Men – ómirimniń 43 jylyn ustazdyqpen ótkizip kele jatqan adammyn. Qazirgi álemniń damý qarqynyna ilesý úshin, urpaqtarymyzdyń el qatarly ómir súrýi úshin, eski súrleý soqpaqpen júre bermeı, áreket etýimiz kerek. Árıne, qolǵa alynyp jatqan reformalardyń  áli oń nátıje bermeı, orta jolda qalyp qoıyp jatqany óte ókinishti. Biraq jas memlekettiń óz jolyn anyq tanyp, tabýy úshin osylaı istemeske  amaly da joq qoı. Bizdiń burynǵy eski soqpaǵymyzdy ańsaıtynymyz ras, sebebi bári túsinikti, bári bir izge túsken edi. Alaıda oǵan  jetý úshin de qansha ózgerister, qansha reformalar jasalyp edi ǵoı. Aqyrynda, áıteýir, bir durys-aý degen jolǵa túsip edik.

Qazir jas memlekettiń úkimet basyna jastar kelip jatyr. Olardyń dúnıe tanymy keń, bilimderi  jańasha, oılary ozyq.

Meniń oıymsha, qolǵa  alynaıyn dep jatqan reformanyń qabyldaýǵa bolatyn baptary barshylyq eken.

1.Mektepke deıingi tárbıe men oqytý. Bul satyǵa aldymen eńkeıgen kári, sonan soń eńbektegen bala da qýana kelisýi kerek. Solaı bolady da dep oılaımyn. Sebebi, birinshiden,  keńes úkimeti kezinde de (eskini kókseı beretinder úshin)  árbir, tipti eń kishkentaı degen aýyldyń ózinde, ıaslı-bala baqsha bar bolatyn. Óıtkeni bir de bir áıel úıde jumyssyz otyrmaıtyn, áýeli bosanǵannan keıingi demalystyń ózi 70-aq kún bolatyn. Tek áli qaıraty qaıtpaǵan, shıraq ájeleri bar úıdiń balalary ǵana úıde tárbıelenip ósetin. Sonda olar baqshaǵa baratyn balalarǵa qyzyǵa qaraıtyn. Bala baqshada sábıler kópshilikpen aralasyp, ujymda qaýymdasyp ómir súrýge beıimdeledi, kópshil bolyp ósedi. Ár eldi mekendegi ár bala mektepke deıingi tárbıe, bilim beretin arnaıy orynda tárbıelenip ósýi kerek. 

Endi ekinshi másele,mektepke deıingi bilimniń sapasy, osy sábılerdi ıaslı- bala baqshada tárbıeleýshiler jaıy. Bul jaǵy baǵdarlamada jaqsy ashylyp aıtylǵan. Bári sol mekemelerde eńbek etetin pedagogtarǵa baılanysty bolatyny esh daý týdyrmaıtyn, talqylaýǵa da jatpaıtyn qaǵıda ǵoı dep oılaımyn, sondyqtan baǵdarlamadaǵy barlyq baptardyń durys oryndalýyn ǵana tileımin.

Orta bilim berý. Eń kóp daý týdyryp, ár ata-anany alańdatyp otyrǵan da bilim berýdiń osy satysy. Sebebi kezinde ár ata-ananyń óz basynan ótken, endi  balasymen birge qaıta  ótetin satysy. Qazirgi qoǵamda eńbek etip júrgender – Stalın dáýirinen bastap neshe ózgeristi, qaıta qurýdy, jańarýdy -  bárin basynan ótkergen urpaq. Orta, joǵary bilimdi sol zamanda alsa da, qudaıǵa shúkir, qoǵamdaǵy ózgerister men shaıqalystarǵa tótep berer ımýnıteti joǵary urpaq ekenin dáleldep kele jatyr. Jańa zaman aǵymynan da qalyp jatqan joq, álemge tanymal ǵalymdar da shyqty, kezinde mektepte nemis tilinen basqa estimegen tilderdi de, atyn da estimegen kompúterdi de ıgerdi.  Bul ýájben aıtpaǵym, burynǵy  orta bilim berý júıesinen túbegeıli bas tartýǵa bolmaıdy dep oılaımyn. Ásirese, til máselesine kelgende. Árıne, kóp til bilý jaqsy-aq. Bizdiń danyshpan babalarymyz «Jeti túrli ǵylym bil, jeti eldiń tilin bil» dep ósıet etip ketken ǵoı.

Árıne, álem tili-aǵylshyn tilin bilý qajet. Tek dalany alasartpaı, taýlardy bıiktetýdiń amalyn qarastyrǵan jón. Jalpy, qazaq balalary óte daryndy, zerek. Olarǵa shetel tilderin mektepte durys oqytsa, táp-táýir sóılep ketedi. Bizdiń qazaqtardyń betin bir jaqqa buryp, sol jolmen týra júre ber dese, or bolsa, qarǵyp ótip, qamal bolsa, buzyp ótip, júre beretini bar emes pe! Sondytan bul máselede «shash al dese bas almaı» abaı bolyp, tarazynyń eki basyn teń ustaýdyń jolyn qarastyrý qajet. Mysaly, aǵylshyn tilin tek pán retinde birinshi synyptan bastap oqytsa jetkilikti. Al ózge pánderdi oqýshylar ózderiniń ana tilinde oqyp-úırenýi, meńgerýi qajet. Al jeke pánderdi aǵylshyn tilinde tek beıindi mektepterde, sol pándi tańdap, erteń sol salanyń mamany bolatyn oqýshylarǵa ǵana oqytý kerek dep oılaımyn.  Egemen memleket bolyp, qazaq tili memlekettik til dárejesin alǵaly  shırek ǵasyr ǵana bolsa da, adam úshin ájeptáýir uzaq ómir. Al sol óz ana tilimizdi áli de  sol deńgeıge kótere almaı kelemiz. Osy jaǵyn da oılaýymyzdyń máni zor.

Barlyqmektepke ǵalamtor ne úshin qajet?Bul eshqandaı kúmánsiz, daýsyz bap dep oılaımyn. Ǵalamtordyń paıdasy men artyqshylyǵyn qazir árbir otbasy kórip te, bilip te otyr. Tek «áttegen-aıy» ǵalamtor jelisiniń barlyq shalǵaı aýyldarǵa jete qoımaǵany. Pedagogtar  tegis bilim jetildirý kýrstarynan durystap ótip, ár otbasynda ǵalamtorǵa qosylǵan kompúterleri bar bolsa, aýyl mektepteri men qala mektepteri shákirtteriniń bilimi bir deńgeıge kóterilip, aýyl balasy bilim jaǵynan qala balasymen básekelesýge qabiletti bolsa! Ár ustazdyń da, ár ata-ananyń da odan basqa armany bola ma!

Adam basyna qarjylandyrýdyń artyqshylyqtary. Bul bap ta kópshilikten qoldaý tabady degen oıdamyn. Tek bári ashyq, esepti bolsa. Qolyna bılik alǵandar tek óz qara bastary men óz qaltalaryn, óz balalarynyń ǵana qamyn oılaımaı, «elim, halqym» dep adal eńbek etip, adal jumsasa. Ol úshin eseptiń, ár tıynnyń jarıaly bolýyn qadaǵalaý kerek.

Tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berý. Bul satynyń egemendik alǵan jyldary aqsap qalǵany shyn. Endi durys betburys jasaldy. Orta mekteptiń ár oqýshysyna pedagogtar kásiptik baǵdar berip, aldyndaǵy oqýshyǵa qabiletine qaraı jol siltep otyrýǵa tıis. Tehnıkalyq jáne kásiptik bilim alý degen qorlyq emes, kemsitý emes, ýaqytty beker ótkizbeı, erterek eseıý, erterek mal taýyp, jan baǵý ekenin túsindirý qajet. Tehnıkanyń tilin bilip, ony jóndep, qurastyrý da, temirden, aǵashtan túıin túıip, oıý-órnek jasaý da óner ekenin ár oqýshynyń sanasyna sińirý qajet. Orta mektepte on eki jyl bosqa ýaqyt ótkizip, joǵary oqý ornyna túse almaı, sonan soń «jumys joq» dep ata-anaǵa masyl bolyp otyrýdyń namys, uıat ekenin uqtyrý kerek. Ata-analarǵa da tehnıkalyq bilim alýdyń artyqshylyqtaryn jetkizý qajet. Mektep pedagogtary osy jaǵyna kóp kóńil bólýleri mańyzdy. «Eger mal kerek bolsa, qolóner úırenbek kerek. Mal jutaıdy, óner jutamaıdy. Adal eńbegin satqan qolónerli – qazaqtyń áýlıesi sol» degen Abaı sózderin ár ata-ananyń da, ár oqýshynyń da jadyna jetkizgen jón.

TjKB sapasy qalaı arttyrylady? Shyn máninde kásibı shyńdalǵan,  bilikti maman daıyndaý úshin dýaldy bilim berý júıesiniń qajet ekeni , bul máseleniń sońǵy jyldary belsendi túrde aıtylyp, kóterilip júrgeni zaman talabynan týyndaǵan. Bul jaǵynan bizge keńes dáýirindegi selolyq, qalalyq kásiptik-tehnıkalyq ýchılısheler, mektep oqýshylarynyń aptasyna bir kún kásiptik tájirıbeden ótetini úlgi bola alady. Sony qaıta jandandyrý qajet. «Serpin» sıaqty arnaıy áleýmettik jobalardyń bolǵany durys sheshim.

Ǵylym, bilim jáne óndiristiń ıntegrasıasy ne beredi? Bul úsh jaqqa da paıdaly, tıimdi bolmaq . Kóz ilmeı otyryp jattap alyp, emtıhanda nemese sabaqta tóbege qarap turyp zýyldatyp aıtyp shyǵatyn teorıadan , tipti bilimdi, bilikti mamannyń oılap tapqan bir jańalyǵy, jobasy, ol eger óndiriske engizilip, paıdaǵa jaramasa, esh nátıjesiz, esh ketken eńbek bolmaq. Sondyqtan mektepte alǵan bilimdi joǵary oqý ornynda teorıamen tolyqtyryp, ony iske asyryp, paıdaǵa jaratqanda ǵana, óndirýshi oryndar, mekemeler, kásiporyndar ǵalymdardyń jańalyqtaryna qulaq salyp, úkimet ony iske asyrýǵa qarajat bólgende ǵana, sıkl aıaqtaldy dep esepteýge bolady. Olaı bolmaǵanda, mektepke, joǵary oqý oryna shyǵarylǵan qarajat jelge ushqanmen birdeı bolady.Sondyqtan baǵdarlamada aıtylǵan baptar tolyq iske asatyn bolsa, ǵylymı tehnologıalarymyz órkendep, órge basady degen oıdamyn.

Ulttyqstýdentter lıgasy ne beredi? Bul baptyń da bereri mol. Táni saýdyń – jany saý degendi ár adam biledi. Sondyqtan kompúter men telefonnan bas kótermeıtin qazirgi jas urpaqqa salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa kóńil bólingeni óte durys. Qazir qyzdardyń temeki shegýi jıilegeni, jigitterdiń enjar, áljýaz bolyp ketkeni qupıa emes. Sondyqtan shynyqqan, shymyr urpaq tárbıeleý erteńgi urpaǵymyzdyń saýlyǵy. Erteńimizdi búgin oılaǵanymyz, qolǵa alǵanymyz jón.

Zertteýshi JOO ne úshin kerek? Ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysatyn jeke JOO bolýy durys másele. Sebebi JOO dáris oqıtyn oqytýshylardyń ǵylymmen aınalysýǵa ýaqyttary jetpeıdi jáne keıbir oqytýshylar sabaq ótkizýge beıimdi bolsa, bireýleri ǵylymmen aınalysqandy qalar edi. Mine osy jaǵynan kelgende, bul óte durys. Budan sabaq ótkizetin ustazdar ǵylymnan shettep qalady degen oı týmasa kerek, sebebi stýdentterdi  oqýdyń alǵashqy kezeńinen bastap teorıany ǵylymı jaǵynan damytyp, ony iske asyrýǵa qabiletti etip daıarlaý qajet. Ol úshin óte jaqsy oqyp, JOO qabyrǵasynda óziniń ǵylymǵa beıimdiligin kórsetken, óziniń oıy, jobasy bar túlekterdi ary qaraı salalyq ǵylymı-zertteý ornyna joldasa, odan elimizdiń  ǵylymı-tehnıkalyq jaǵyna mol úles qosatyn maman shyǵady.

ǴYLYM.  Ásirese óndiriske, turmysty jeńildetýge, qysqasy, qarapaıym úı tirshiliginen bastap ǵaryshqa deıin qatysty tehnologıalardy damytý úshin, damyǵan 30 memlekettiń qataryna qosylý úshin ǵylymdy damytý qajettiginde daý joq.  Tek Star-ap jobalar naqty iske asyrylatyn, odan elimizge paıda keletin bolsa ǵana qarjylandyrylatyn bolýǵa tıis jáne bólingen qarjynyń ornymen jumsalýyn qadaǵalaý tetigi, bólingen qarjyǵa belgili adamnyń jaýapty bolýy, odan esep alynýy sıaqty tetikter qarastyrylýy qajet. Mıllıondar men mıllıardtardyń ofshor aımaqtaryna asyp ketýine jol bermeýdi oılastyrǵan jón.

Aqyjanova Aqmarjan Tásibekqyzy

f.ǵ.k., Halyqaralyq aqparatttyq  tehnologıalar ýnıversıteti tilder kafedrasynyń asosıasıalyq profesory.