Qazir «praımerız» degen jańa saıası termınge kópshiliktiń qulaǵy úırene bastady. Biraq áli de munyń ishki mazmuny men naqty maqsatyn bilgisi keletinder az emes. Ashyǵyn aısaq, praımerız, ol - básekelestik. Óıtkeni, búgingi zaman – básekelestiktiń ǵasyry. Kez-kelgen salada jetistikke jetkiń kele me, onda básekege tús. Sol arqyly qazaqsha aıtqanda «júzden júırik, myńnan tulpar» iriktelip shyǵady. Dál qazirgi ýaqytta praımerızdiń bizdiń ómirimizge ene bastaýy táýelsizdiktiń 30 jylǵa jýyq ýaqytynda elimizdiń qol jetkizgen demokratıalyq joldaǵy naqty tabysy deýimiz kerek. 

Jalpy alǵanda, praımerız – partıa kandıdattarynan ishteı saılaý ótkizip, sapaly irikteý jasaý, aldyn ala daýys berý ekeni belgili. Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, bul prosedýrasyz proporsıonaldy saılaý júıesin tolyq júzege asyrý múmkin emes. Sonymen birge, bul bastama partıaishilik pikirtalasty jandandyryp, saılaýǵa túsýge úmitkerlerdi tańdaýda ádildik pen ashyqtyqty, básekelestikti qamtamasyz etedi.
Buǵan qosa, praımerız qoǵammen tyǵyz baılanys jasap, jurtshylyqtyń arasyndaǵy kókeıkesti máselelerdi anyqtaýǵa, sol problemalardy sheshý barysynda partıanyń áleýeti men kúsh-jigerin jumyldyrýǵa yqpal etedi. Praımerızdiń basty sharttarynyń biri debattar ótkizý ekeni jurtshylyqqa málim. Bul oraıda, debattar barysynda elimizdegi jáne aımaqtardaǵy eń ózekti máselelerdi sheshý joldaryn usyna alǵan kandıdat bolashaqta óziniń saıası karerasyn qalyptastyra alady. Ásirese, bul saıası joldy tańdaǵan jas saıasatkerler úshin asa qajet. Iaǵnı, olardyń kópshilik aldynda sóz sóılep, óz oılaryn naqty jetkize alý sheberligin shyńdaýǵa jáne óz tanymaldyǵyn arttyra otyryp, bolashaq saıası ımıjin qalyptastyra alady.
Praımerızge qyzyǵýshylyq jáne kópshiliktiń oǵan qatysýǵa degen umtylysy «Nur Otan» partıasynyń qoǵamdyq qabyldaý partıalaryna jiberilgen ótinishter sanynan kórindi.
2020 jylǵy 5 maýsym men 24 tamyz aralyǵynda Nur Otan partıasynyń qoǵamdyq qabyldaý bólimshelerinde praımerızdi ótkizý máseleleri boıynsha 20343 ótinish kelip tústi, onyń ishinde 437-İ RQB – ǵa (Call - ortalyq arqyly - 325, WhatsApp messendjeri-100, Instagram-12).
Eń ózekti máseleler: praımerızdiń mánin, mindetteri men maqsattaryn túsindirý - 10133 (49%), kandıdattardy tirkeý - 4878 (24,3%), daýys berýdi ótkizý tártibi - 1372 (6,7%), partıa qataryna kirý - 1282 (6,5%), pikirsaıystardy ótkizý tártibi - 984 (4,8%), kandıdattardyń úgit - nasıhat jumysy - 898 (4,5%), óńirlik kvotany qalyptastyrý jáne QHA – dan ókildik etý-791 (4%), praımerız boıynsha óńirlik kvotany ótkizý tártibin buzýǵa shaǵymdar-5.
Fılıaldardyń qaýyrt jelisine partıa uıymdarynyń ókilderinen bastapqy partıa uıymdarynan praımerızge qatysý máseleleri boıynsha 34 qońyraý kelip tústi.
Ótinish bildirgenderdiń 51% - y áıelder, 50% – y 30 – dan 44 jasqa deıingi adamdar (45 – ten 60 jasqa deıin-28%, 60 jastan joǵary-3%, 29 jasqa deıingi jastar-19%).
Taǵy bir mańyzdy másele – praımerız qoǵam men saıası uıym arasyn jaqyndastyryp, altyn kópir ornatýdyń dańǵyl joly. Iaǵnı, halyq arasyndaǵy ashyq oı talqylar ótkizý, ózara tıimdi baılanystar ornatý saıası partıany jaqtaýshylar qatarynyń artýyna jol ashady. Onyń ishinde, osyndaı kezdesýlerdiń arqasynda saıası partıa qataryna belsendi azamattyq ustanymy bar otandastarymyzdy, jastardy keńirek tartýǵa múmkindik týady.
Sondaı-aq, praımerız saıası partıanyń ishki qurylymdary arasyndaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtyp, adamnyń boıyndaǵy bir-birimen baılanysqan qan tamyrlary sıaqty baılanysta ózara tyǵyz jaqyndasýyna ıgi yqpal etedi. Endigi jerde bul prosedýranyń bekitilgen zańnama aıasynda júrgiziletini keleshekte Parlament jáne jergilikti máslıhattar depýtattarynyń sapalyq quramyn jańartyp, atalǵan qurylymdardyń el damýyndaǵy saıası áleýetin arttyra túspek.
Qazaqstanda tuńǵysh ret praımerız júıesin elimizdiń basty saıası qurylymy – «Nur Otan» partıasy engizip otyr. Osy arqyly Nur Otan elektoratpen baılanys ornatýdyń qazirgi zamanǵy úlgisin qalyptastyryp, halqymyzdyń saıası mádenıetin arttyryp jáne ashyq saılaý ótkizý tájirıbesin jan-jaqty bekitýde úlgi kórsetip otyr. Bas partıanyń osy mańyzdy bastamasyn basqa saıası birlestikterdiń jalǵastyryp áketýi Qazaqstandaǵy demokratıalyq betburystardy jańa beleske alyp shyǵatyny anyq.
«Nur Otan» partıasynyń uıymdastyrýymen 17 tamyzda bastalǵan partıaishilik tańdaý, ıaǵnı, praımerız qoǵamdyq damýdyń jańa qozǵaýshy kúshine aınaldy. Búginde bul bastamany qoǵam ishinde qoldaýshylar óte kóp. Bul jóninde jaqynda zoom-konferensıa arqyly Partıa hatshysy Álibek Áldeneıdiń Qazaqstan halqy Assambleıasynyń músheleri men belsendileriniń qatysýymen ótken onlaın basqosýda jan-jaqty aıtyldy. Sarapshylardyń aıtýynsha, búgingi tańda álem elderinde praımerızdiń birneshe túri qalyptasqan. Atap aıtsaq, ashyq, jabyq, aralas jáne baıqaý formatynda. Osyǵan deıin Nur Otan partıasy saıası dodalarda baıqaý nusqasyn qoldanyp kelgen. Mysaly, ashyq praımerızdi Reseı, Argentına, Fransıa, Italıa sıaqty elderde qoldanady. Jabyq praımerız Kanada, Germanıa, Túrkıada damyǵan. Qazaqstanda qoldanylyp jatqan praımerızdi klasıkalyq sıpattaǵy jabyq túri deýge taǵy bolmas. Sebebi ashyq praımerızdiń keıbir elementteri otandyq formatqa engizilip, bul óz kezeginde eldegi jaǵdaıǵa ıkemdelgen ári lıberaldy-demokratıalyq sıpatqa ıe formaǵa aınalǵan. Partıaǵa kirý joly jeńildetilgen. Árıne, adam ózin bul dodaǵa erkin usyna alady. Biraq keıin partıaǵa kirýi tıis. Azamat óz kandıdatýrasyn usynǵan kúnnen keıin nebary 3 kúnde partıaǵa qabyldana alady.
Qatysýshylardyń pikirinshe, praımerız- azamattyq qoǵamǵa, onyń ishinde aýyl turǵyndaryna jańa saıası tulǵalar, jańasha format qalyptastyrýǵa jol ashady. Sondaı-aq, konferensıaǵa qatysýshylar bas partıanyń bastamasymen bolatyn praımerızde áıelderge arnalǵan 30% kvota bar ekeni qýantatynyn erekshe atap ótti. Áıelderge arnalǵan kvotalar álemniń kóptegen damyǵan elderiniń tájirıbesinde bar. Menińshe, memlekettik qyzmetke, úlken laýazymdy oryndarǵa adamdardy saılaý kezinde jynysyna baılanysty genderlik bólinis bolmaýy tıis. Praımerızde de genderlik tepe-teńdiktiń saqtalatyny quptarlyq is. Meniń áriptesterim, dostarym men tanystarym praımerızge qatysýǵa nıetti. Olardyń kópshiligi qyz-kelinshekter», - dedi Bella Gazdıeva. Ol praımerız elimizdegi belsendi, bilimdi jastarǵa saıası salada bolsyn, qoǵamdyq jumystarda bolsyn óz tájirıbeleri men ıdeıalaryn kórsetýge arnalǵan tıimdi plaftorma deıdi.
L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ-dyń jýrnalısıka jáne saıasattaný fakúlteti saıasattaný kafedrasynyń profesory Natalá Kalashnıkova bylaı deıdi:
- Reseıdiń praımerızdi ashyq ótkizý tájirıbesi bar. Árıne, onda tehnıkalyq ahaýlar men aqparattyq shabýyldar da boldy. Sol sebepten Nur Otan partıasynyń praımerızdi jabyq túrde ótkizetini durys dep bilem. Biraq qoǵamdy dál osy «jabyq» sózi alańdatyp otyr. Osydan keıin «bári aldyn ala sheshilgen» degendeı qańqý áńgime tarady. Sol sebepten «jabyq» sózin alyp tastaýymyz kerek. Óıtkeni bul Nur Otan partıasy engizdirip jatqan jańa trend, múldem jańa forma! Muny kóptegen saıası partıalar zerttep jatyr. Maǵan bul ustanym jaqyn. Eń aldymen, biz doktorantýra, magıstratýrada nátıjelerdiń negizinde arnaıy kýrs engizemiz. Bul óte mańyzdy, sebebi saıası mádenıet bolashaq saıasattanýshylarymyz úshin asa qajet. Endigi kezekte magıstrlik, doktorlyq dısertasıalyq jumystardyń jańa saıası saılaý tehnologıasyna baǵyt alary sózsiz, - deıdi.
Sonymen qatar, partıa hatshysy Álibek Áldeneı Kásipodaqtar federasıasynyń múshelerimen de kezdesý ótkizdi. Moderator Kásipodaqtar federasıasy tóraǵasynyń orynbasary Nurlan Óteshev boldy. Ol elimizdiń iri qoǵamdyq birlestigi praımerızge qatysýǵa múddeli jáne "Nur Otan"partıasynyń ınstıtýsıonaldyq seriktesi bolyp tabylatynyn atap ótti. Nurlan Óteshev búginde kásipodaq múshelerin qyzyqtyratyn, praımerızge qatysýǵa usynylatyn birqatar jıi qoıylatyn suraqtardy aıtty.
Bul bastamaǵa jas ǵalymdar Alánsi de úlken qoldaý kórsetýde. Jas ǵalymdar úmitkerlerdiń salalyq máselelerdi bilýiniń mańyzdylyǵyn atap ótti, tek belgili bir aımaq úshin ózekti máseleler ǵana emes. Mysal retinde olar ózderin keltirdi: jeke zattardy jaqsy bile otyryp, olar aýdannyń, qalanyń, oblystyń erekshelikteri týraly bilmeýi múmkin. Sondyqtan olar aldaǵy pikirtalastarda óńirlerge ǵana emes, salalarǵa da baılanysty máseleler týraly aıtý týraly usynys jasady.
"Nur Otan" shyǵarmashylyq ıntellıgensıa nazardan tys qaldyrmady, olarmen partıa hatshysy A.Qyryqbaev kezdesý ótkizdi. Shyn máninde, durys sheshim, óıtkeni shyǵarmashylyq adamdar usynylǵan bolsa, onda tek qalalyq jáne oblystyq máslıhattar deńgeıinde jasyryn kvota boıynsha. Qazir biz olardyń naqty áleýetin kóre alamyz, óıtkeni Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy praımerızderge qatysady dep málimdeme jasady.
Zańnamalyq deńgeıde kvotanyń 30% áıelder úshin bólingenin eskere otyryp, bul partıa elimizdiń ádemi jartysynyń áleýetine eleýli kóńil bóletini anyq. Kvota bizde genderlik teńsizdik nemese áıelderdiń kemsitýi bar degendi bildirmeıdi, bári basqasha kórinedi. Kóbinese áıelder saıasat erler múddeleriniń quzyreti men salasy dep sanaıdy. Alaıda, dál osy kvota áıelderdi saılaýǵa qatysýǵa tartýda, aımaqtyń, eldiń múddeleri úshin saıası sheshimderdi basqarýda jáne qabyldaýda yntalandyrýshy faktor bolýǵa tıis. Sondyqtan partıanyń birinshi orynbasarynyń keńesshisi N.Razzak Qazaqstan áıelder qaýymdastyǵynyń ókilderimen onlaın konferensıa ótkizdi.
Óz kezeginde kvota jastar ókilderine de berildi, bul jalpy sannyń 20%-y. Jastar árdaıym progrestiń qozǵaýshy kúshi boldy jáne bılik basyna jańa kadrdar qajet, ásirese eldiń jańa býyny, sebebi jas qoǵam bolyp jatqan máselege basqa qyrdan qaraýǵa talpynady. Jastardy praımerız jáne saılaý prosesine belsendi tarta otyryp, partıa, eń aldymen, urpaqtar sabaqtastyǵynyń qundylyǵy men ıdeıasyn saqtaý mindetin sheshedi. Bul jastardyń eldiń evolúsıalyq ózgeristerine saıası qatysý deńgeıiniń joǵarylaýyn eskere otyryp ǵana múmkin bolady. Jastar praımerızge qatysa otyryp, óz kezeginde Májilis pen máslıhattarda jumys isteý daǵdylaryn ıgerip qana qoımaı, osy qurylymdardyń jumysy boıynsha óz túzetýlerin engizedi. Osy maqsatta partıa jastar qanatynyń tóraǵasy E.Beısenbaev ÚEU jáne jastar ókilderimen onlaın kezdesý ótkizdi.
Praımerızge eliizdiń erekshe qajettilikteri bar jandar da qatysýǵa yqylas bildirdi. Olar aınalasyndaǵylarǵa úlken erik kúshin, ómirlik belsendiligin, eńbek etýge jáne qoǵamǵa paıdaly bolýǵa degen umtylysyn kórsetetindikterin atap ótti. Óıtkeni, bul saıası doktrınada jarıalanǵan partıanyń eń joǵary qundylyqtary bolyp tabylatyn adam, onyń quqyqtary men bostandyqtary. Bul jóninde partıa hatshysy A. Qyryqbaev erekshe qajettilikteri bar jandardyń qaýymdastyqtarynyń múshelerimn onlaın-kezdesý ótkizdi
Qarap otyrsaq, elimizdiń áserli bóligi praımerız ıdeıasyn qoldaýda. 27 tamyzdaǵy jaǵdaı sońǵy aqparat boıynsha 9701 adam usynyldy. Onyń 36% -y-áıelder, 28,6% - 35 jasqa deıingi jastar, 69,3%- ózin-ózi usynýshylar, 30,7% - bastaýysh partıa uıymdary ókilderi usynys bildirdi. Alaıda, Nur-Sultan, Shymkent qalalary men Túrkistan oblysynda áıelder úlesi 30%-dan az. Bul jalpy alanda, áıelder qaýymy men jastardyń belsene at salysa bastaǵanyn kórsetedi. Partıa júrgizip jatqan praımerız eldegi saıası máselerdiń eń ózekti bólshegine aınaldy. Praımerızdiń ashyq ári ótetinine kámil senemiz.

 Kaharman Aısana, saıasattanýshy