QR prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev myrzanyń nazaryna!

Qazaq halqy jaratylysynan ata dinine kámil sengen, antqa adal, ýádege berik bolǵan. Ásirese arýaqtardy bárinen bıik qoıǵan. Jaıshylyqtyń ózinde arýaqtardy aýzynan tastamaǵan. Al «e, arýaq!» dep atqa qonyp jaýǵa  qarsy atoı salǵanda, qas dushpannyń qabyrǵasyn kúıretip, basyp-janshyp, jeńisti qoldan bermegen. Qorqynysh degendi bilmegen.  Óıtkeni, ata-babalar men batyrlar arýaǵy qoldap, qýattap, jelep-jebep júretinin áste umytpaǵan. Uly hanymyz Abylaı jas shaǵynda, keıin handyq qurǵan kezinde de  jaýǵa qarsy shapqanda, ne jekpe-jekke shyqqanda «Abylaılap!» aq týyn kóterip, arýaqtarǵa  syıynyp baryp, qaharmandyq erliktiń úlgisin kórsetip otyrǵan.

Búkil arǵy-bergi tarıhymyzǵa kóz júgirtsek, ańyzǵa aınalǵan batyrlarymyzdyń aldynda turatyn Alpamys batyrdyń orny erekshe. San ǵasyrlar boıy Alpamys batyr rýhymen aýyzdanyp, ómirinen ónege, erliginen úlgi alyp qazaqtyń qanshama urpaǵy ósip, jetildi deseńizshi.  Alpamysty tek qazaq qana emes, búkil túrki álemi moıyndap maqtanysh tutady. Óıtkeni, ol – batyrlyq pen erliktiń sımvoly.  «Jıdeli-Baısyn jerinde, Qońyrat degen elinde» dep bastalatyn batyrlar jyryn byltyr «Tulpar minip, tý alǵan»  saıysynda mektep oqýshylary múdirmeı jatqa aıtty. Bul– erlikti dáripteý, jas urpaqtyń sanasy quıý. Al batyrlyq dáýren qurǵan Alpamystyń tarıhy tym tereńde jatyr.  Aty ańyzǵa aınalyp, batyrlar jyryna arqaý bolǵan Alpamystyń janqıarlyq erligi, bıik adamgershiligi, teńdessiz otansúıgishtigi, týǵan jeri men eline degen sheksiz mahabbaty búgingi HHİ ǵasyrda  ǵana emes, bolashaq baqytty urpaqtarymyzǵa rýhanı azyq bolyp, aldaǵy júz jyldyqtarǵa jalǵasyp, qyzmet ete beretin bolady.

Shúkir delik, keıingi bes-on jyldyń kóleminde Alpamys batyr aty qaıta jańǵyryp, jasaryp eldiń sanasyna sáýle shashty.  Batyr arýaǵy keń baıtaq qazaq dalasyn sharlap ketti.  «Áp, bárekeldi!»  dep  buǵan qýanǵandar men qoldap-qýattaǵandardyń qatary artty.  Batyr arýaǵy týǵan jerdiń tósinde saltanat qurdy.  Maqtanyshpen aıtyp otyrǵan sózimizge dálel keltireıik: Shymkent qalasynda, Jetisaı jerinde, Aqtóbe oblysy Muǵaljar aýdanynda kórgen jannyń kózi toıatyn, ar-namysyn oıatatyn, erik-jigerin janıtyn, erlikke bastaıtyn, otansúıgishtikke baýlıtyn Alpamys batyrdyń alyp eskertkishteri boı kóterdi. Bul batyrǵa degen halyqtyń mahabbaty, eldiń súıispenshiligi, erlikke taǵzym, izgi tilegi edi. Eń bastysy, batyr  arýaǵyn ardaqtap, qurmettep, qadir-qasıetin qaıta jańǵyrtyp búkil elge pash etildi.  Alpamys batyr aty Jetisaı aýdanyndaǵy sport keshenine, balabaqshaǵa, aýylǵa jáne kóshege berildi. Árıne, biz buǵan dán rızamyz. Batyrdyń qaharmandyq erligin odan ári tereńirek nasıhattap, otansúıgishtigin dáriptep jas urpaqtyń boıyna myqtap sińirý maqsatynda  2017 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń atyna  ótinishimizdi aıtyp, usynysymyzdy qosa joldap hat jazǵan bolatynbyz.  Onda Jetisaı qalasynda  ornalasqan «100 mektep,100 aýrýhana» baǵdarlamasy boıynsha jańa salynǵan № 8 jalpy orta mektebine Alpamys batyr atyn berýge usynys jasap,  ony qoldap-qýattaýyn ótingen edik. Obaly neshik, ata-baba men batyrlar arýaǵyn árqashan ardaq tutatyn Elbasy bizdiń ótinishimizdi jerde qaldyrmaı, tıisti tapsyrmalar berip, máseleni tez arada on sheshilýine yqpal etkenin  esh umytpaımyz. «Barlyq qujattar daıyndalyp, tıisti mekemelerden qorytyndy alyp, batyr aty mektepke  áni-mine beriledi» dep otyrǵanda, 2018 jyly  Maqtaral aýdany qaq bólinip, jańadan Jetisaı aýdany boı kóterdi. Endi barlyq qujattardy qaıta jasaýǵa týra keldi.  Jasadyq ta, joǵarǵy jaqqa jóneltik te. Biraq áli kúnge deıin tym-tyrys, ne bolyp, ne qoıǵanyn aıtatyn adam tappaısyz.  Jarqyrap, jalyndap bastalǵan istiń sońy sátsiz aıaqtalyp, jalp etip sónip qaldy.  Aýdan ákimdigi, oblystyq mekemeler joǵarǵy  jaqqa  silteıdi, al joǵaryda otyrǵandar jaq ashpaıdy. Jazǵan hattarymyzǵa jaýap ta bermeıdi. Osylaısha mektepke batyr atyn bersek degen úmitimiz aqtalmady.  Eki jyldan beri másele sıyrquıymshaqtanyp, álde bireýlerdiń nemquraıdylyǵynan sozbalanǵa túsip biter is bitpeýge aınaldy. Endi buǵan ne deısiz? Bolyp turǵan nárseni  boldyrmaýǵa kelgende  aldymyzǵa jan salmaıtyn halyq ekenimizdi kórsettik. «Alpamys batyr arýaǵynan uıat boldy-aý»  dep  qynjylyp júrgen jandy  tappaısyz.  Arýaq demekshi,  biz arýaq syılaýdan qalyp bara jatqan sıaqtymyz. Tilimizben,  qulash-qulash qaǵazdardy  toltyryp bárin qatyryp qoıǵanymyzben, naqty iske kelgende tym ústirt, umytshaqpyz, shalaǵaımyz. Áıtpese,  «Uly dalanyń jeti qyry», «Qazaq handyǵy», «Máńgilik el», «Rýhanı jańǵyrý» sekildi  baǵdarlamalar jeterlik. Al muny jergilikti jerde aıaǵyn qurdymǵa ketirip jatqandar bar.  Bul baǵdarlamalar ashyǵyn aıtý kerek, bizdiń ótken tarıhymyzdy, batyr babalarymyzdy, aqyldy handarymyz ben bılerimizdiń esimderin qaıta jańǵyrtyp, el sanasyna  sáýle túsirip, shýaq shashsaq degen ıdeıadan týǵan bolatyn. Bylaısha aıtqanda, arýaqtardy ardaqtap, qurmet kórsetýge tıis edik, ókinishke oraı olaı bolmady.

Bárinen de buryn Alpamys batyr arýaǵyn syılamaı, aıaq-asty etip,  sozbalańǵa salyp, kózge ilmeı, eskerýsiz, ataýsyz qalyp bara jatqany janǵa batady. Arýaqtardy ardaqtaǵan eldiń abyroıy aspandap ketetinin bilsek te, bárine kóz jumyp qaraıtynymyz jaqsylyqqa aparmaıdy.  Búgingi tańdaǵy bolyp jatqan barlyq kelensizdikter men qıynshylyqtar: kóp balaly áıelderdiń janaıqaıy, sherýshilerdiń kóbeıýi, atys-shabys, jarylys, áleýmettik saıası ahýaldyń nasharlaýy osy arýaqtardy tóbemizge kóterip, ardaqtaı almaı otyrǵanymyzdan ba dep qalasyń. Arýaqtardy esh umytýǵa bolmaıdy. Olar qashanda bizben birge jáne bizdi qoldap-qýattap, jelep-jebep júretin qudiretti kúsh ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Osyndaıda qazaq «keıbir kúnálardy Qudaı keshirgenimen, arýaqtar keshirmeıdi» dep tegin aıtpaǵan.  Álemdik tarıhtan belgili, kez kelgen el ózderi qurmet tutatyn tulǵalardyń attaryn ulyqtap,  esten shyǵarmaýǵa kúsh salady. Mysaly, Ivan Groznyı, Ermak, Napoleon t.b. taǵdyry qaıshylyqqa toly tulǵalardyń esimderin kóshege, qalaǵa, joǵary oqý oryndaryna berip jatady.  Tipti, Astana qalasynyń ataýy kózdi ashyp-jumǵanshy Nur-Sultanǵa aınalyp shyǵa kelgeninen habardarmyz. Bulaı qynjylys bildirip otyrǵanymyzdyń sebebi,  bárine múmkin  nárse Alpamys baıyrǵa kelgende keıbir atqaminerlerdiń qaraqurttaı jıyrylyp, peıilderi tas emshekteı tarylyp qalatynyna esh túsine almaı –aq qoıdyq. Arýaqtarmen oınaýǵa, qorlaýǵa, keleke etýge, jaǵymsyz sóz aıtýǵa,  til tıgizýge tipti bolmaıtynyn ata-babalarymyz aıtýdaı-aq aıtyp ketken.  Qazaq Qudaıdan buryn arýaqtardan aıaq tartqan, qoryqqan. Endeshe myna bir tarıhı mysaldy alǵa tartyp kóreıik:  1941 jyldyń jaz aıynda ataqty orys ǵalymy Gerasımov óziniń bir top nókerlerimen Samarqand qalasyna kelip, Ámir Temirdiń máıitin ashyp, ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizýge bel sheshe kirisedi.  Sonda qalanyń ataqty ǵulamalary, din basylary kelip orys ǵalymyna: «Ámir Temirge tıispeńder, aıaǵy jaman bolady, soǵys bastalyp, qasiretti zaman ornaıdy» depti.  Ǵalym ǵulamalardyń sózin qulaqqa ilmeı qabirdi ashyp, uly qolbasshynyń máıitin ushaqpen Máskeýge alyp ketedi.  Aıtqandaı-aq, máıitti ashqan 22 maýsym kúni túnde fashısik Germanıa  Sovet eline tutqıyldan shabýyl jasap, surapyl soǵys bastalyp ketedi. Endi buǵan ne deısiz? Arýaqtarǵa tıisip, qorlaýdyń sońy osyndaı zobalańǵa ulasqanyn tarıh áli umyta qoıǵan joq. Áńgimemizdi odan ári jalǵaıyq. 1944 jyly Stalınniń tikeleı tapsyrmasymen Ámir Temirdiń máıitin Samarqandqa qaıta aparyp jerleýdi uıǵarady. Múrdeni ushaqqa salyp, Máskeý qalasynyń ústinen úsh aınalyp ushyp, maıdan dalasynyń aspanynda biraz qalyqtap Samarqandqa bet alyp, áıgili qolbasshyny qutty  ornyna qaıta jerlepti.  Adam aıtsa sengisiz, sol saǵat, sol kúnnen bastap Sovet áskerleri nemisterdi tyrqyrata qýyp, barlyq shabýyldary  jeńispen aıaqtalyp Berlınnen bir-aq shyqqan ǵoı.  Mine arýaqtyń qudireti, mine arýaqtyń kúshi dep osyny aıtsa bolady. Al biz bolsaq, arýaqtardy elep, eskergimiz kelmeıdi.

Qysqasyn aıtqanda, aty ańyzǵa aınalǵan Alpamys batyr babamyzdyń arýaǵyn qoljaýlyq etpeı,  tıisti qurmetimizdiń kórsetip,  ardaqtaı bileıik degimiz keledi. «Árýaq rıza bolmaı, tiriniń tirshiligi esh ýaqytta alǵa jyljymaıdy». Áńgimeniń toqeteri osy.

Baýyrjan Ońǵarbaev,
«Alpamys batyr» respýblıkalyq
qoǵamdyq qorynyń prezıdenti,
«Eren eńbegi úshin» medaliniń
ıegeri, Qazaqstan Jýrnalıser
odaǵynyń múshesi