2015 jyly álemdik alpaýyt elder men Iran arasynda jasalǵan ıadrolyq kelisimnen Vashıngton shyqqannan keıin, Iran ýran óndirisin jandandyra tústi. Buǵan Fransıa jáne Reseı alańdaýshylyq bildirip, Irandy baısaldy jáne salmaqty bolýǵa shaqyryp otyr, dep jazady France 24 basylymy.

RT telekanaly AQSH ıadrolyq kelisimge Iran ózine qoıylǵan talaptardy oryndaǵan jaǵdaıda ǵana qaıta oralýǵa nıetti ekenin bildirdi. Osy oraıda, Irannyń bul qadamyna qatysty ýaıym nege paıda boldy degen suraq týyndaıdy.

Mundaǵy basty másele ýrannyń negizinen ıadrolyq qarýǵa qoldanylatynda jatyr. Árıne ony elektr qýatyn óndiretin AES-tiń otyny retinde de, ıakı, qandaıda bir ǵylymı jumystarda da beıbit maqsatta qoldanýǵa bolady. Iran da sony aıtyp otyr. Biraq batys elderi ýran negizinen ıadrolyq qarýǵa qoldanylatyn ónim bolǵandyqtan ári Iranǵa senbeıtindikten onyń ýran óndirisindegi maqsaty – ıadrolyq qarýmen baılanysty bolýy múmkin dep kúmándanady. Sondyqtan Batys elderi Irannnyń ýranǵa qatysty baǵdarlamasyn baqylaý, ony matap ustaý jáne onyń baǵdarlamasy beıbit maqsatta ekenine kóz jetkizý úshin onymen 2015  jyly ıadrolyq kelisimge kelgen edi.

Ol kelisimniń bir talaby – Iran ýran óndirisin, kelisim kúshine engen ýaqyttan bastap 15 jyldan keıin bir-aq bastaýy kerek. Ári onda ózine kerekti mólsherde ǵana ýran óndirý mindeti júktelgen.

2019 jyldan beri alpaýyt memleketter ıadrolyq kelisimsharttan kezeń-kezeńimen shyǵyp jatqandyqtan, Iranǵa áser etý tetikteri azaıyp, Iran kún ótken saıyn sýyq qarý ıemdenýge jaqyndap bara keledi. Bul batysty alańdatyp otyr. Iranǵa qatysty kúdik pen kúmánniń negizdi-negizsizin taldap kórelik.

Búginge deıin Iran óndirgen ýran 4-aq gram baıytylmaǵan ónimdi quraıdy. Al mamandar bir ıadrolyq oqtumsyq ázirleý úshin eń kemi 500 gram óte kúshti baıytylǵan ýran kerek ekenin aıtady. Iranda ázirge ol mólsher joq, biraq olar oǵan baratyn joldy biledi. Al kimde-kim joldyń bastaýyn bilse, onyń sońyna da jetýi múmkin. Batys memleketteriniń kóńilin nildeı buzyp otyrǵan nárse – Irannyń bul saladaǵy aıaqalysyn baqylap-baǵamdaı almaı otyrǵany. Irannyń izgi nıetine seneıin dese, Irandy baqylaýda ustaıtyn kelisimshart joq. Sebebi ony AQSH tarapy áldeqashan jyrtyp tastaǵan, al Eýropa ol kelisimdi qalypqa keltirýge qaýqarsyz.

Menińshe, Irannyń ýran óndirisin bastaýyndaǵy maqsaty – batyspen qarsylasý emes. Óıtkeni Tramptyń qararymen Amerıka kelisimnen shyǵyp ketse de, Iran bir jyl boıy eýropalyqtarǵa mursat berip, eshqandaı qarsy sheshim qabyldamady. Al Eýropa kelisimdi saqtap qalýda sátsizdikke uryndy. Arada bir jyl ótkende baryp, Iran kelisimshart talaptaryn kezeń-kezeńimen buza bastady. Kelisimniń ár shartynan bas tartqan saıyn oǵan udaıy eskertý jasalyp keledi. Ádette qarsylasýshy eskertpeıdi. Endeshe, muny nege jorýǵa bolady?

Sosyn ırandyqtar Baıdenniń 2015 jylǵy kelisimshartqa qaıtqysy keletinin jaqsy baǵamdap otyr. Sondyqtan olar ýran óndirisin bastaǵan kezde MAGATE mamandaryna aldyn ala "Biz Isfahandaǵy kenishten ýran óndirisin bastaǵaly jatyrmyz" dep habarlady da. Endi Iran "ıadrolyq nysandardy MAGATE mamandarynyń baqylýyna ruqsat bermeımiz" dep ashyq ses kórsetip otyr. Bul neni bildiredi? Bul – búkil álem Irannyń ıadrolyq áleýeti qalaı damyp jatqanynan, olardyń ıadrolyq baǵdarlamany qandaı maqsatta qoldanyp jatqanynan múldem habarsyz bolady degen sóz.

Osynyń barlyǵy nege kerek? Iranǵa sanksıa salǵan Tramp bılikten ketti, al ornyna kelgen Baıden ol sanksıalardy alýǵa asyǵar emes. Sondyqtan olar Baıdenge qysym jasaý arqyly erterek bir sheshimdi oryndatqysy keledi. Al Baıden maqalanyń basynda aıtyp ótkenimizdeı, "alǵashqy qadamdy Iran bastaýy kerek" dep otyr. Kelisim sharttan birinshi bolyp bas tartqan Iran bolmaǵandyqtan, olar ondaı qadamǵa barýdy qorlyq kóredi. Irannyń syrtqy ister mınıstri Jaýad Zarıf ázirge kelisimshartqa qaıtý esigi ashyq, biraq bul esik birtindep qapsyrylysyp bara jatqanyn aıtty. Sondyqtan AQSH shuǵyl sheshim qabyldaǵany jón.

Abdýlahad Smanov,

PhD doktaranty