Qazaqstandyq zertteý toby júrgizgen áleýmettik saýalnama boıynsha, qytaı qazaqtary óz otanyn Qytaı dep biledi. Sóıte tura, olardyń basym kópshiligi Qazaqstanda turǵysy keledi.
Saýalnamaǵa qatysqandardyń 92,5 paıyzy qazaq tilinde, 7,5 paıyzy qytaı tilinde bilim alǵanyn aıtqan. Qazaq tiliniń bolashaǵyna "qatty alańdaýshylardyń" qatary 61,5 paıyz, "azdap alańdaıtyndardyń" úlesi 32,7 paıyzdy kórsetken. Jas balalarǵa qazaq tilin oqytýda aıtarlyqtaı qıyndyq kórip otyrǵandardyń úlesi 58,3 paıyzdy quraǵan. Degenmen, Botagóz Raqyshevanyń sózinshe, til ahýalyna qatysty bul kórsetkishter qazir tipti nasharlap ketýi múmkin. Sebebi sońǵy úsh jylda qazaqtar turatyn óńirde qos tildilik naýqany bastalǵan. Qytaı tilin bilmeıtin adamǵa qalada jumys tabý qıyndaǵan.
"BOLASHAQTARYNA ALAŃDAIDY"
Al ulttyq salt-dástúrdi saqtaý, ony jastarǵa úıretý, jeti ata shejiresin bilýge qatysty suraqtarǵa jaýap qatqandardyń 80 paıyzǵa jýyǵy «ıá, bilemiz» degen. «Qandaı ulyspen nekelestińiz» saýalyna 83,2 paıyz - "qazaqpen", 7,3 paıyz - "uıǵyrmen", 3,8 paıyz - "qytaımen", 2,9 paıyz - tatarmen, 1,9 paıyz - "dúngenmen" dep jaýap bergen.
Respondentterdiń 56,7 paıyzy tórtinshi nemese odan da arǵy ata-babasynan beri sol jerde turatyndaryn kórsetse, 43,3 paıyzy qazirgi qonystaryn ata-babasynyń "túpkilikti atajurty" dep bilgen. Al otanǵa qatysty suraqqa 88,4 paıyzy Qytaıdy, 10,6 paıyzy Qazaqstandy "óz otanym" dep tanyǵan. Osyǵan qaramastan saýalnamaǵa qatysqandardyń 88,8 paıyzy Qazaqstanda (ózderi nemese balalary - red.) turǵysy, 90,5 paıyzy jumys istegisi, 81,5 paıyzy bilim alǵysy, 77,7 otbasyn qurǵysy keletinin kórsetipti.
Áleýmettanýshy Botagóz Raqysheva Azattyq tilshisine Qytaı qazaqtarynyń 88,4 paıyzy «óz otanyn Qytaı» dep beletini, sóıte tura Qazaqstanǵa jappaı kóshkisi keletinderinde tań qalarlyq eshteńe joq deıdi.
– Árıne, olar Qytaı memleketinde týyp ósti. Ekinshiden, olar turyp jatqan jerin ata-jurtym dep biledi. Al ol jer búginde Qytaı memleketiniń ıeliginde. Sondyqtan, Qytaıdy otanym dep sanaıdy. Al, Qazaqstanǵa kóshkisi keletini túsinikti. Bolashaqtaryna alańdaıdy, – deıdi Botagóz Raqysheva.
Áleýmettik saýalnamanyń tanystyrylymyna qatysqan tarıhshy Jaras Ermekbaı Azattyqqa bul zertteýden «eshqandaı jańalyq estimegenin» aıtty.
"EKSTREMALDYQ ÁLEÝMETTANÝ"
– Eshqandaı jańalyq estigem joq. Sosyn Qytaıda mundaı jumys júrgizýge [áleýmettik saýalnama júrgizýge] ruqsat bermeıdi. Ol jaq ashyq emes. [Bul zertteý toby] ózderinshe óz joldarymen baryp kelgen. Kóp jańalyǵy joq. Burynnan aıtylyp, jazylyp júrgen másele. [Saýalnamany] qalaı júrgizgeni túsiniksiz, – deıdi Jaras Ermekbaı.
Áleýmettanýshy Botagóz Raqysheva Qytaıda áleýmettik saýalnama júrgizýdiń qıyn ekenin rastaıdy jáne ózderiniń jumysyn «ekstremaldyq áleýmettanýǵa» teńeıdi. Ekspedısıalarynyń tórt jylǵa sozylý sebebin jumystyń qıyndyǵy men kúrdeli ekeninen kóredi.
– Biz anketa ustap kóshede júrgen joqpyz. Kóp jaǵdaıda adamdarmen sóılesip, olardyń aıtqanyn jazyp alyp nemese eske saqtap, qonaqúıde ózimiz toltyrdyq. Ózge qupıalarymyz da jetkilikti. Olardy ashyp aıtpaımyn. Zertteýshi retinde jolymnyń bolǵany Qazaqstandaǵy Qytaı elshiligimen qarym-qatynasym jaqsy, [Qytaıǵa] ońaı baryp kelýge, sondaǵy ǵalymdarmen baılanys ornatýǵa onyń da septigi tıdi, – deıdi Botagóz Raqysheva.
On jyldan beri sheteldegi qazaqtardyń jaǵdaıyn zerttep júrgen áleýmettanýshy Qytaı qazaqtary saýalnamasynyń nátıjesi ózi kútkendeı shyqqanyn aıtady.
Al saıasattanýshy Ádil Káýkenov áleýmettik saýalnamadan paıdaly derekter taýypty:
– Qytaı qazaqtarynyń jaǵdaıyn jekelegen adamdardan emes, osyndaı mamandardyń eńbekterinen bilý paıdaly boldy. Kóp nársege kózim jetti. Búgingi talqylaý óte tartysty ótti. Onyń sebebi áli de tereńdep zertteıtin taqyryptardyń kóptigi. Bul baǵyttaǵy jumys toqtap qalmasa deımin, - dedi saıasattanýshy.
«Qoǵamdyq pikir» zertteý ınstıtýtynyń basshysy Botagóz Raqysheva Qytaı qazaqtary týraly doktorlyq dısertasıa qorǵaǵan. 2010 jyly oǵan Qytaıda áleýmettik saýalnama júrgizýge Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi tapsyrma bergen. Raqysheva Azattyqqa Qytaı qazaqtarynyń búgingi jaǵdaıyna qattysty zertteý qortyndysyn mınıstrlikke tapsyrǵanyn aıtty.
2010 jyly ótken Qytaı halyq sanaǵynyń resmı deregi boıynsha, bul elde 1 557 457 qazaq turady. Qazaq kóp shoǵyrlanǵan jerdiń biri – Shyńjań ólkesine qarasty İle qazaq avtonomıalyq okrýgi. Ondaǵy qazaq sany – 1 223 252. Qazaqstan úkimetiniń resmı statısıkasyna sáıkes 1991 - 2014 jyldar aralyǵynda 136 myńnan astam Qytaı qazaǵy Qazaqstanǵa "oralman" mártebesin alyp kóship kelgen. Osy jyldary tarıhı atajurtyna qaıtqan jalpy oralman sany bir mıllıonǵa taıaıdy. Olardyń basym kópshiligi - Ózbekstannan kelgender. Al oralman kvotasyn almaı, óz kúshimen tarıhı atajurtyna oralǵan Qytaı qazaqtary týraly anyq derek joq.
azattyq.org
Pikir qaldyrý