Jyldyń 365 kúninde talaı taqyrypty qaýzasa da bıik minberden óz baǵasyn almaı kele jatqandardyń biri jýrnalıser. Bıliktiń bıik dálizinde júrgender kásibı mereke qarsańynda jýrnalıserdi azyn-aýlaq syı-qurmet, alǵys hatpen aldarqatyp qoıatyny bolmasa, zańdyq turǵydan qorǵalmaq túgili áleýmettik máselesi sheshilgen emes. Biletinder bul máseleniń sonaý Sheraǵańdar tusynda da qaýzalǵanyn aıtady. «Bizdiń qoǵamda jýrnalıser qaýymy «arqalaǵany altyn, jegeni jantaq» qaranardyń kúıin keship keledi, áleýmettik qoldaý kerek, páter kerek!», – dep joǵary jaqqa talaı márte úshbý hat joldaǵan eken. Sodan beri joǵary minberde talaı sheneýnik oryn aýystyrdy. Biraq qatqan toń áli jibigen joq.
Jýrnalıser áleýmettik qoldaýǵa zárý, tipti, quqyqtyq qorǵaýdy qajetsinetini aıtýdaı-aq aıtyldy, jazyldy, tasqa da basyldy. «Tórtinshi bılik» dep qur jelpindirip qoıǵany bolmasa, jýrnalıs qaýymy kim? Ne memlekettik qyzmetkerlerge, ne búdjettik qyzmetkerlerge jatpaıdy. Áleýmettik mártebesi joq. Birde-bir memlekettik baǵdarlamaǵa ilikpeıdi. Quddy bir toqaldan týǵan sekildi.
Obaly neshik, qalam ustaýshy qaýymnyń jaıyn aıtatyndar joq emes, bar. Jýrnalıserdiń mártebesi memlekettik qyzmetkerlermen teńestirilse, «Buqaralyq aqparat quraldaryn memlekettik qoldaý týraly» nemese «Jýrnalıserdi qorǵaý» týraly arnaıy zań kerek degen ótinish-tilek Úkimetke sant ret joldandy. Sheshilgen eshteńe joq. «Rasymen de osy...» dep oılanyp qalady. Artynsha, «qarap jatyrmyz» degen qyzyl ala mór basylǵan bir paraq jaýap-qaǵazdar keledi.
Kezinde Parlament tórinde «Buqaralyq aqparat quraldary týraly» Zań talqylanyp jatqan tusta, sol kezdegi Májilis depýtaty Ýálıhan Qalıjan «Jýrnalısıka – qadir-qasıeti mol sala. Alaıda sol jýrnalısıka adamnyń kún kórýine jaǵdaı jasaı almaı otyr. Qazaq jýrnalıseriniń qazirgi júrgen júristeri, keıpi adam aıarlyqtaı. Sebebi jýrnalısıkamen ózin-ózi asyraý óte qıyn. Ómirdiń talaptary ózgerip, zamanaýı tehnıkalar kún sanap qaryshtap barady. Al bizdiń jýrnalıserimizdiń qolynda áli kúnge deıin deni durys dıktofon da joq. Jaǵdaı jasalmaǵan. Bireýlerdiń úıin saǵalap, jaldap júr. Jaqsy basylymdardyń ózindegi jýrnalıserdiń jaǵdaıy da belgili. Baspasózdiń baǵasyn arttyrý úshin aldymen soǵan ómirin arnap júrgen jýrnalıserdiń jaǵdaıyn jasaý qajet. Olardyń jalaqysyn ósirip, joǵary deńgeıdegi basylym tilshileriniń mártebesin memlekettik qyzmetkerlermen teńestirý qajet. Olar kezekke turyp úı ala almaıdy. Osyǵan Úkimettiń nazaryn aýdarý qajet. Úkimet árbir jýrnalısiń áleýmettik qamsyzdandyrylýyn basylymdardyń quryltaıshylarynan talap etýi kerek dep oılaımyn. Basylymdardy resmı túrde tirkegen kezde sondaı talaptar qoıylýy tıis sekildi. Jaǵdaıy kelmeı júrgen tilshige jaqsy materıal jaz dep talap qoıý durys emes», – dep usynys aıtqan bolatyn. Ókinishke qaraı, talaı daýǵa negiz bolǵan «BAQ týraly» qujatqa bul usynystardyń eshqaısysy ótken joq.
Bylaı qarasań, jýrnalısen baı adam joq sekildi. Qoǵamnyń nazarynda júrgen soń, amal ne, bári jyltyrap kórinýge tyrysady. Alaıda jurt sol jýrnalıserdiń turǵylyqty jeri bolmaǵan soń, bala-shaǵasyn qańǵyrtyp, aýyldaǵy ata-anasyna jibergenin qaıdan bilsin?
Páter quny da ár óńirde árkelki. Naryqtyń aýjaıyna qaraı qubylyp turady. Alaıda munymyz bir mezgil arzandap-qymbattap turady degen sóz emes. Durysy kún sanap ósip jatady. Al jalaqy turaqty. Araǵa jyldar salyp baryp, tıyn-teben qosylady. Ortasha deńgeıde páter jaldap turý úshin Astanada aıyna 80-90 myń teńge qurban bolady. Onyń ózi jupyny, áıteýir kún kórip, Arqanyń aıazy men ańyzaq jelinen qorǵanýǵa bolady.
Taıaýda elimizdiń bas qalasyndaǵy medıa ortalyqtyń ashylýyna baılanysty, Almatyda shoǵyrlanǵan BAQ ordalary Astanaǵa kelgeli jatyr. Onymen birge Astanaǵa jýrnalıser de aǵylady. Olar qaıda turady, eshkim bilmeıdi.
Tek kóńilge medeý bolatyny aýyq-aýyq bolsa da depýtattar aıtyp qalyp júr sońǵy kezderi. Bunyń ózi «jalańaıaq jýrnalıs» atanǵan jazǵyshtar qaýymyna úlken medeý. «Jýrnalıserdiń áleýmettik jaǵdaıynyń qandaı ekenin jaqsy túsinemin. Qazir páter jaldaý degen kez kelgen qalada ońaı emes. Jýrnalıserdiń jalaqysy az bolǵandyqtan, jóni túzý páterge qoly jetpegendikten, qıraǵan, syz ótip ketken páterlerde turyp jatyr. Olar ne memlekettik qyzmetkerler ne búdjettik qyzmetkerler kategorııasyna qosylmaı, memleketten páter ala almaıdy. Jýrnalısıka bıznes emes, ol – ıdeologıa. Olardyń jalaqysy men zeınetaqysyn áskerılerdiń eńbekaqysy men zeınetaqysyna teńestirý qajet», – dep Senat depýtaty Jabal Erǵalıev jýrnalıser qaýymyn bir jylatyp alsa, Parlament Májilisinde ótken Úkimet saǵattarynyń birinde depýtat Nurtaı Sábılánov Qurylys jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq isteri agenttiginiń tóraǵasy Serik Nokınge «jýrnalıserdi nege úımen qamtýǵa bolmaıdy» dep biraz bazynasyn bildirip alǵan bolatyn. «Biz keıde jýrnalıserdi synap jatamyz. Orynsyz jazady dep. Turǵyn úımen qamtý máselesine kelgende, jýrnalıserdiń de múddelerin umytpasaq degim keledi. Nege deseńiz, olar kóp jaǵdaıda baǵdarlamalarǵa qatysa almaıdy. Olardyń quqyn qorǵap, baspanamen qamtamasyz etýimiz qajet», – degen-tin depýtat myrza. Alaıda únemi burtıyp júretin tóraǵa depýtattyń bul bazynasyn renishpen qabyl aldy. Otyrystan soń jýrnalıserge suhbat bergen S.Nokın basy artyq shyǵynǵa bara almaıtynyn kesip aıtty. «Bireýler úshin (!) bólek baspana sala almaımyz, oǵan arnalǵan bizde qarjy da joq. Jýrnalıserge basqa azamattar sıaqty baspanaly bolýǵa múmkindik beretin arnaıy baǵdarlama 2011 jyldan beri iske asyrylyp jatyr. Olar «Jas otbasy» jáne «Turǵyn úı qurylys jınaq Banki» arqyly qatysa alady. Atalmysh bank arqyly nesıe alýyna bolady», – dep burylyp júre bergen bolatyn.
Osydan keıin tilshiler Nokınniń aýzynan shyqqan sózge maldanyp, qujat ala júgirgenin qaıtersiz. Alaıda, ondaǵylar «topyrlap áýre bolmańyzdar, báribir ala almaısyńdar» dep keýdesinen ıtergen kórinedi. Zerttep kórgender 2011-2014 jylǵy memlekettik turǵyn úı baǵdarlamasynda «jas otbasy» nemese «jas maman» kategorıasynyń joq ekenin baıqapty. Bul joba aıasynda jalǵyzbasty analar, ata-anasyz qalǵan balalar, zeınetkerlerge basymdyq berilgen bolyp shyǵady. Sonymen qatar, ár túrli deńgeıdegi memlekettik qyzmetkerler men áskerı qyzmetshiler de kezekke tura alady. Alaıda memlekettik baǵdarlama bolǵandyqtan AQ atynan jumys isteıtin BAQ ókilderine esik tars jabyq bolyp shyǵady. Osy arada taǵy bir derek bere ketkendi jón kórip otyrmyz. Otandyq BAQ-tyń tek on paıyzǵa jýyǵy ǵana memleket menshiginde eken. Onyń ózinde de «AQ», «JSHS» retinde tirkelgen. Iaǵnı búdjetten qarjylandyrylǵanmen, jylt etpe kiris kózderi bar. Jýrnalıserdiń qadamy osy jylt etpege baılanyp jatady. Iaǵnı jumys isteıtin mekemesi, ustanymy memlekettik deńgeıde bolǵanmen, ondaǵy sansyz qyzmetkerlerdiń mártebesi jekemenshik BAQ-pen birdeı ekenin eskersek, 2014-ke deıin tilshi qaýymynyń memlekettik turǵyn úı baǵdarlamasyna mańaılaı almaıtynyn ańǵarýǵa bolady.
Siz ne deısiz?
Seıitqazy MATAEV, Jýrnalıser odaǵynyń tóraǵasy:
Bul basy ashyq kúıinde qalyp otyrǵan áńgime. Buryn Keńester Odaǵy kezinde jýrnalıserdiń baspana máselesi memleket tarapynan sheshilip jatatyn. Shyǵarmashylyq jumys bolǵandyqtan Jýrnalıser odaǵy múshelerine jalaqyǵa qosymshalar beriletin. Qazir ondaı degen atymen joq. Arnaıy zań da joq. Basylymdardyń bas redaktorlary ákimderge baryp jalynyp-jalpaıyp jatyp, baspana alýy múmkin. Basqa eshqandaı múmkindik qarastyrylmaǵan. Eshqandaı BAQ ókili arnaıy baǵdarlamaǵa enip, memleketten páter ala almaıdy. Jaldamaly turǵyn úıge qatysty Úkimetten arnaıy qaýly shyǵýy kerek. Ekinshiden, Parlament depýtattary kóterýi kerek. Úshinshiden, «jýrnalıser statýsy» degen de joq. Baspana máselesin memleket sheshpese, qoǵamdyq birlestikter sheshe almaıdy. Bizdiń statýysymyz sheshilmeı, eshteńe ónbeıdi. Prezıdentke, Úkimetke hat joldaǵanbyz. Eshqandaı nátıje bolǵan joq. Shet elde turǵyn úı máselesi ońaı. Jalaqysy óte joǵary. Eń kemi eki-úsh myń dollar kóleminde jalaqy alady. Reseıde de jalaqy jaqsy. Jalaqy eń kemi bir myń AQSH dollarynan kem bolmaıdy.
Onyń ústine «Medıa ortalyqtyń» ashylýyna baılanysty Almatydan bir qora jýrnalıser kele jatyr. Shyǵarmashylyq top qana emes, tehnıkalyq mamandar da keledi degen sóz. Biraq olar da úı máselesimen eki oıly bolyp otyr. Olarǵa da úı kerek. Prezıdenttiń atyna hat jazyp sol jaǵalaýda turǵan bos úılerdiń birin berý kerek. Jalǵa bersin. Keıin satyp alady. Basqa amal joq.
Búrkit NURASYL
"Halyq sózi"
Pikir qaldyrý