda, keleshek rýhanı daǵdarysqa ketip bara jatyr. Erteń elikteýmen Batystaǵy bizdiń mádenıetimizge ersi, jat zańdar qabyldanyp ketse de men tań qalmaımyn.

Ómiráli Qopabaev:

– Jańa suraqtaǵy Salyq Zımanovtyń aıtqan máselesi, bizdiń parlament qajetti zańdy qabyldaı ma, ne qajetsiz zańdy qabyldaı ma, sonda jatyr. Biz konstıtýsıamyzda quqyqtyq memleket quramyz dep jazyp qoıdyq. Onda, bári zańǵa baǵynady delingen. Keńester tusynda ákimshilik júıede ómir súrdik. Solaı bolmas úshin, biz, qazir zańdardy qabyldaýǵa tyrysyp júrmiz. Sondyqtan, elimizge qajet zańdardy qabyldaǵan durys.

Bolat Dúısenbi:

– Keńestik tusta zań bolmady degenińiz durys emes. Zańdy qabyldaǵanda, onyń memleket múddesin qorǵaıtyny, ne qorǵamaıtyny úlken mánge ıe bolýy tıis.

Muhan Isahan:

– Bizdegi qabyldanyp jatqan zańdardy «óli» ne «tiri» zańdar dep bólýge bolady. Sondaǵy, «óli» zańdar qoǵamnyń ıgiligine jumys istemeıtin zańdar. Parlament halyqtyń muń-muqtajymen sanaspaıtyn zań shyǵarýshy fabrıka sıaqty. Qazir on myńnan astam zań shyǵaryp tastadyq. Mine, sol zańdardyń barlyǵy halyqtyń múddesine jumys jasap jatyr ma? Solaı dep kesip aıta almaımyz. Quqyqtyq memleket bolǵan soń, qabyldanǵan zańdardyń barlyǵy kúshine ený kerek. Biraq, bizde ókinishke oraı, olaı emes. Salyq Zımanov atamyzdyń pikirimen kelisýge bolady. Ekinshi bir másele, zań shyǵarýshy bılik atqarýshy bılikten táýelsiz bolý kerek. Eger, atqarýshy bıliktiń bastamasy halyq múddesine qarsy kelse, ony da tejep otyrǵan jón. Biraq, bizdiń parlament úkimet daıyndaǵan zańdardy ratıfıkasıalaýmen ǵana shekteletin sıaqty. Osy turǵyda Salyq atamyzdyń pikirimen kelisýge bolady.

Nurmahambet Aıtýǵanov:

– Zań kez kelgen memleketke kerek. Biraq, másele zańnyń sapasynda. Ol oryndalýy úshin, myna – qazirgi ómirde jumys isteıtin zań bolýy tıis. Ony jasaıtyn – depýtattar. Sondyqtan, ár depýtat bir máseleni óz moınyna alsa, kóp máseleler sheshiledi. Sonymen qatar, depýtattar saılaýyn rettegen durys shyǵar. Qazir zıaly qaýym bar ma, joq pa degen suraqtar bar. Men zıaly qaýym dep halyqtyń muń-muqtajyn túsinip, ony bılikke jetkize alǵan adamdy ǵana aıta alamyn. Taǵy bir másele, depýtattar quramynda jastar da barshylyq. Bir kemshiligi, olardyń ómirlik tájirıbesi az. Bul da áserin tıgizedi. Aıtalyq, Amerıkanyń kongresmendary, sol salada 50-60 jyl jumys istep, bar máseleni sheshe alatyndar.

Zaılaǵı Kenjálıev:

– Salyq Zımanov memleket, quqyq teorıasyna kóp eńbegi sińgen tulǵa. Men Sákeńniń aspıranty, doktoranty boldym. 25 jyl birge jumys istedik. Qazaqtyń ata zańdary degen on tomdyq shyǵarǵanbyz. Myna, qoıylyp otyrǵan másele sodan bastaý alady. Sonda, shynymen de keıbir zańdar qajeti joq jaǵdaıǵa arnalǵanyn baıqadyq. Sondyqtan, zań qoǵamda rettelýge tıisti máselelerdi ǵana qarastyrǵany da durys shyǵar. Taǵy aıta ketetini, keıbir qoǵamdyq qatynastar haqynda qansha zań shyǵarsaq ta, ol tus zańsyz rettelgen.

Ázirlegen Aqbota ISLÁMBEK,

"Aqıqat" jýrnaly