Qazaqstan bıliginiń qazaqtyń ulttyq sanasyn túbegeıli ózgertý, ıaǵnı, ultsyzdandyrý boıynsha júrgizip kele jatqan eń qýatty tájirıbesiniń biri – Qazaqstannyń kóp ultty ekenin dáleldeý, ıaǵnı, eldiń ıesi – qazaq degen uǵymdy joıý. Bul tájirıbege «Qazaqstan halyqtarynyń birligi, dostyǵy» negizge alynady. Tipti, olardyń bári bir otbasynyń, bir ata-ananyń balalaryndaı degen ersi tujyrymdar urandata aıtylady. Biraq  olardyń ortaq, ıaǵnı, resmı tili –orys tili. Qaıtalap aıtar bolsaq, Qazaqstandaǵy qazaq ulty 68 paıyzdan asyp ketti. Buǵan  qazaqpen  erkin sóılesip, erkin túsinise alatyn, osynda turatyn ózbek, tatar, qyrǵyz, ázirbaıjan, uıǵyr sekildi túrki tildi, ıaǵnı, tili bir, dini bir halyqtardy qosyńyz. Endeshe olardyń bári Qazaqstanda nelikten resmı til degen mártebe berilgen orys tilinde sóıleýi kerek? Bul tájirıbeniń, bul is-sharanyń arjaǵynda osy basqa ulttardyń esebinen áli de  Reseı ımperıasyn, orys tilin, orys ústemdigin aman saqtap, ózderiniń  Máskeýdegi myqtylaryna kómektesý pıǵyly ap-anyq kórinip turǵan joq deı alasyz ba? Osynyń bárin kórip otyryp patshalyq Reseıdiń de, Keńestik Reseıdiń de, búgingi Reseıdiń de baıaǵydan beri qazaqqa qarsy júrgizilip kele jatqan ımperıalyq, basqynshylyq saıasaty  áli de jalǵasýda ekeni ótirik pe?

Endi mine, qazaqqa sonaý Kolbın zamanynda jasalǵan qostildilik, tájirıbesi  búginde úshtildilikke ulasty. Sol kezde «qos til–qos qanatyń» degen maqal qoldanylsa, endi «oshaqtyń úsh buty bolady» úsh til – úsh tuǵyryń degen  saıqalı maqal oılap tabyldy. Adam balasynyń tuǵyry –  aıaǵy, qazaq ta eki aıaqty, endi ol úsh aıaqtyǵa aınaldyrylýda. Jaqynda Darıǵa Nazarbaeva hanym buǵan qosa qytaı tilin de úıretý kerek degen usynys tastady. Kórersiz de bilersiz kóp uzamaı ony da iske asyrý bastalady. Sonda qazaqtyń tórt aıaqtyǵa aınalmaǵan nesi qalady? Al tórt aıaqtylarda ulttyq sana, ulttyq namys, ulttyq til degen bolmaıdy. Bajyldaıtyndar bajyldaı bersin, bul – aqıqat. Ras, birneshe til biletin jekelegen adamdar bolady, olardy polıglot deıdi. Al jer betinde polıglot halyq degen halyq joq. Al bir ultty túp-túgel kóptildi ultqa aınaldyramyn deý – sol ultty jer betinen bir tamshy qanyn shyǵarmaı joq qyp jiberýge arnalǵan úlken tájirıbe. Keńes zamanynda tili múlde orysshalaný ne shubarlaný arqyly ıaǵnı, qos tildiliktiń kesirinen ǵana 90-ǵa jýyq usaq ult 70 jyl ishinde joıylyp ketti. Qazir jer betindegi birde-bir memlekette mundaı tájirıbe joq. Dúnıe júziniń ǵylymy, tehnologıasy aǵylshyn tilinde degen sóz sýdaı ótirik. Birneshe mıllıard Qytaı, Japonıa, Iran, t.b. basqalary búkil ǵylymdy óz tilinde ıgeredi. Aǵylshyndar jaýlap alyp óz tilin engizgen 20 shaqty bodan memleketterdiń eńbektegen sábıinen eńkeıgen kárisine sheıin aǵylshynsha sóıleı alady. Biraq solardyń eshqaısysy eshkimnen ozyp álem kóshiniń aldyna túsip ketken joq, aldyna túspek túgil áli kúnge ash-jalańash joqshylyqta kún keshýde. Ony úshtildilik ıdeıasyn usynýshy basshy qazaqtar bilmeı otyrǵan joq: biraq Táýelsizdik alǵan jyly elimizdi Qazaq Respýblıkasy dep ataıyq degende «munda tek qazaqtar ǵana emes basqa ulttar da turady! Tak nelzá! Respýblıka Kazahstan (Qazaqstan Respýblıkasy) deý kerek dep shý shyǵaryp aqyry solaı ataýǵa kóndirgen de sol orystildi kosmopolıtter edi. Qazir ańqaý qazaq «Máńgilik el», «Uly dala eli» dep ataıyq degen joǵarǵy jaqtan bastalǵan urandy sózdi ekilene, lepire qaıtalaıtyn boldy. Bunyń arjaǵynda elimizdiń ataýynda «qazaq» degen sóz bolmasyn degen aramza pıǵyl jatqan joq deı alasyz ba? Ony oılap tapqandar da orystildi kosmopolıtter men ana tilin, ultyn mensinbeıtin máńgúrtter emes ekenine  kepildik bere alasyz ba? Ras, qytaılar ózderin «aspan asty elimiz», japondar «kúnshyǵys elimiz» dep ataı beredi. Bul olardyń óz elin súıgendikten asqaq pafos qosyp aıtqan  qosymsha kórkem teńeýi ǵana. Olar biraq qazaqtarsha elimizdi budan bylaı solaı ataıyq dep júrgen joq. Sonda qalaı, Qytaı, Japon, Reseı bári ýaqytsha da tek Qazaqstan ǵana máńgilik pe eken? Bul ózgelerge kúlki bolarlyq sóz ǵoı!

Bajyldaǵandar bajyldaı bersin, osynyń bárin oılap tabatyndar jastaıynan tili oryssha shyǵyp, qazaqty orystan mádenıeti de, tili de, bilim-biligi de, tómen degen uǵym sanasynda tas bolyp qatyp qalǵan, biraq onysy quldyq sana, quldyq minez ekenin bilmeıtin, sóıte tura Keńes zamanyndaǵy orystildilerdi tóbege kóterý saıasaty áli de júrgizilip kele jatqandyqtan bılik basynda otyrǵan shubartildiler oılap taýyp,  qazaqqa qarsy qoldanýda. Mundaı adamdarda, ıaǵnı, kosmopolıtterde ózi ústem dep sanaıtyn ultqa qazaqty da tabynýshi etkisi keletin quldyq psıhologıa ábden qalyptasyp qalady. Ony bir sózben qulminez adam deıdi. Endeshe

Qulminez adam qandaı bolady?

degen saýalǵa sál toqtalyp ótelik.Eń jaman jeri ondaı adam óziniń qulminez ekenin bilmeıdi. Sebebi, ol  ústem ulttyń tilinde sóılep sol ulttyń jyrtysyn jyrtyp júrýiniń arqasynda analar ony arqasynan qaǵady, sen mádenıettisiń, sen órkenıettisiń dep astyna kópshik qoıady. Mundaılar Keńes zamanyndaǵy sıaqty búgingi Qazaqstanda da táp-táýir qyzmetke turyp, táp-táýir kúnin kórip júr. Aty álemge áıgili oıshyldyń aıtýynsha eger qul óziniń qul ekenin bilip, sol quldyǵyna qarsy kúresse ol –qul emes. Al eger ol óziniń qul ekenin bilmese nemese bile tura oǵan qarsy kúrespese ol –naǵyz qul eken.  Quldyq minez tuqym qýalaıdy, ıaǵnı, qan arqyly urpaqtan urpaqqa berilip otyrady. Qazaq osy oraıda «Synyqtan basqanyń bári juǵady» dep óte dál aıtqan. Biz táýelsizdik alǵan 25 jylda ǵasyrlar boıy Reseıdiń buǵaýynda bolǵan osy quldyq sanadan, qulminezden qutylarlyq ózge respýblıkalardaǵydaı esh shara jasaǵan joqpyz. Mynadaı da mysal bar: Eger tozaqta úsh kún bolǵan adamǵa kelip «Shyǵaryp alaıyn ba?» deseń «keregi joq, úırenip qaldym, osynym jaqsy» deıdi eken. Búgingi qazaqtyń basshasynyń da, keshshesiniń de ishinde Reseıdiń eteginen aırylýǵa bolmaıdy, Reseısiz kúnimiz joq deıtinderge  qarasańyz osy mysal eske túsedi. Osy qulminez talaı qazaqtyń qanyna  sińip ketkenin

«Ult» degen portalda

Shyntúrik degenniń «Túrkıanyń Qazaq eline qaýipti agresıalyq saıasaty» degen sandyraǵyn jáne sony qoshtap jazylǵan kommentarılerdi oqysańyz da kóz jetkizer edińiz. Uzaq jyldar Reseı bodandyǵynda bolyp jer betinde orystan ótken ozyq, mádenıetti halyq joq dep tili bir, dini, salt-dástúri, dúnıetanymy ózine óte jaqyn baýyrlas elderden qol úzip, óziniń de ulttyq ereksheliginen aırylyp qalǵan qazaq sol baýyrlas eldermen endi-endi ǵana aralasa bastaǵany osy aramza maqalany jazǵan Shyntemir men ony qoldaýshy qazaqtarǵa ınedeı qadalady eken. Tipti, Qazaqstan men Túrkıanyń  jaqyndasýyna ashyqtan-ashyq qarsylyqpen Túrkıany, túrikterdi kópe-kórneý ǵaıbattap, jala jaýyp Shyntúrik Ertúrik degen búrkenshik, jalǵan atpen jazylǵan bul sumdyqnamany  túrik, musylman halyqtarynyń bir-birimen jaqyndasýyna qarsy arnaıy tapsyryspen jazdyryp otyrǵan bılik basynda otyrǵan bir top bar sıaqty. Óıtkeni, jalaǵa, ósekke, arandatýǵa, ortaǵa ot salýǵa, aǵaıyn eki ultty qaıtkende de arazdastyrýǵa qurylǵan bul sumdyqnamada is qaǵazdarynyń, resmı qujattardyń stıli ap-aıqyn kórinip tur. Bul–Reseıge quldyq sanadan áli de tolyq aryla qoımaǵan qazaqty qaıtadan Reseıdiń tabanyna túsirýge arnalǵan, ne Reseıdiń ne Reseıge qyzmet etetin bir jasyryn uıymnyń ákki zalymdary óte sheber saıqaldyqpen jazǵan qazaqqa qasireti mol jazba. Oǵan jazylǵan kommentarılerdiń de kókseıtini bir ǵana nárse: qalaı da Qazaqstan Reseıge qaıta qosylýy kerek, qazaq tiliniń túkke qajeti joq, Almatynyń atyn Vernyı qyp ózgertý kerek, Qazaqstanǵa oralman qazaqtar emes orystar kóptep kelýi kerek, qazaqtar HHİ ǵasyrǵa orys bolmasa jete almas edi, alashorda qaıratkerleri alaıaqtar! Qysqasy, qazaq jer betinde oryssyz ómir súre almaıdy eken?! Osy sumdyqnamany, ony qoldap jazylǵan kommentarılardy oqyp bolǵasyn jer betinde qazaqtan basqa mynadaı azǵyn, mynadaı satqyn, mynadaı saıqal  malǵun urpaǵy bar halyq bar ma eken dep aıqaılaǵyń keledi eken. Álde orystar qazaqty «baran» dep kemsitkende osyndaı azǵyndardy  aıtty ma eken deısiń taǵy da. Áneýgúni Túrkıa óziniń áýe keńistigin buzǵan Reseı ushaǵyn atyp túsirip, sodan beri bul eki eldiń arasynda alaýyzdyq týa salysymen jazylǵan bul azǵynhatta túrik halyqtarynyń eń qýatty memleketi sanalatyn, Qazaqstannyń táýelsizdigin eń birinshi bolyp moıyndaǵan Túrkıaǵa qara kúıe jaǵýdyń nebir soraqy ádisteri qoldanylǵan. Tipti, túrikter qazaqsha úırenbeıdi, Túrkıaǵa oqýǵa barǵan keıbir qazaq qyzdary sonda qalyp qoıýda degen sıaqty kisi kúlerlik sózder de aıtylǵan. Eýropada oqyp júrip te, Qazaqstanda júrip te kez-kelgen sheteldiktiń, negrdiń sońynan erip ketip jatqan qazaq qyzdarynyń bári derlik oryssha oqyǵandar ekenin bul arandatýshy jaqsy biledi. Túrki halyqtarynyń birligine tilektes, qazaqtyń  táýelsizdik alǵanyna razy  esi durys adam kerisinshe Qazaqstanda turatyn túrik te, Túrkıadan birneshe kúnge kelgen túrik te dereý qazaqsha sóıleıtinin, al qazaq jerinde týyp-ósip, ómirinshe qazaqtyń as-sýyn iship-jep, jer baılyǵyn qazaqtan kóp paıdalanyp qarhállázı ómir súrip  júrgen orys qazaq tilin úırenbek túgil qazaqtarǵa «govorı» chelovecheskım ıazykom» dep jekiretinin bilmeýi múmkin emes. Túrik halyqtarynyń, ısi musylmannyń basyn biriktirmeý úshin pantúrkızm, panıslamızm degendi oılap tapqan Reseıdiń bul jaldamalylary qaıtkende qazaq pen túrik arasyna sonshalyqty ot salýyna joǵarydaǵy áldebir kosmopolıt, «rýsskoıazychnyılardyń» yqpaly bolǵan joq deı almaısyz. Jáne osyndaı arandatýshy sumdyqty «Ult» dep atalatyn qazaqsha saıttyń jarıalaýy tekten-tek emes. Eger bul túrikterge emes  orystarǵa qarakúıe jaǵylǵan maqala bolsa qansha jerden atyn Shyntúrik Ertúrik dep ózgertse de arnaýly qyzmetter bir-eki kúnde-aq ony ustap alyp, ult arazdyǵyn qozdyrýshy dep temir tordyń arjaǵynan bir-aq shyǵarar edi-aý. Ony jarıalaǵany úshin «Ult» portaly da jazadan tys qalmas edi. Bunda tek orys pen Reseıdi kókke kótergeni úshin ǵana avtor kimderden, qansha syıaqy alǵanyn kim bilsin. Al osy sumdyqnamaǵa qoldaý bildirip jazylǵan pikirlerdi oqyp otyryp ta sol baıaǵy tozaqqa úırenip qaldym basqa jaqsy ómirdiń qajeti joq deıtin adam eske túsedi. Iaǵnı, bizdiń qazekem áli de «Shaıtanmen dos bolyp úırenip qaldym, perishteńniń keregi joq» degen qulminezden aryla qoıǵan joq.

Otarshyldyqty shyr-pyry shyǵyp qorǵaıtyn kosmopolıt qazaqtar  Qazaqstan tarıhyn 1991 jyldan bastap oqytý, aýzynan emshek súti keppegen qazaq sábıiniń mıyn aǵylshyn, orys tilimen bylǵaý, qazaq jerin satý sıaqty qorlyqtarǵa qarsy shyqqan qazaqty qoldap, bir aýyz sóz aıtpaıdy. Aıtpaq túgil sol qorlyqtyń bárin jaqtap sóıleıtin orystildiler men kosmopolıtter de az emes.

Iá, búgingi qazaq urpaǵy óz halqyn kúni keshege sheıin alýan túrli  asharshylyqpen de, qylysh, myltyqpen de, ıadrolyq synaqpen de, qazaq jerinde eń zıandy zaýyttar salýmen de qyryp-joıyp kelgen, endi zymyrandaryn osynda qulatyp, geptılin tógip ólim-jitimge ushyratyp jatqan eshqandaı jońǵar da, túrik te, ózbek te emes orystar ekenin áli de bilmeıdi. Búgingi qazaqtyń jas urpaǵy  araq ishýdi, áıel, qyz zorlaýdy, sýısıd dep atalatyn ózin-ózi óltirýdi, esigin qulyptamaı, tek ıt kirip ketpesin dep taıaqpen súıeı salyp kete beretin qazaq urlyq isteýdi (barymta, konokradstvo qaıda da bolǵan) orystan úırengenin, pedofıl degen sózdi alǵash orystan estigenin de bilmeıdi. Buny biz ult arazdyǵyn qozdyrý úshin emes Shyntúrik degen búrkenshik aty bar aramzanyń túrik ultyn jamandaǵanyna jaýap retinde aıtyp otyrmyz. Osynyń bári qazaqqa orystan kelgenin álgilerdi jazyp otyrǵan qulminez dúbáralar óte jaqsy biledi. Olardyń, ıaǵnı bizdiń kózimizdi ashqan orys degen Shyntúrik sıaqtylardyń kosmolıttik-orysshyldyq aýrý sandyraǵyna erkindik berilip qoıdy. Sonda bular ilim-bilimdi orys  qaıdan úırengenin, onyń bárin bylaı qoıǵanda adam damýy eshqashan toqtamaı dúnıejúziniń qazaqtan az halyqtary da oryssyz-aq ǵylym-bilimge jetilip jatqanyn bilmeıdi dep oılaısyz ba? Biledi. Bul qanǵa sińgen qulminezdiń ǵana kesiri. Jaryqtyq keshegi alashorda arystary, biz Reseı bodandyǵynan qutylmasaq osylaı qulminez bolyp qala beretinimizdi, tilimizden, ulttyq sanamyzdan aırylyp Shyntúrikter sıaqty túrik álemine qarsy qaskóılerge aınalatynymyzdy qalaı bilgen deseńizshi. Aıtpaqshy, túrki halyqtary, sultandary men ámirleri bir kezderi Taıaý Shyǵysta, Kindik Azıada, Afrıkada túrkilik ákimshilik, túrkilik áskerı basqarý júıesin ornatty. Túrki Afrasıab (1319-55) «túrkiler óz jerinde tek malshy bolady, al jat jerlerde raýshan gúlindeı jaınap, almas tastyń sáýlesindeı nurlanyp el bıleıdi»-degen. Túrkilerdiń, jalpy musylmandardyń jıhangerligin 600 jyldan keıin aǵylshyndar qaıtalady. Túrkiler ózderi jaýlap alǵan elderge orystar sıaqty násilshildik, zorlyq-zombylyq, jabaıylyq, jasamaǵan, tiline, dinine tıispegen, asharshylyq jasap qyryp-joımaǵan. Olardyń adamgershilik, mádenıettilik sanasy eýropalyqtardan áldeqaıda bıik ekeni dáleldengen degendi oqyǵanymyz bar. Osyndaıda árýaǵyńnan aınalaıyn Mustafa Shoqaıdyń 1937 jyly jazǵan «Reseıdegi ulttyq memleket máselesine oraı» degen maqalasyndaǵy myna joldar eske túsedi: Brıtanıa basqa odaqtas halyqtaryna Brıtanıanyń memlekettik, saıası mádenıetin taratady. Al mundaı mádenıet orys halqynda joq. Aǵylshyndar men orystardyń mentalıtetinde, qurylymynda ózgeshelikter kóp. Aǵylshyndar ózderi bodandyqqa aınaldyrǵan halyqtyń jerine kóship baryp, birjolata qosyp alýǵa urynbaıdy. Aǵylshyn úkimeti óziniń jumyssyz júrgen turǵyndarynyń birde-birin óz otarlaryna aparyp qonystandyrǵan joq. Al Reseı múlde basqa. Orystar kóshýden jalyqpaıtyn kóshpendi-muǵajyr otarshyldar. Qashanda orys soldatynyń artynan orys mujyǵy ilesip otyrady. Sosyn púsháıman halyqtyń jerin tartyp ala bastaıdy... Orys halqynyń ádeti basqalardyń jerin basyp alýmen qoımaı, ony orystyń jerine aınaldyryp jiberýdi kózdeıdi,– deıdi ol. Endeshe, búgingi qazaq urpaǵynyń tiline, jerine jasalyp kelgen, áli de jasalyp jatqan tájirıbelerdiń avtorlary da, Reseıge qaıta qosylaıyq, qazaqty adam etken Reseı degen sıaqty surqıa sózderdi sýdaı sapyrýshylar da úkimet jıyndarynda tek oryssha sóıleıtinder de, qazynanyń qyrýar qarjysyn jep sottalyp jatqan bılik basyndaǵylar men shetelge qashyp ketkender de áýel basta oryssha tili shyǵyp, orys mektepterin, Máskeýdiń Joǵary oqý oryndaryn bitirgen shubartil kosmopolıtter ekenin kóre tura nesine tańdanamyz?!

Myrzan KENJEBAI, aqyn,

Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi