AQSH pen QHR arasyndaǵy saýda "soǵysy" birtindep saıabyrsyp kele jatqanda, jaǵdaı múlde basqa arnaǵa aýysyp ketti. Oılamaǵan jerden koronavırýs paıda boldy da álemdi az ýaqyttyń ishinde astań-kesteń etti. Ekonomıka, munaı óndirisi, qarjy naryǵy, áleýmettik sala bári de daǵdarysqa tústi. Álem elderi jappaı vırýstan qutylýdyń, saqtanýdyń jolyn qarastyrýda. Vaksına óndiretin elder ol úshin mol qarjy bólip, ǵylymı zertteý jumysyn barynsha qoldap otyr.

Álemde vaksına óndirisi – asa tabysty salanyń biri. Mysaly halyqaralyq "AllianceBernstein" aktıvterdi basqarý kompanaıasynyń jazýynsha: Vaksınalar naryǵy sońǵy jıyrma jyl ishinde alty ese ósip, qazirgi koronavırýsqa baılanysty quny 35 mıllıard AQSH dollaryna jetken. Álem boıynsha osy tabysty salanyń 85 paıyzdyq úlesin nebári 4 iri korporasıa ustap otyr. Olar: Aǵylshyndyq "GlaxoSmithKline",  fransıalyq "Sanofi" jáne AQSH-tyń alpaýyt kompanıalary "Merck" pen "Pfizer". Qytaıda álemdik naryqta kóptep vaksına óndiretin óndiris oryndary bolǵanymen, naqty óziniń zıatkerlik quqyǵymen jasaǵan tól vaksınasyn alǵash ret 2013 jyly qazan aıynda Búkil dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń bekitýinen ótkizgen. Biraq Úndistan men Qytaı qazirgi kezde vaksına óndirisi damyp otyrǵan elder sanalady.

Nátıjede AQSH alǵash bolyp 16 naýryzda daıyndaǵan vaksınasyn 18-55 jas arasyndaǵy 45 deni saý eriktige salý jumysyn bastady. Qytaı ertesi, 17 naýryzda vaksına daıyn bolǵanyn jáne onyń ebola  vırýsyna qarsy vaksına negizinde jasalǵanyn ári ózderiniń tól ónimi ekenin sondaı-aq qaýipsiz, ónimdi ári sapaly ónim ekenin jarıalady. Alaıda vaksına jasaǵan qytaılyq mamandar "AQSH-tyń vaksınany birden adam denesine salýy asyǵystyq boldy, aldymen janýarlarǵa salyp synap kórý kerek edi" degen oılarymen bólisti. Vaksına jasaýǵa AQSH 60 kúndeı ýaqyt jumsasa, Qytaı 50 kún shamasynda ýaqyt jumsaǵan eken. Baıqap qarasańyz, eki iri el arasynda básekelestiktiń tek ekonomıka salasynda ǵana emes, ǵylym men tehnıka, áskerı-medısınalyq sala boıynsha da joǵary deńgeıde ekenin kórýge bolady.

Vaksına jasaý salasy biz onsha mán bermesek te, damyǵan elder arasynda ǵylym men bilimniń, joǵary tehnıkanyń, memleket qorǵanysy men ulttyq qaýipsizdik sekildi tolyp jatqan salalar boıynsha barynsha mańyzdy ári básekelestigi joǵary sala eken. Sebebi, bul sala kóp qarjyny, joǵary tehnologıaǵa negizdelgen ǵylymı-ınnovasıanyń, halyqaralyq marketıń pen menedjmenttiń bolýyn talap etedi. Bul talaptardan kez kelgen eldiń shyǵýy qıyn. Sol úshin bul salada básekelester kóp emes. Bir sózben aıtqanda monopolıalanǵan sala deýge bolady. Bernshteınniń (AllianceBernstein) jazýynsha, damýshy 94 elge salynǵan árbir AQSH dollary vaksına ınvestısıasynyń qaıtarym tabysy 44 AQSH dollar. Bul salanyń osyndaı tabysty ekendigin Merck-tiń vaksınasıa bıznesi 2019 jyly 8,4 mlrd AQSH dollaryn quraıtyn tabys ákelgenin ári segment jyl saıyn 9 paıyzdyq deńgeımen ósip kele jatqanynan kórýge bolady. Bul jyl saıyn jańa vırýs paıda bolyp adamdar aýyrýǵa shalynyp jatyr ma, joq álde aqshaǵa qunyqqandar ózderi vırýs jasap sony taratyp, vaksınasyn satý arqyly qaltalaryn barǵan saıyn qalyńdatyp otyr ma, ony bir Qudaı biledi.

Alpaýyt memleketter arasyndaǵy ekonomıkalyq, qarjylyq jáne áskerı qarý-jaraqtardaǵy barlyq básekelestiktiń túbinde ǵylym men bilimdegi básekelestik jatyr. Bilim jáne ǵylym salasynda damyǵan elder basqa sala boıynsha da damı alatyny belgili. Men ne úshin vaksına "soǵysy" – adamzattyń aqyrzamany dep aıtyp otyrmyn? Sebebi, adamnyń aýrýǵa qarsylyq qýaty jáne onyń vırýstarmen juǵymdalýynyń bári de gendik erekshelikterine ıe.

Ár jasýshada adamnyń genetıkalyq aqparaty saqtalǵan. Sondyqtan dene aǵzalarymyzdyń bir jasýshasy arqyly sol aǵzany jasap shyǵýǵa bolady. Mysaly, ókpeniń bir tal jasýshasy bar bolsa, ári saý bolsa, adam ókpesin qaıta jasaýǵa bolady degen sóz. Sondyqtan keıbir memleketter azamattarynyń "gendik qoımasyn" jasap jatyr. Gendik qoıma (qor) – sol eldegi  adamdardyń qanyna túrli medısınalyq taldaý jasaý arqyly alynǵan, azamattardyń jalpy medısınalyq, bıologıalyq, gendik aqparattarynyń saqtalǵan bazasy. Bul qoıma memlekettiń basqarý qurylymy úshin de, medısınasy úshin de asa mańyzdy. Alaıda, asa qaterli tusy – eger tek bir ǵana ultty joıýdy maqsat etetin bolsa, nysanaǵa alynǵan ulttyń gendik erekshelikterin sol gendik qordaǵy málimetter arqyly taýyp, tek solarǵa ǵana juǵatyn vırýsty oılap taba alady. Bul aıtylǵandar qazirgi zamanǵy ǵylym salasynda CRISPR tehnologıasy degen atpen belgili boljamdar men teorıalar (ol týraly jeke toqtalamyz). Áli naqty ómirde iske aspaǵan dúnıeler. Alaıda, adam balasynyń jalpy meıirimnen alshaqtap bara jatqanyn eskergende, kúnderdiń bir kúni osyndaı vırýstardyń da jasalyp, ony maqsatty túrde taratylýy da múmkin.

Bizdiń dóp kelip otyrǵan COVID-19 vırýsy da shyǵý tegi áli belgisiz. Qytaı sońǵy kezderi ony AQSH-tan kórse, AQSH ony birden Ýhan vırýsy atap, tikeleı Qytaıdyń ózinen shyqqanyn aıtyp otyr. Atalmysh vırýs alǵashynda "jarǵanattan taraldy" delinse, keıin, "Ýhan qalasyndaǵy vırýsty zertteý ınstıtýtynan taraldy" degen daqpyrt, sońynan "Qytaıdyń bıohımıalyq qarý jasaý barysynda baıqaýsyzda "shyǵyp" ketken vırýs" degen alyp-qashpa dúnıeler aıtylyp, jazylyp jatty. Biz shyn máninde, bul vırýstyń qaıdan shyqqanyn bilmeı otyrmyz. Bir anyǵy álemdi alańdatýǵa kózge kórinbes dúnıeniń qýatynyń jetkendigi.

Sońǵy málimetter boıynsha, álemde indetke shaldyqqandar artyp barady. Bul tarıhta kem kezdesetin indet. Bolashaqta, álde bir el nemese esersoq basshylar bir ózinen ózgeni, belgili múdde úshin joq qylýdy kózdep vırýs óndirip, ony taratyp jatsa, álemniń aqyrzamany sol emes pe, siz qalaı oılaısyz?

Sóz sońynda jaǵymdy aqparatpen bólise keteıin, Qytaıdyń áskerı saıytynyń málimetinde sońǵy kúnderi Ýhan qalasynda birde bir koronavırýs juqtyrý jaǵdaıy tirkelmegen. Kórshi eldegi jaǵdaı qalpyna kele bastasa, bizdiń elde de bul indet uzaqqa sozylmas. Onyń ústine elimizde Ulttyq bıotehnologıa ortalyǵy men Bıologıalyq qaýipsizdik problemalarynyń ǵylymı-zertteý ınstıtýty COVID19 vırýsyna qarsy vaksına jasaý boıynsha birlesken jumysty bastady. Bul da elimizdiń ǵylym salasyndaǵy bir jetistigi. Qaısy el vaksına ázirlese de, onyń óndiriske enýine 12 aıdan 18 aı kóleminde ýaqyt kerek.  Demek, vaksına daıyn bolǵanymen, adamdarǵa egilýine deıin sonsha ýaqyt synaqtan ótedi. Mine, sol aralyqta bul dertpen kúresýdi toqtatyp qoıýǵa bolmaıdy. Qytaıdaǵy indet oshaǵyndaǵy oń jaǵdaı sol úshinde jaǵymdy bolyp otyr.

Qaster Sarqytqan

Abaı atyndaǵy QazUPÝ ustazy