Ómirbaıany da, óneri de kúrdeli oıshyl aqyn, ultymyzdyń ar-ujdanynyń qasterli qorǵanyn sózimen soǵyp, qasıetti izimen qoryp ketken abyz Shákárim Qudaıberdiuly týraly jarıalanǵan eńbekterdiń sany men sapasy artyp kele jatqany qýantady. Rasyn aıtqanda osy eńbekterdiń kóbin ádebıettanýshylar, fılosoftar, tilshiler qaýymy atqarǵany anyq. Al qolymyzǵa kelip túsken sıasy keppegen eńbektiń avtory kásibı tarıhshy, belgili etnolog maman bolýymen erekshelenip tur. «Shákárim» atty ǵylymı -tanymdyq bul zertteý «Uly dala tulǵalary» serıasy boıynsha jaryq kóripti. Eńbektiń avtory – QR UǴA korespondent-múshesi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Erlan Sydyqov. Kólemi jıyrma jeti baspa tabaq zertteý alty bólimnen, otyz bir taraýshadan, ańdatý men sońǵy sózden, Shákárimniń ómiri men shyǵarmashylyǵynyń negizgi kezeńderin qamtıtyn anyqtamalyqtan quralǵan.

Ǵalym E.Sydyqov dalanyń dańǵaıyr tulǵasy, tuńǵıyq oı terbelisi saharanyń saǵymyndaı munarly Shákárim fenomenin tarıhshynyń kózimen ashýǵa jol salady. Zertteýdiń ádis-tásili de, júıe-júlgesi de, qurylymy men maǵynalyq birligi de osyǵan saıady. Eńbekti bir sózben «Shákárim: tarıhshynyń kózimen» dep ataýǵa da bolatyn sekildi. Árbir taraý men taraýshany jeke oqysań da, tutas eńbekti túgel paraqtasań da, aqıqatqa qyraǵylyqpen izdeý salynady, ol úshin bultartpas derekter men qyrýar faktiler alǵa tartylyp, osy izdenisterdiń nátıjesinde Shákárimniń taý-tulǵasy búgingi oqyrman qaýymǵa kádimgi syrlas zamandasyndaı syr ashyp jaqyndaı túsedi. Iaǵnı avtor Shákárim tulǵasyn adam-tabıǵat-qoǵam úshtiginiń birligi turǵysynan zerdelep, ar ilimin izdegen azapty abyzdyń jan áleminiń kúrdeli bolmysy men astaryn oqyrmanǵa aıqara ashyp beredi. Zertteý nysanyna baılanysty kásibı tarıhshy kishkentaı kúmánǵa jol bermegeni, záredeı buldyrlyqqa oryn qaldyrmaǵany avtordyń taqyrypqa degen adaldyǵy men qurmetin, biliktiligin tanytqandaı. Kitapta Shákárim tulǵasy arqyly zamana shyndyǵy talqyǵa túsip, kúrdeli kezeńdegi qazaq qoǵamynyń keskin-kelbeti keńinen kórinis taýyp, taqyryp aıasyna qatysty túıtkildi de basy ashyq másele qalmaǵandyǵy tarıhshynyń baı derek qoryna júginýinen deýge bolady. Avtor arhıvtik derekterge, aqyndy kórgen, bilgen kýágerlerden jetken aýyzsha málimetterge qatar súıenip Shákárim dáýiriniń ishki zańdylyǵy men qaıshylyǵyn aqynnyń qalyptasý dınamıkasymen qabystyryp, tartymdy tilmen shynaıy baıan etedi. Shákárim qubylysynyń qudiretin ashý úshin ol ósken tabıǵatqa mán berilip, uly dala, qasıetti Shyńǵystaý, uzyn aqqan Ertis, qajylyq saparda tamasha qylǵan orys ormany, Máskeý, Kıev, Stambul, Mek¬ke shahary, qajynyń aqıqat ilimin izdep ońasha oı tolǵaǵan, Jaratýshyǵa ǵıbadat etken meken-turaǵy ilgeridegi Keńqonys, keıingi Saıat qora hronotoptarynyń mán-mańyzy ashylyp, Shákárim fılosofıasy zamana-ýaqytpen ǵana emes, meken-keńistiktermen úndes órilip turǵan tutas ilim ekenin kórsetip beredi. Avtor oqyrmanǵa belgili derekterdi bergenniń ózinde Qunanbaı áýletiniń osynaý oqıǵalarǵa degen qarym-qatynas deńgeıin ashý arqyly Shákárim dúnıetanymyna eń aldymen otbasy ónegesi (Qunanbaı tálimi, Abaı mektebi), aýqymdyraq aıtqanda dala fılosofıasy túpnegiz bolǵanyn aıparadaı ashyp beredi. Zertteýdiń tuǵyr-turǵylarynan túrkilik negiz, Shyńǵystaýǵa aty jaıylǵan Shyńǵys han, Maıqy bı sulbasy munarlana kórinip, bergi Keńgirbaı, ásirese, rýbasy, dala shonjary Qunanbaı myrzanyń ǵazız beınesi Shákárim kózqarasyn qalyptaǵan birinshi ustaz, dana ata deńgeıinde ádiletti áspetteledi. Shákárim men tabıǵat. Bul aqyn¬nyń álemin qalyptastyrǵan kúrdeli kategorıa ekendigin E.Sydyqov zertteýinde udaıy eske salyp oty¬rady. Ǵalym Shyńǵystaý, Orda, Qaraýyl, Doǵalań týraly ańyzdardy Shákárimniń nemere aǵasy Halıollanyń 1892 jyly jarıalaǵan nusqasymen baıandaý arqyly da Shákárim tanymymen etene jymdastyrady, «Dala men qala áýeni» degen taraý¬shada uly aqynnyń alǵash Semeıge barǵan sapary 1875 jyly ekendigin naqtylap, ushy-qıyry joq dala turǵynynyń alǵashqy qalany kórgendegi tań¬danysyn, Ertisten parom arqyly ótkendegi tańyrqanysyn aqyn jan dúnıesine silkinis týdyrǵan ózgeshe ótkelekter dep baıyptaıdy. Taqýalyqqa bet buryp ar ilimine jol ashqanda 1912 jyldan pana bolǵan mekeni Keńqonysty bólshevıkter 1924 jyly tartyp alǵany da dáleldenedi. Osylaısha, talant pen tabıǵattyń, tulǵa men qoǵamnyń únqatysýyn (dıalog) dáıekti de tujyrymdy málimettermen órý arqyly aqynnyń tanym evolúsıasyna nanymdy taldaý jasaı alady. Tarıhshyǵa tán naqtylyq, júıelilik kitaptyń ónboıynan tabylyp, jarq etken jańalyqtarymen, nemese bizge belgili derekterdi logıkalyq qısyndarmen topshylap, basqa qyrynan saraptaýymen oqyrman sanasyna tyń lep týdyra alady. Mysaly, Abaı danyshpannyń Óskemen óńirine saparda bolǵandyǵy týraly oqyrman osy kitaptan habardar bolady. «Mıhaelıs Óskemenge kóshkennen keıin de olar hat jazysyp turdy. 1893 jyly Abaı Óskemenge birneshe kúnge oǵan qonaqqa bardy, bul Semeı ýezinen eshqashan shyqpaǵan aqyn úshin tosyn jaıt» dep jazady avtor Abaı aıaq basqan keńistikti ulǵaıtyp (84-b). Shákárim dúnıetanymyna temirqazyq bolǵan dindar Qunanbaı myrzanyń obrazy dana ata beınesinde somdalyp, Abaıdyń ákesiniń kisilik kelbeti ashyla túskeni siresip qalǵan qasań túsinikterdiń seńin buzǵandaı. Avtor Qunanbaı beınesin ashyp kórsetkende onyń «Abaı joly» romanynda jaǵymsyz somdalǵan kertartpa beınesiniń ádebı sharttylyq ekenin, oǵan sol kezeńdegi qyzyl ıdeologıanyń salqyny tıgenin de eskertip, sonymen qatar, epopeıada Shubar degen atpen Shákárimniń de burmalanǵan tulǵasy sýrettelgenin parasat bıiginen paıymdaıdy. Jalpy, E.Sydyqov qazaq qoǵamyndaǵy baılar men rýbasylar kim bolǵan degen suraqqa kóshpeli órkenıettiń ishki zańdylyǵyn biletin maman retinde áleýmettanýlyq taldaý jasap bylaısha jaýap beredi: «Qazaq baılarynyń qaskóıligi týraly ádebı túsinikter áli de bolsa bar. Buqara halyqtyń mundaı pıǵyldan ada ekendigi kúmánsiz. Qysylǵanda bir-birine qol ushyn beretin, halyqtyń ózara kómek kórsetetin ádet-ǵurpy ǵasyrlar boıy qurmettelip keledi. Aýqatty rýbasylar qashanda rýdyń qamyn oılady jáne muqtajdyq kórgen adamǵa birinshi bolyp qol ushyn sozýǵa umtyldy. Shyndyǵyna kelgende, olar óz ıgiligi úshin emes, óz rýynyń gúldenýi úshin baııtyn» (71-72-b). Zertteýshiniń bul tujyrymdy kózqarasy osy kitapta keltirilgen Shákárimniń «Ózge jurt qazaq jaıyn qansha bilemin dese de, anyq jete bilmeıdi» degen pikirin tolyqtap turǵandaı, ámbesinde otan tarıhyn jańa metodologıa turǵysynan zerdeleýge belgili dárejede kómek bolatyndaı baǵyt tanytady. E.Sydyqov Shákárim danalyǵynyń túptamyry kemeńger Qunan¬baıdyń tálimi men tárbıesinde ekendigin dáıektilikpen ashyp kórsetip, jalpy qazaq jurtynyń áýlettiń altyn tiregi bolǵan ákege degen qurmeti men izetin, syılastyǵy men sypaıylyǵyn bı Qunanbaı tulǵasyna toptap, aıshyqty dáripteıdi. Órimdeı Shákárimniń ómirge qalyptasa bastaǵan balǵyn kezeńi týraly «Burynǵy ata-babalarymen qatar qazirgi tiri rýbasylarynyń, eń aldymen Qunanbaıdyń danalyǵyn boıyna sińirdi, atasynan qazaqtardyń sóz ónerine degen qushtarlyǵyn, sózdiń alýan qyrly maǵynalarynan baǵdar taýyp, máńgiliktiń tilinde sóıleýge degen qumarlyqty úırendi» dep qazaq halyq pedagogıkasynda atanyń úles salmaǵynyń aıryqsha ekendigin ǵadiletpen pash etedi. On tórt jasar bala Shákárimniń eseıý úderisine áıelge tán keste tigip, syrmaq syryp qana qoımaı erlershe pyshaq, teben-ıne soǵa alatyn anasy Tólebıkeniń boıyndaǵy ustalyq qasıeti de zor áser etkenine nazar aýdarylady. Bala Shákárimniń ata-babadan qalǵan ańyz-mıfti ómirmen ushtastyra alatyn jasampaz tulǵa bolyp qalyptasa bastaǵandyǵyn jasóspirim psıhologıasyna tán tómendegi detalmen sabaqtastyqta nanymdy asha alady. Oqıǵa bylaı bolǵan eken: anasynan ustalyqty ıgergen Shákárim birde búrkitin arqarǵa salyp tuıaǵyn syndyryp alady. Onyń esine «Abylaıhan jaý¬dy búrkittiń temir tyrnaǵyndaı sheńgeldeıdi» degen ańyz túse ketedi de, usta bala jezden tuıaq soǵyp, ony qyrannyń sheńgeline qondyryp, keıinnen bul qus Jeztuıaq degen atpen dańqy shyǵady (31 -b). «Jeztuıaq týraly tosyn jańalyqty estigen jurt kórýge kelip jatty. Malshylar qusty aınalsoqtap qarap, qoldan jasalǵan tyrnaqqa bas shaıqaı tańǵalatyn edi, jez tyrnaǵy bar jyrtqysh qustyń ertegidegi beınesin shyndyqqa aınaldyrǵan ańshynyń sheberligine tańdanbaǵan adam az» dep jazady ǵalym. Avtor Shákárimniń ómir ótkelekterindegi túıindi kezeńderin zerdelegende bultartpas derektermen órnektep, oqıǵa jelisin shynaıylyqpen órbitkeni oqyrmannyń uly oıshyldyń ǵumyrbaıanyna degen qumarlyǵyn arttyryp, zerdesine nár quıa túsedi. Mysaly, Shákárimge alǵash orys tilin úıretý úshin Abaı aqyn Nurpeıis degen adamdy jaldaǵany, Shákárim Semeıge barǵanda túsinbese de orys tildi eki kitapty alǵany, munyń biri astyq ósirýdiń anyqtamalyǵy, ekinshisi apostoldardyń apokrıftik ómirbaıany bolǵandyǵy, qaladan satyp alǵan skrıpkasynyń quny alty rúbl (2 qoıdyń baǵasy) bolǵandyǵy sekildi kóptegen shynshyl málimetter aqynnyń ómir shejiresine aıǵaqtyq sıpat darytady. Shákárimniń eki márte bolystyqqa saılanǵany, 1887 jyldan bastap 12 jyl bı bolǵany, 1907 jyly Álıhan Bókeıhannyń yqpalymen Memlekettik Dýmaǵa depýtat retinde usynylyp, odan bas tartqany, Á.Bókeıhan, M.Dýlatovtyń aqyl-keńesimen áleýmettik-saıası, sot júıesi, sharýashylyq, ákimshilikterdi jergilikti basqarýǵa mańyzy asa zor aımaqtyq zemstvoǵa oqyǵan azamattarmen birge Shákárimniń de qatysyp, saılaýda jeńip múshe bolýy, Alashordanyń resmı bıi bolýy sekildi málimetter jıyny Shákárimdi sóz zergeri, aqyn nemese din jolyndaǵy taqýa ǵana emes qoǵamnyń kúretamyry bolǵan zań-erejelerdi qadaǵalaǵan, suryptap jetildirgen, ádilet úshin úkim kesken zańger bolǵandyǵyn aıqyndaı túsedi. Shákárimniń zańgerlik qyry taldanǵan tustarda uly aqynnyń dalanyń dana bı-shesheni Qunanbaı myrzanyń naǵyz murageri ekendigi menmundalap kórinis tabady. Profesor E.Sydyqov Shákárimniń dalany bıleýge arnalǵan zań-jarǵylardy jetildirýge baǵyt bergen maqalasy Shoqannyń sot reformasy týraly oı-pikirlerimen úndes ekendigin salystyra kelip «Shoqan da, Shákárim de mazmuny boıynsha sot isiniń dástúrli júıesin saqtaý kerek ekendigin aıtady» dep túıin jasaıdy. Fılologıalyq, fılosofıalyq baǵyttaǵy zertteýlerdegideı Shákárimniń poetıkalyq álemi, taqýalyq joly, aqıqatty izdep ar¬palysqan ishki jan dúnıesiniń syryna úńilip qana qoımaı, tarıhshy maman E.Sydyqov kerisinshe, uly aqynnyń qoǵamdyq-saıası isterge tabandylyqpen aralasqan er-azamat, eldi ýysynda ustaǵan bolys, qabyrǵaly bı, ata jolyna mırasqor qajy, Alashorda úkimetine múshe bolǵan qaıratker qyryn qundy derektermen somdaıdy. Sol sebepten de bul kitap Shákárimniń shyǵarmashylyq qupıasy men poetıkalyq qýatynyń tarıhı sebep-saldaryn ashýǵa serpin beretin izdenis aımaǵy keń zertteý boldy deýge tolyq negiz bar.

Aqedil TOISHANULY, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty.