Búrkittiń es bilgeli, ońyn-solyn tanyǵannan bergi ata kásibi jylqy baǵý edi. Odan qaldy ákesi hat tanytqannan keıin ań-qus aýlaýǵa da baýlydy.

Basyn sonaý qazaqtyń qasıetti Ulytaýynan bastaý alatyn Uly Jylanshyq ózeniniń boıyn ata-babasy meken etip kele jatqanyna da kóp ýaqyt bolypty.
Kezinde Ybyraı Altynsarınniń «Qypshaq Seıitqul» atty áńgimesinde: «…Seıtqul kóp jerlerdi kezip júrip, aqyrynda Torǵaı tósindegi Qabyrǵa degen ózen-sýdyń boıyna toqtady. Myna jaqta Úrgenish, Qoqannan, myna jaqta qalmaqtan shetirek jáne jamanshylyq bolsa, qalyń Qypshaq degen rýǵa jaqynyraq eken dep, sol jerdi unatyp qaıtqan soń, qysty ótkizip, jazdyń jyly ýaqytynda kedeılerdi jalańash-jalpy kóshirip, Qabyrǵa boıyna alyp keldi…» – dep jazatyn Torǵaı-Qabyrǵa men Uly jylanshyq ózenderi Syrdarıa men Ámýdarıa sıaqty bul óńir halqy úshin bar nárin beretin qos ózen. Qabyrǵadan Uly Jylanshyqqa deıingi qashyqtyq 100 shaqyrym kóleminde.

Bul jer Jylanshyqtyń orta aǵysy qypshaq taıpasynyń qaramoıyn laq rýy meken etetin ólke, jeri shúıgin bolmasa da, Aıyrqum, Aqqum atty jerlerdiń maly semiz, sharýashylyqqa yńǵaıly.

Aq patshanyń «Iýn jarlyǵy» shyqqanǵa deıin kúndelikti kúıbeń tirlik keship jatqan kez edi. Alaıda, bir kúnde «alataıdaı búlingen» zaman ornaı ketti. Bul –Mirjaqyp Dýlatov aıtpaqshy, «júrek qanǵa, kóz jasqa tolǵan» ýaqyt bolatyn. Torǵaı eliniń qalyń arǵyn-qypshaǵy, naıman, shómekeı, tóre-qojalary jınalyp, «patshaǵa soldat bermeımiz» dep biraýyzdan bitimge kelip, aralarynan han saılady. İshterinen onbasy, júzbasy, myńbasyn saılap aldy. Ne ólim, ne ómir! Jınalǵan qaýym aq kıizge kóterip han saılaǵan Ábdiǵapar men Ospanǵa «uldarymyzdyń amandyǵy senderdiń qoldaryńda, qalǵanyn ózderiń bastańdar» dep talap qoıdy. Bul toptyń ishinde asqan mergendigimen kózge túsken jigitter – Amangeldi men Keıki de bar edi.

Keıki iriktelgen 18 mergendi toǵyz-toǵyzdan 2 topqa bólip, Búrkittiń de mergendigin burynan biletin ol ony ekinshi toptyń basshylyǵyna bekitti. Búrkit «sarybas» áskerı sheni laýazymyn ıelendi.

«Keıki batyr zamanynan erte týǵan asyl er edi, qapyda ketti ǵoı. Amangeldi, Keıki bastaǵan sarbazdardyń Torǵaı qalasy janyndaǵy «Stavka» degen jerde qarsy shabýylǵa daıyndalyp jatqan kezimiz, – deıdi Búrkit. – Áıgili Ospan qoja kelip, shabýylǵa shyǵýǵa atqa qonǵan bizderge tildeı duǵa jazylǵan «Aq tumar» qaǵazdy árqaısymyzǵa bere turyp: «bul qasıetti tumardy qalaǵa kirerde bas kıimderińniń mańdaı tusyna qystyryńdar da, al qaladan shyǵarda bas kıimniń jelke tusyna qystyryńdar!» – dedi. Jaratýshy Allaǵa sıynyp, kóńilimizge astamshylyq kirgizbedik, barlyǵyn esten shyǵarmadyq. Sol kúngi urysta bir ǵana attyń moınyna oq tıip, basqamyz din aman oralyp kelgende Ospan qoja: «sender sahabalar dáýirinde týýlaryń kerek edi», – degeni áli esimde. Aýmaly-tókpeli zamanda qyzyldyń da, aqtyń da qazaqqa kún kórseter túri joq. Amangeldiniń «jumbaq óliminen» keıin Keıki endi «aq orys ta, qara orys ta – bári orys» dep ózine qarsy kelgendermen urys salyp júrgen zamany. Taǵy bir kúnderi Keıki batyrdyń erlik batyrlyqtaryn aıtqan otyrystardyń birinde Ospan qoja Keıkige: «Seniń qorǵaýshy, qoldaýshy alty kıeli aqqýyń bar. Kez kelgen ýaqytta atylǵan oqtan jazym boldyrmaıtyn «oqqaǵar» jáne baqytty bolýyna járdemdesip, tilegińdi tileýshiler. Olardyń saǵan qoıatyn bir ǵana sharty bar. Úılenýińdi keıinge qaldyra turýyńdy qalaıdy», — dedi. Ospan qojanyń aıtqanyn eskermegen Keıki batyr súıiktisi Aqjan sulýǵa úılendi. Ózara kelisilgen kelisimshart buzylǵan soń, alty aqqý Ospan qojaǵa soǵyp, Keıkini endi qoldap-qorǵaýdan bas tartatyndaryn aıtyp, jónderine ketken. Mine, osydan keıin Keıkiniń isi ońǵa baspaı, qaıǵyly qazaǵa ushyraıdy.

Oqıǵa bylaı bolyp edi. Qaramaǵynda qalǵan 100 shaqty áskerimen Torǵaı-Ulytaý boıynda qasha urys salyp júrgen Keıki bul jerden de ketpekshi bolady. Óleriniń aldynda Jylanshyq boıynda otyrǵan bizdiń úıge soqty. Maǵan ózimen birge ere ketýimdi talap etti. Sonda men: «Keıki aǵa, bul tozaqtan qaıda qashyp qutylamyz, birneshe ata balasy maǵan qarap otyrǵan jaıy bar. Men olardy qaıda tastaımyn», – dedim. Keıki: «keshegi Kúıik qopasyndaǵy soǵysta, Torǵaı qalasyn qorshaý kezinde jáne jazalaýshy otrádqa qarsy sońǵy urys — Doǵal shaıqasynda seniń de batyrlyǵyńa tánti bolyp edim, seni ózimmen birge alyp ketýge sheshim qabyldadym», – dedi. Men oǵan kelispeıtinimdi bildirip edim, túsi sup-sur bolyp ketken ol «onda ákeńniń qanyn júkteımin» dedi. Keıkiniń áıeli Aqjan sulý: «Batyr, saýǵa, saýǵa, ishimdegi keler kúnniń esigin ashatyn sábıimiz úshin Qarshyǵa ákeıdi tiri qaldyrýyńdy ótinemin. Al eger óltiremin deseń, meni de birge óltir, batyr, raıyńnan qaıt!» – dedi. Keıki ún-túnsiz qaldy. Sóıtip, Aqjan ákemdi aman alyp qaldy!

Kelesi kúni Keıki batyr qýǵynshylardyń qolynan «Jalaýly» degen jerde aıýandyqpen óltirildi. 1923 jyldyń kókteminde arnaıy tapsyrmamen ózin aldap qolǵa túsirýge kelgen komısar A.Tokarevtiń sózine senip, Torǵaıǵa oralǵan Keıki jolda onyń shyn nıetin sezip qalyp, Aleksandr Tokarevti sol jerde atyp tastaıdy (munyń aldynda janynda tilmáshtyqqa qaldyrǵan bir noǵaı jigitinen basqa qasyndaǵy sarbazdaryn taratyp jibergen bolatyn). Biraq Keıkiniń izine túsip, artynan alystan ańdyp erip kele jatqan qyzyldardyń 30 shaqty soldaty ony sol kúni túnde jatqan jerinde qorshap alyp, asa qatygezdikpen óltiredi. Oqıǵa bylaı bolǵan edi.

Qorshaýǵa alǵan jaýlaryna qorjyn úıdiń eki terezesinen alma-kezek oq jaýdyrǵan Keıki olarǵa aldyrmaýǵa aınaldy, Aqjan myltyqty oqtap berip turdy. Keıkiniń qasynda manaǵy noǵaı jigiti de bar bolatyn. Bir ýaqytta qyzyl áskerler Keıki túsinbesin dep oǵan orysshalap til qatty: «Pálenbaı, jan kerek bolsa, umtyl da, Keıkiniń qolyndaǵy myltyqtyń únin óshir, biz sol sátte lap qoıyp, ony qarýsyzdandyramyz. Olaı etpegen jaǵdaıda óz obalyń ózińe, al aıtqanymyzdy isteseń, tiri qaldyramyz», – dedi. Bir mezette jańaǵy satqyn Keıkiniń tý syrtynan qapsyra qushaqtap ustap alady. Qasyndaǵy adamnan mynadaı is-áreketti kútpegen Keıki bosanýǵa umtyla berýi sol edi, qyzyl áskerdiń mergeni dál mańdaıdan atyp jiberdi. Olar mergenniń eki qoly men basyn kesip aldy. Keıkiniń ózin ǵana óltirip qoımaı, aıaǵy aýyr áıelin de qınap óltiredi.

Keıkiniń aıy-kúni jetip otyrǵan áıeliniń qarnyp jaryp jiberip, ishtegi týmaǵan balasyn da asqan qorlyqpen kúl-parshasyn shyǵaryp, naızamen túırep-shanshıdy.
Keıki batyrdyń basyn bir aı boıy Torǵaı qalasynyń ortalyq alańyna syryqqa shanshyp qoıady. Keıin mergenniń bas súıegin Orynborǵa jóneltedi, al 1926 jyly respýblıka astanasy Qyzylordaǵa kóshýine baılanysty, Sankt-Peterborǵa alyp ketken. Ol qazir Sankt-Peterbordaǵy antropologıalyq qordyń kýnstkamerasynda saqtaýly desedi.

Ne degen jaýyzdyq! Aı, Alla-aı, «jaqsynyń ketip, jamannyń qalǵan» kezi ǵoı bul. Qoldan keler ne qaıran, sonymen, Uly Jylanshyq boıynda ań-qus aýlap, tirshiligimdi jalǵastyra berdim. Osy betimmen bul ómirim kámpeskege deıin jalǵasty. 1928 jyly el ishindegi baılardyń bári kámpeskege ushyraǵannan keıin Aqqum-Jylanshyq boıynyń halqy bas saýǵalap qashty. Qashqany qashqan, qashpaǵany malynan aıyrylyp, halyq taqyr kedeıge aınala bastaıdy. Ózen boıyndaǵy baıaǵy kóp halyqtyń qatary sıreı berdi.
Sóıtip, 30-jyldardaǵy asharshylyq ta bastaldy. Qolyndaǵy sońǵy malyn talǵajý qylyp, ómirden kúder úzip, ne isterin bilmeı talaı adam ajal qushty. Keshegi bir bolys elden tiri jan da qalmaýǵa aınaldy! Qaıda barsań da «Qorqyttyń kóri» demekshi, elden ketsem basqa jerde meni kim kútip tur deısiz.
Endi ár otbasy óz tirligin kúıttep ketken zaman boldy. Bozala tańnan keshke deıingi bar isim – dalanyń ań-qusyn atý, aýlaý, sondaǵy oıym – úıdegi shıetteı úsh balanyń qamy ǵoı. Qolǵa túsken ań-qustyń etin qaqtap, ólmestiń kúnin keship jattyq.

Birde el-jurtsyz qalǵan Meshit aýylynyń janyndaǵy Dárýishten (bul bir bıikte, jol ústinde qoıylǵan jolaýshynyń molasy desedi, jas kezimde Ulytaý jaqqa barǵanda Joshy hannyń mazaryn kórip edim, stıli jaǵynan soǵan uqsaıtyn sıaqty, ýaqyty da sol kezdiki, ózi de bıik, alystan menmundalap turady, bul el Dárýishtiń kim, qaıdan kelgenin de bilmeıdi) óte berýim sol edi, jaıaý ketip bara jatqan bireýdi kózim shaldy. Bul mańda tiri jan qalmaǵany málim, «jyn ba, shaıtan ba, álde ashtyqtan kózim qaraýytty ma?» dep tesile qarap men turmyn. Sulbasy adamǵa uqsaıdy, biraq júrisi baıaý, birese otyrady, birese turady. Ne de bolsa, jaqynyraq taqaıyn dep oıladym. Sóıtken jolaýshym kórshiles Kókalat aýylyndaǵy rýlas aǵaıyndardyń biri, ózim tanıtyn Qarǵa degen kisi eken. Shashy ósken, kóz janary solýǵa aınalǵan, ústi basy alba-julba, túrinen adam shoshyrlyq. Janyna keldim de, attan túsip, «assalaýmaǵalekúm, aǵa» dedim. Ol tek ernin ǵana jybyrlatty, sóıleýge dármen de joq. Az-kem shúıirkeleskennen keıin ony atqa mingizdim de, ózim jaıaý júrip, úıge jol tarttyq.

Qarǵanyń aıtqan áńgimesi adam shoshyrlyq. Osy tóńirektegi Meshit aýyly, Kólqamys aýyly, Qaraqoǵa aýyly, Qarabıdaıyq aýyly, Kókalat aýyly sıaqty barlyq aýyldardyń halqy tentirep ketken, daladan sarshunaq terip, tyshqan aýlaýǵa aınalǵan, el ishinde kisi etin jegishter de paıda bolǵan. Biri Qostanaı, al ekinshisi Torǵaı dep jolǵa shyqqan adamdar dittegen jerlerine jete almaı, dalada kómýsiz qalǵan, ásirese, balalar men qarttarǵa qıyn bolypty. «Basqa jerde bir úzim nan tabamyz» dep, «jolyma qolbaılaý bolady» dep óz ishinen shyqqan jalǵyz balasyn sýǵa laqtyryp jibergender de bolǵan. Ózi de tentirep, Ulytaý jaqqa bet alǵan túri eken. Aǵamyzdy bir-eki apta kútip, kúp bolyp isinip ketken jaralaryn emdep, jolyna jeterlik azyq-túlik berip, 80 shaqyrymdaǵy óz aýylyna qoıa berdim. Tiri jan tirshiligin isteýi kerek qoı. Sol jyly túzdiń ań-qusy da azaıýǵa aınaldy, endi báıbishem Aqtoty ekeýmiz ań aýlaýǵa birge shyǵatyn boldyq. Úsh balany bir Allaǵa tapsyryp, úıdiń syrtyna syryq qoıamyz da, tańnan keshke deıin ań aýlaımyz.
Sóıtip, ólmestiń kúıin keship jatqan túrimiz bar edi.

Birde Aqtoty ekeýmiz qaqtan aınalyp óte berýimiz muń eken, attyly eki kisini kózimiz shaldy. Dáýde bolsa bular tegin júrgen adamdar emes ekenin túsindim de, Aqtotyǵa: «sen qash, al men ólispeı berispespin!» – dedim. Qolymda sholaq myltyǵym bar, daıyndalyp turmyn. Aqtoty «qosh bol, otaǵasy, aman bolsam balalardy tiri alyp qalarmyn» dedi. Men «tezirek ket» degen yńǵaı bildirdim.
Attyly kisiler alystan aıǵaılap: «áı, Búrkit, qolyńdaǵy myltyǵyńdy tasta, biz saǵan tımeımiz, balalaryń bizdiń qolymyzda», – dedi. Ne isterimdi bilmeımin, kózim qaraýytyp ketti. Kóz aldyma qoshaqandarymnyń beıneleri kelgende, kózimnen jas yrshyp tústi. Amal neshik, qarýymdy tastadym. Tek aıtqanym: «balalardy óltirmeńder!», – dedim. Bulardy tanydym. Biri túneýgúni daladan taýyp alyp, neshe kún boıy baǵyp-qaǵyp, aýrýynan emdem, jolyna azyǵyn berip, eline qoıa bergen Qarǵa aǵam emes pe? Al ekinshisi kezinde (1916 jyly) myńbasy bolǵan ataqty Qyrǵı degen kisi. Talaı ret jaýǵa birge shyǵyp, qanshama qan maıdanda bolsaq ta, azdaǵan tiri qalǵandardyń biri men bolsam, taǵy sondaılardyń biri osy – Qyrǵı edi.

Amal joq, qarýymdy jerge tastadym. Sóıtsem bular ekeý emes, úsheý eken, bireýin bizdiń úıge qaraýyl qylyp tastaǵan eken de, ekeýi bizdiń izimizdi ańdyp, daladan ustaǵan túri eken (úıde bolsa áldeqandaı is týyp, ýshyǵyp ketedi dedi me eken, onysyn bilmedim).

Qyrǵı maǵan qarap «túneýgúni Qarǵa senderdiń jaǵdaılaryńdy aıtyp kelgen, baqýatty turyp jatqan túrleriń bar. Qysqasha aıtqanda, myltyǵyńdy jáne búkil qorlaryńdy – azyq-túlikterińdi alyp ketemiz. Ózderińdi óltirmeımiz» dedi.
«Búgin osynda qonyp, tań ata elge ketemiz» dedi. Tún ortasynda tósekten úsh ret turyp, úsh ret jattym. 1916 jylǵy ult azattyq kóterilisi kezinde aýyl ústin basyp kirip kelgen bir top kazak-orysty kıiz úı ishinde otyrǵan jerinen sulatyp tastaǵanymyz bar edi. Qazaq qazaqtyń qanyn qalaı júkteıdi? Alla munymdy qosh kórmes dep kisi qanyn júktemedim, basqa tússe baspaqshyl dep myltyqsyz, azyqsyz en dalada úsh botam – Suńqar, Torǵaıbek, Lashyn jáne áıelim, sosyn men – beseýmiz kózderimiz jáýdirep, endigi kúnimiz ne bolady dep músápir kúıge tústik.

Burynnan bir shıti myltyǵymdy Dárýishtiń molasyna aparyn tyǵyp tastap ketkenmin. Allaǵa myń shúkirshilik etip, aman qalǵanymyzǵa ózimiz de senbeı, qaıtadan ań-qus aýlaýǵa shyqtyq. Bul 1932 jyldyń kúzi bolatyn.
Atyp alar ań da kezikpeıdi, ózende balyq ta joq, ashyǵýǵa aınaldyq.
Sóıtip júrgende balapandarymyzdan aıyrylyp qaldyq. Mana aıttym ǵoı, ańǵa ketkende úıdiń syrtynan bekitip ketetinbiz. Kúzdiń bir sýyǵynda keshtetip Aqtoty ekeýmiz úıge kelsek, úıdiń ornynda tek kúl qalǵan. Qandaı da bir sebepten órt shyǵyp, úsheýi de otqa kúıip ketken. Balalarymyzdan osylaı bir kúnde aıyryp qaldyq!

Mynadaı sumdyqtan keıin Aqtotynyń esi aýyp ketti. Endi ony jalǵyz qalaı tastaımyn, amaldap qos tigip, en dalada jata berdik. Azyn-aýlaq ań etin pisirip, talǵajý qyldyq. Aqtoty selqos, tamaq ta ishpeıdi, qysqasha aıtqanda, bul dúnıeniń adamy emes. Ne kerek, bárinen bas tartyp, otyrǵan jerinde til tartpaı ana dúnıege ketti!

Áıelimniń súıegin baıaǵy Meshit aýylynyń janyndaǵy qorymǵa aparyp jerledim. Astymdaǵy atymdy bosatyp qoıa berip, qaıǵy-muńǵa batyp, ne isterimdi bilmeı júrgende, ol «ıt-qusqa» jem boldy.
Amalym joq. Qosyma qaıtyp keldim. Ańdy alǵanymnan almaǵanym kóp bolyp, qoreksiz, qatty ashyǵýǵa aınaldym. Osyndaı qansha kún ash jatyp, álsirep, bir sátte kózim jumylyp, uıqyǵa ilinip ketippin. Bir mezette kóz aldymda birdeńe buldyraıdy. Qudaı-aý, bul jyn ba, shaıtan ba, álde adam ba?

uraıyn desem, denem aýyr tartady. Birneshe kún nár tatqanym joq, turýdan da qalǵan edim. Myltyǵymdy alaıyn desem, qolymdy kótere alar emespin. Jańaǵy jybyrlaǵan bále týra aldyma keldi. Men qozǵalmastan jatyrmyn. Qudaı-aý, mynaý qasqyr ǵoı! Meni óldige sanap, jeýge oqtalyp jatyr eken. Endi anyq kórdim. Iá, túz taǵysy!

Kezdigimdi sýyryp aldym da, kóz aldymdaǵy qasqyrdyń dál júrek tusyna suqtym. Suqqylap jatyrmyn, qansha suqqylaǵanymdy bir qudaı biledi.
Ólim men ómirdiń, túz taǵysy men úı taǵysynyń arpalys sáti!
Qasqyrdyń júregin sýyryp alyp, jedim de, jan daýsymmen aıǵaı saldym: «Men tirimen!»

Iá, men ólgen joqpyn!

P.S. Myń ólip, myń tirilgen qazaqtyń bir balasynyń basynan keshkenderiniń bir parasy osyndaı edi!

Ázirlegen Amandyq QORǴANULY

tobyl-torgai.kz saıtynan alyndy.