– Qazir álemde «aqparattyq maıdan» jańa deńgeıge kóterilgen kez. Qaı eldiń BAQ-y myqty sol el óz ıdeologıasyn ózge jurtqa tańa alady. Osy oraıda elimiz aqparat salasyndaǵy qaýipsizdigin qamta­masyz etip otyr ma?

– Aqparattyq qaýipsizdik degende onyń negizgi eki bóligi eske túsedi: aqparattyq-tehnologıalyq jáne aqparattyq-psıho­logıalyq. «Qazaq­standaǵy aqparattyq qaýip­sizdik qandaı jaǵdaıda?» degen suraq­tyń jaýabyn tabý úshin osy ekeýin saralaý kerek. 

 Aqparattyq-tehnologıalyq qaýip­sizdik degenimiz – el úshin asa mańyzdy aqparattardy taratatyn, saqtaıtyn tehnologıalardyń kiltin óz qolyńda ustaý. Bizdiń nemiz bar? Ǵylym men teh­nologıalyq damýdyń kenjelep qalýy kesirinen tutas aq­paratymyz ózgeniń qanjyǵasyna ońaı baılanady. Tehnologıanyń kókesi – ǵaryshtyq tehnologıa, kosmos zertteý. «Baı­qońyrymyz bar» dep kúpingenmen, bul salada qaı dárejede ekenimiz men aıtpasam da túsinikti. Aqsha tólep jasatqan Jer serigi keńistikte adasyp ketetin elmiz. Aqyr-aıaǵy jelide de RF-nyń mail.ru-laryna, AQSH Sýkerberginiń Facebookine táýeldimiz. Bir mekeme bazalyq baǵdarlama ornataıyn dese de lısenzıasyn Reseıden, Germanıadan, tipti Qytaıdan alady. Osyndaı aq­parattyq qorlardyń qaqpasynyń kilti kimde bolsa bılik te sonda. Aqparattyq qaýipsizdigiń jetilýi úshin eń áýeli tehnologıa jetilip otyrýy kerek. Ol jaǵynan maqtana almaımyz, ondaı ozyq dúnıelerdi oılap tabý, sondaı ıdeıalardy júzege asyrý úshin mı kerek. Mılyǵa múmkindik jasaý kerek... Bul – bir. Ekin­shiden, «bizde jańa tehnıkamen jab­dyqtalǵan otandyq telearnalar, aqparat agenttikteri bar» dep ózimizdi jubatýy­myzǵa bolatyn shyǵar, biraq solardyń qanshasynyń «qulaq kúıin» reseılik «menedjerler» keltirip otyrǵanyna da nazar aýdarý kerek. Memleket qar­jylandyryp otyrǵan úlken medıa-holdıngterge reseılik paleıler kelip jatyr degende bul náýbettiń qaýlaıtynyn ishimiz sezdi. Qazir ár arnanyń kók­jelkesinde bir-bir reseılik otyr. Keıbirinde ekeýden... Tipti qalalyq shaǵyn arnaǵa da kórshi elden eki «myqty» kelipti. Sonda qazaqtyń qyp-qyzyl aqshasyna satyp alynǵan jańa tehnologıa men ol taratatyn aqpar kimniń ýysynda? Sondyqtan bizdiń memleket syrtqa táýeldi. Óz halqynan aqparat jasyryp, ishki qaýipsizdikti kúıtteı beretinder syr­tymyzdyń aımandaı bolyp jatqanyn biledi, sodan qorqady. Al olar qorqatyn másele – Qazaq aqparat quraldarynyń ózgeniń ýysyna ótýi bolatyn. Osydan 8 jyl buryn reseılik «STS» murnyn suq­qanda tanaýynan jaqsylap turyp qaǵyp jiberý kerek edi. Óıtpedik. Endi ózge memlekettiń áýenine tóńkeriletin «Birinshi arnasy» bar el bolyp otyrmyz... Ózgeniń aýzyndaǵyny óz sózindeı etip saıraıtyn aqparat quraly aqparattyq bodandyqtyń aıqyn belgisi. Qazaqqa jany ashıtyn BAQ «elim, jerim, tilim» dese, taǵy biri «aıýdaı aqyrǵan kórshi bolmasa aram qatamyz, qazaq el bola almaıdy» dep kókıdi. Aqparat keńis­tigindegi alaýyzdyq aýyzdaǵy táýel­sizdikten aıyrýy múmkin.
 – Ekinshi máselege toqtalsaq?

– Endi aqparattyq-psıhologıalyq kúıge oıysaıyq. Búdjetten mıllıard­taǵan qarjy alatyn arnalar aýtsorsıng atty juqpaly «dertke» shaldyqqan. Ol qarajat kabeldik júıedegi sheteldik arnalarǵa telmirgen qazaq halqyna jan-jaqty shyn aqparat berý, bizdi «Reıters», «Rossıa +» terdiń sheńgelinen qutqarý, ózindik aqparat kózine ıe bolýymyz úshin jumsalýy kerek edi?! Aýtsorsıng sol qazannyń tóńireginde júrgen 10 adamǵa, olardyń týystaryna paıdaly shyǵar, al 10 mıllıonnan asa qazaqqa paıdasy shamaly. Ar men uıatty umytqan 5-6 ánshini jyrqyldatyp, kezektesip ekranǵa shyǵara beretin kóp baǵdarlamanyń kesirinen jyl saıyn mıllıardtaǵan qarjyny shottan qaǵyp tastap otyrý – arsyzdyq. Rýhanı-moraldik qunary joq dúnıelermen ultyńnyń rýhanıatyn julym-julym kúıge túsirý – teksizdik. 5 jyl boıy osyndaı habar kórgen halyqtyń psıho­logıasy turaqty dep aıta alamyz ba? Qazir Saılaýbekti túrtpekteýshiler kóp. Ol – bar bolǵany shatpaǵy jastarǵa jaqqan, ezý tartqyzǵan pende. Al shyntýaıtyna keler bolsaq, Saılaýbek – sanasy aqparattyq shabýyldan qorǵalmaǵan qazirgi qoǵamnyń bet-beınesi. Ózimizdi aınadan kórip shoshyp jatyrmyz. Ol sońǵy 20-30 jyldyqta óz sanasyna quıylǵan túsiniksiz til, jabaıy rıtmdi nasıhattap, nan taýyp júr. Biz bul rıtmge, bul tilge baıaǵyda úırengenbiz... Senbeseńiz «Pah, pah!», «Poh, Poh» dep eldi tabyndyryp júrgen júrgen juldyz-án­shilerdi tyńdańyz?! Sózi qazaqshaǵa uq­saǵanymen úndestiginde, stılıs­tıkasynda, mánerinde qazaqylyqtan túk joq. Maqaý til. Bizge Saılaýbek sol tildiń túpnusqasyn tanytty. Nasıhattyń kemshindiginen ult­tyǵy ulyqtalmaǵan, salt-dástúri bosaǵada júrgen, óneri eksponat dárejesine túsken halyq túbinde «saılaýbekke» aına­lady. Ázirge bizde shala-jansar ımýnıtet qaldy. Saılaýbek-vırýstan qorǵanǵan bolamyz, kúńkil­deımiz, kepka kıgen baı­ǵusty sybap alsaq, ishti kemirip jatqan «psı­hologıalyq kemshindik» degen kórtysh­qan sál de bolsa tynyshtalatyndaı.
– Gazet she... 

– «Halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» múldem qıyn jaǵdaıda. «Maǵan keregin ǵana aıt!» dep alqymdy buraı bergennen tili salaqtap, kózi alaqtap jany shyǵyp barady. «Parasat» kirpigin ázer qaǵady, «Ana tiliniń» úni báseń shyǵyp tur, tek «Komsomolkalardyń» kúni týyp tur?! Qazaq basylymdarynyń keıbiri bas saýǵalap, saıt saǵalaıdy. Sol jerge ba­ryp kúndelikti jeli aralaıtyn oqyrman­dy suryptap, elekten ótkizgen soń eren saıasat jaıly ertegilerdiń eshkimge kerek emesin, halyqtyń kúndelikti tolas­tamaıtyn bir sarynnan jeringenin, olarǵa odan kóri ajyrasqan, zorlanǵan qyz týraly shatpaq qyzyq ekenin túsinedi. Gazetterde – maǵynasy birdeı, stıldik ereksheligi ǵana bar maqalalar, jelide – jel sóz, telearnada – jónsiz baǵdar­la­malar... El psıhologıasy soǵan beıim­del­gen, aqparat suryptaýdan qalǵan. Margaret Techerdiń «Memleket qarjysy degen joq, tek halyq qarjysy bar» degen sózi bar. Memleket – halyq. Demek, qazynadan bólingen ár tıyn halyqtyń ıgiligine, ál-aýqatyn arttyrýǵa, bastysy qorǵaýǵa jumsalýy kerek. Al joǵarydaǵy oıdy tujyrymdasaq bizdiń aqparattyq saıasatta úlken qatelik baryn uǵý qıyn emes. Bul – aqparattyq qaýipsizdiktiń Ulttyq qaýipsizdiktiń negizi ekenin túsinbeýden týǵan kemshilik. Oǵan Ulttyq ıdeıany qosyńyz. Aqparattyq baǵyt osy Ideıamen sıam egizderindeı tutas. Ókinishtisi, biz bul sózdi kóp aıtamyz da «Ult» degendi anyqtaýǵa kelgende qyrqysyp qalamyz. Jasandy jolmen abstrakty uǵymǵa aınalǵan Ulttyq ıdeıa naqtylansa aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge, BAQ-ty osy maqsatta tıimdi paıdalanýǵa jol ashylar edi. Al ázirge qazaqtildi BAQ kóp adamǵa jaıly qonys bolǵan úıdiń sham jyltyraǵan terezesine syrttan urylyp júrgen jyndykóbelek ispetti. 
Kez kelgen dińi myqty memlekette «Aq­parattyq qaýipsizdik saıasaty» júrgiziledi. Ol aqparattyq keńistikti qyzǵyshtaı qorýy tıis. Bizde? Egistikke jabylǵan torǵaı­lardaı qaptaǵan bireý­ler dilimizdi shuqyp, mazamyzdy ketirdi. Qalyń torǵaıdy úrkitý úshin qyrǵı-minez kerek! Aqparattyq tasqyn kúnnen-kúnge kúsheıip, topansýǵa aınala bastaǵan kezeńde qaraqustaı qal­bańdaı berý elimizge abyroı ápermeıdi.

Áńgimelesken 
Temirlan BAIaZIT

«Aıqyn» gazeti