Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy «500 zamanaýı bilimdi ımamdar» jobasyn bastap, sońǵy jyldary qyzmetkerleriniń dinı bilimmen qatar zamanǵa saı zaıyrly bilim alýyna nazar aýdarýda. Zamanaýı bilimdi ımam beınesi men onyń qoǵamdaǵy tıisti rolin aıqyndaý úshin «Shapaǵat» destrýktıvti aǵymdardan japa shekkenderge kómek ortalyǵynyń» dırektorynyń orynbasary, teolog Atashev Aıbek Asqarbekulymen bolǵan suhbatty nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
- Aıbek Asqarbekuly, ımam degenimiz kim?
- Kópshiligimiz kúndelikti sanada ımamdy tek qana dinı rásimderdi ótkizýshi adam dep qabyldap qalǵanbyz. Al ıslam mádenıetindegi ımamnyń orny jáne qazirgi zamandaǵy onyń aldyna qoıylatyn áleýmettik talaptar týraly oılanatyn bolsaq, onyń beınesinde mindetti túrde bolýy tıis zamanaýı quzyrettilikti baıqaýymyz kerek ekenin túsinemiz.
Imamdyq – jaýapkershiligi mol, paryzy men mindeti kóp qyzmet. Óıtkeni, ımam qol astyndaǵylarǵa jaýapty ári olar úshin suralady. Muhammed paıǵambarymyz (s.ǵ.s): «Imam – basshy, ári qolastyndaǵylarǵa jaýapty»–degen. Bul degenimiz – paıǵambarymyz (c.ǵ.s) Alla tarapynan jetkizgen amanatyn keler urpaqqa jalǵastyratyn, adamdardy jaqsylyqqa shaqyryp, jamandyqtan boıyn aýlaq ustaý jolyn nusqaıtyn mańyzdy qyzmettiń biri.
- Osy turǵydan ıslam tarıhyndaǵy alǵashqy ımamdardyń basty ónegesi qandaı?
- Islam tarıhyndaǵy alǵashqy ımam – Alla tarapynan adamdarǵa túsken ıgi isterdi jetkizýshi, eki dúnıe sardary Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s). Alǵashqy ımam musylmandyq rásimder men paryzdardy oryndaýmen qatar, eń bastysy áleýmetke ıslam dinindegi rýhanı qundylyqtardyń mán-maǵynasyn anyq jetkize bilgen izgi jan. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) jazý,syzý bilmese de aýyzynan shyqqan árbir sózi men is áreketteri ilim men danalyqqa toly boldy.
Qazaqtar – dinin ardaqtaǵan, din nasıhatshysy – moldasyn qadirlegen halyq. El arasynda «buǵan moldekeń ne deıdi eken?» degen sóz ben tanym-túsinik keńinen taraǵan. Iaǵnı, sol moldalar ómirdin kez kelgen suraǵyna jaýap bere alǵan. Sondyqtan, ımamdardyń qarapaıym halyqtyń osy túsinigine árqashan saı bolýy, jamaǵat aldynda dindarlyǵymen ǵana emes bilimdarlyǵymen de tanylýy mindetti. Bul tek zaman talaby ǵana emes, bul eń basty alǵashqy ımamnyń joly.
- Zaıyrly qoǵam men ımamdardyń ara qatynasy qandaı bolýy kerek?
- Jalpy, Islam dinimiz beıbitshilik pen jasampazdyqtyń sımvolyna aınalǵan, adamdar arasyndaǵy tatýlyq pen turaqtylyqty tý etken din ekeni barshaǵa málim. Endi osy izgi dinniń qyzmetshisi, ıaǵnı búgingi zaıyrly qoǵamda ómir súrip jatqan ımamdarymyzdyń róli óte myqty bolýy tıis. Sebebi zaıyrly qoǵam degenimiz – memleket pen din ózinshe bólek, avtonomdy ómir súredi, memlekettik mekemeler men ǵıbadat úıleri óz keńistikterinde qyzmetterin júzege asyrady. Zaıyrly memlekette dinı quqyq emes, adamnyń dinge degen quqyǵy áleýmettik zańdylyqtar sheńberinde qarastyrylady. Memlekettiń ómiri azamattyq zań normalarymen basqarylady, alaıda memleket dinniń ishki ǵıbadat etý isterine aralaspaıdy. Óz kezeginde dinniń tirshiligi dinı normalarmen retteledi, memlekettik organdardyń jumysyna bas suqpaıdy. Adam, azamat qandaı kózqaras, nanym ne senim ustanamyn dese de óz erki. Konstıtýsıada kórsetilgen ar men ujdan bostandyǵy talaptary adamdy senimine jáne kózqarasyna baılanysty qýdalaýǵa tıym salynady. Iaǵnı, din zańmen qorǵalady. Imamdarymyz eń aldymen zaıyrlylyqty durys túsinip jáne jamaǵatqa durys túsindirýi kerek.
- Joǵaryda ımamnyń zamanaýı qyrlaryn tilge tıek ettińiz. Sonymen, zaıyrly qoǵamǵa qajetti ımamnyń zamanaýı kelbetin qysqasha sıpattap berseńiz?
- Din qyzmetkerleri kez-kelgen jaǵdaıda halyqtyń qýanyshyna da qaıǵysyna da ortaq bolyp, árqashan Haqqa qyzmet pen halyqqa qyzmetti qatar júrgize bilgendigi beseneden belgili. Imam sharıǵattan úkim aıtsa, jurt soǵan qulaq asatyn, din adamy retinde oǵan boıusynatyndaı onyń boıynda árdaıym parasattylyq baıqalý kerek.
Qazir tehnologıa men bilimniń damyǵan zamany, ıaǵnı jahandaq saıasat jyldam qaryshtaǵan XXI ǵasyr, sol sebepti halyq arasynda ımamǵa júkteler mindet óte zor bolyp otyr. Búgingi kúndegi zaman talabynyń barlyǵyna tolyqqandy jaýap beretin jan-jaqty azamat qana bolyp qoımaı, bilimi men biliktiligi qatar júretin ustaz, adam janyn túsine alatyn psıholog, tárbıeshi, on saýsaǵynan óner, tilinen bal tamyzyp sóılegende sózdiń maıyn tamyzatyn sheshen, kóńilderdiń kiltin tabýshy rýhanı kósem, otbasynda aıaýly áke, bir sózben aıtqanda otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa batpaıtyn, sonymen qatar ámbebap adam bolýy tıis. Mine, zaıyrly qoǵamdaǵy ımamnyń zamanaýı kelbeti osylaı bolsa kerek-ti.
- Imam bolý úshin tek qana dinı bilim azdyq etedi degeniniz ǵoı?
- Bul suraqqa bylaı jaýap berip kóreıin. Zamanyna saı adamy bolý qashan da zańdylyq. Ýaqyttyń únin tap basyp, aǵymyna saı beıimdele bilýdi birinshi kezekte talap etetindigimiz túsinikti. Degenmen búgingi álemdik jahandaný úrdisi qulashyn keńge sermegen zamanda qandaı da bolmasyn jaǵdaıdyń baıybyna barýmyz da ómir talaby. Qasıetti Qurannyń alǵashqy aıaty «OQY» dep kelgeni belgili. Olaı bolsa alǵashqy aıatta oqý buıyrylyp tur. Biraq aıatta qaı ilim salasyn oqý aıtylmaǵan. Sol úshin de adam ómirinde dinı ilimniń jáne dúnıeýı ilimniń de alatyn orny erekshe. Olaı bolsa adamzat úshin barlyq bilim salasyn úırený qamtylyp tur. Al, endi adamdarǵa úlgi bolatyn ımamdardyń tek dinı bilimmen shektelmeı jan-jaqty bilimdi bolýy aıtpasa da túsinikti. Imam – Islamnyń aınasy bolýǵa mindetti.
- Osyǵan oraı, QMDB-nyń «500 zamanaýı bilimdi ımamdar» atty bastamasy osy baǵyttaǵy máselelerdi júıeli túrde sheshýge baǵyttalǵan sıaqty. Sizdiń osy joba týraly pikiriniz?
- Joǵaryda aıtqanymdaı Islamdy egjeı-tegjeıli túsindirýde ımamdardyń atqarar júgi jeńil emes. QMDB da óz kezeginde ımamdardyń biliktiligi meshit tóńireginde qalmaýy tıis ekendigin eskerip «HHİ ǵasyr ımamy» degen joba aıasynda jer-jerlerde din qyzmetkerleri arasynda ıntellektýaldy saıystar uıymdastyryp, ótken jyly tuńǵysh ret «ımamdar forýmyn» ótkizdi. Bunyń barlyǵy – ımamdardyń qazirgi qabileti men bilimin odan ári damytý, din qyzmetkerlerin ıgi jumystarǵa jumyldyrý úshin jasalynyp jatyr dep bilemin. Bul joba da Qazaqstan musylmandarynyń qara shańyraǵy bolyp turǵan múftıat qolǵa alǵan ıgi isterdiń biri jáne jemisti bolady dep senemin.
- Imamdardy daıarlaýda shet elderdiń tájirıbeleri qandaı?
- Bul rette bizdiń elimizde keshegi kelmeske ketken, qylyshynan qan tamǵan qyzyl ımperıanyń bodanyndaǵy jyldarynda din mamandaryn daıyndaýda kenjelep tipti múldem daıyndalmady desek te bolady. Jalpy, dinniń qoǵamdaǵy róli artqan saıyn, sol qoǵamnyń suranysyn qanaǵattandyra alatyndaı din mamandary men dinı qyzmetshilerdi daıyndaý kezek kúttirmeıtin kúrdeli másele. Bul rette shet elderdiń atap aıtqanda, arab, túrik elderiniń tájirıbesi óte mol. Din qyzmetkerlerin daıyndaý júıeli túrde kún tártibine qoıylǵan desek te bolady. Óıtkeni olarda daıyndaıtyn mamandar da bazasy da jabdyqtalǵan. Tipti jas jetkinshekterdiń arasynan arnaıy beıim balalardy bastaýysh mektepten bastap kezeń kezeńimen ábden shyńdap daıarlaıdy. Qyzmetke qoıatyn kezde de maman kóp bolǵandyqtan arnaıy emtıhandardan ótkizip eń tómengi dárejeli qyzmetten bastap erejege sáıkes joǵarylatady. Maman kóp bolǵandyqtan báseke bolady, al báseke bolǵan jerde sapa men nátıjeniń bolýy aıdan anyq másele. Aýzymyzdy qur shóppen súrtýge bolmas, bizde de táýelsizdik alǵan bastapqy jyldarmen salystyrǵanda elimizdegi joǵary oqý oryndarynan dintaný, ıslamtaný mamandyqtary ashyldy, jáne QMDB-nyń janynan medreseler jumys jasaýda.
- Aıbek myrza, Islam tarıhynda dinı bilimmen zamanaýı zaıyrly bilimdi ushtastyra bilgen tulǵalardan kimderdi atap aıtar edińiz?
- Islam órkenıetiniń Eýropaǵa qalaı yqpal etkendigin, zamanaýı qoǵamdar arasynda da qanshalyqty joǵary dárejege ıe ekendigin baıyptap qaraıtyn bolsaq ıbn Sına, ál-Farabı, Ibn-Rýshd jáne ımam Ǵazalı syndy fılosoftar men ǵalymdar eýropalyqtar tarapynan tanylǵandyǵy belgili. Algebra, geometrıa, astronomıa, medısına ǵylymdaryndaǵy alǵashqy damýlar da din ǵulamalarynyń tarapynan jasalǵandyǵy málim. Tól mázhabymyzdyń qurýshysy Ábý Hanıfany, ımam Shafıdi, ımam Fahrýddın ár-Razıdi t.s.s kóptegen ǵulamalar tek qana dinı bilim emes dúnıe ilimderin de qatar alyp júrgendigi bizge tarıhtan belgili. Qazaq qoǵamyndaǵy Sádýaqqas Ǵylmanı atamyzdy alsaq ta, aqyn, aǵartýshy, kemeńger dep tanıtyn Qunanbaıdyń uly hakim Abaıdy alsaq ta eki bilimdi qustyń qos qanatyndaı qatar alyp júrgendigin kóre alamyz. Bolashaqta bizdiń de balalarymyzdyń arasynan din iliminiń ǵalymdary bolýymen qatar zamanaýı zaıyrly bilimniń júırikteri Jaratqannyń qalaýymen bolatynyna kámil senemin.
Suhbattasqan: Sabyr Sansyzbaı
Pikir qaldyrý