Jalǵasy. Basy myna siltemede. 

- Oraqbaı aqyn bizdiń atalas týysymyz bolady. Ýásh inime tapsyrdym, taǵy da jınastyryp bastyryńdar dedim.

Áne mine degenshe Belbasar kolhozynyń «Maıtas» jaılaýynda otyrǵan MTF-ǵa keldik. Tańerteńgi saýymdy bitirip sút tasıtyn máshıneniń sısternasyna flágpen qotaryp jatyr eken hatshy saýynshylarmen amandasyp «aq mol bolsyn» aıtyp qal jaǵdaılaryn surastyrdy. Baǵys aq halatty abzal jandardy aq shelekterin bilegine ilip, hatshyny ortalarynda alyp turǵanda oqystan, baıqatpaı sýretke túsirip, keıinde birneshe sýret túsirip aty jónderin, kórsetkishterin jazyp aldy. Kóp keshikpeı «Shatyrqulǵa» aýdan basshysy ekspedısıanyń bastyǵynyń qaıda ekenin bilý úshin 7-8 vogonetkanyń alǵashqysynyń janyna kelip toqtady. Vogonnan shyqqan palýan deneli, qaratory kúnge kúıip pisken tarǵyl asqabaqtaı basyna qysqa qıylǵan, tikireıgen shash qoıypty (shashtarazyshylar «ójık» dep ataıdy) onysy ózine jarasyp tur. Úlken múıizdi kózildiriktiń arǵy jaǵynan qara kirpikteri jýandanyp naızadaı qadalyp, alasy mol qara kózi oılylyqty, sabyrlylyqty sezdirip tur. Ústindegi sary juqa brezent kıimderine qaraǵanda jumystan túski tamaqqa kelip,  shyǵyp bara jatqan beti sıaqty. Máshınanyń esigin ashyp túse bastaǵan kisige, tanymasada aldyna kelip sálem berdi. Hatshy:

- Qashan kelip qonystanyp jatyrsyńdar?

- Onshaqty kún bolyp qaldy - dep jaýap berdi kózildirikti jigit.

- Ekspedısıanyn bastyǵy qaıda?

- Anaý jeke turǵan vagon, kontorymyz. Qazir ǵana esiginen kirgenin baıqap qaldym.

- Onda, sonda baraıyq - dep máshınasyna buryldy.

- Obed kezi ǵoı, vogonǵa kirip sháı ishińizder - dedi kózildirikti jigit.

- Raqymet, taǵy bir reti keler - dep máshınaǵa otyrdy hatshy.

Ekspedısıa kontorynyń aldyna kelip, máshınadan túsken hatshy:

- Sen jańaǵy jigittiń aty jónin bilshi, sendermen qatar shyǵar - dep  ishke kirip ketti de biz baryp kelgende 10-15 mınýtta shyqty. Otyryp jaıǵasqan soń Baǵys tapsyrmasynyń jaýabyn berdi.

- Aty jóni Tólepbergen Beknazarov, Shý qalasynda týyp ósken eken - dep aıtqan Baǵysqa basyn ızedi de qoıdy. Sol kúzde T. Beknazarovty nusqaýshy jigitterine shaqyrtyp uıymdastyrý bólimine nusqaýshy etip qabyldady. Shaqyrtyp alǵan jigit partıa qatarynda bolmaǵany hatshyny oılandyrǵan joq. Ózi, taǵy eki nusqaýshy minezdemege qol qoıyp kelesi búroda kandıdattyqqa qabyldandy. Jyl ótken soń múshelikke qabyldanyp  uıymdastyrý bóliminiń meńgerýshisi V. V. Kalashnıkovtyń  ornyna meńgerýshilikke ósti. Ol kezdegi jastar uıymshyl «uıymdastyrǵysh» keletin. Aýdandyq komıtettiń irgesindegi aýrýhananyń ambýlatorıasy bolǵan tóbesi qamyspen jabylǵan, ishi dári ısinen múńkigen Baǵystyń úıinde jumystan soń kandıdattyǵyn jýǵan edi, endi músheligin restorannan alynǵan ındýktiń tutastaı pisirilgen etimen «aqmaǵanbettetip» jýdy. Ol kezde partıa qatarynda bolmasań qol jetimdi jumys tabý qıyn bolatyn. Hatshynyń adam tanyǵyshtyǵynan Tólepbergen 12 jyl jumysyn minsiz atqardy.

Bul jyl Baǵysqa da zor qýanyshtar ákeldi. Aýdandyq komıtettiń qyzmetkerlerine salynǵan segiz páterlik úıden eki bólmeli úı berilip, dári múńkigen úıden qutqardy. Kelinshegi Danaıdyń jumysyn ósirip SES—tiń bastyǵyna taǵaıyndady. Ot jaǵyp, kúl shyǵaryp sý tasýdan qolyn bosatty. Danaıdyń tyrnaǵyn, ernin boıap kútinýi, kópke sozylmady. Tórt aı otyrǵannan keıin, úsh bólmeli jer úıge aýystyryp, jınaǵan kómir sekseýilin Baǵysqa qaldyrtty. Bul kóship qonýdyń syryn Baǵys keıin túsindi. Hatshynyń jeke júrgizýshisi Kámeljan qaıtys bolǵannan keıin orys júrgiýshisin alǵan. Aýdandyq komıtettiń irgesindegi garajǵa úıi alys bolǵandyqtan, úıdi aıyrbastatý qadamyna barǵan. Jer úıge kóshýge Danaı qarsy bolǵanmen Baǵys qýana kelisken. «Úsh bólmeli úıdi jylytýǵa meniń shamam kelmeıdi» dep renjigenmen kóship bardy. Úsh bólmeli úıdi jylytýǵa kontramarka jaǵady eken ony Baǵys óz moınyna aldy. Bar baılyǵy Qurmash naǵashysy sovhozdan ápergen eki úlken kıiz. Birin zalǵa, ekinshisin tamaq ishetin bólmege tósep, aılyqtaryn dúnıe múlik alamyz dep jınastyryp júrgen, endi asyqpasa bolmaıtyn boldy. 

Kórshisi Han En Dek degen kárıs  (oryssha esimi  Vladımır Stepanvıch) «Kazselhoztehnıka» birlestiginiń bastyǵy, jasy zeınetke taqap qalǵan úlken kisi eken. Keshke qaraı terezeniń aldynan ótetin asfált ústinde kezdesip qalyp:

- S novoselıem, sosed! -  dep Shala-pula biletin qazaqshasy bar eken amandasyp bolǵannan keıin:  

- Erteń prorab kelip kóshe jaǵyńdy bekitip, aǵashtan darbaza soǵyp beredi. Bul meniń jańa qonysyńa jasaǵan syılyǵym - dedi bastyq. Kimniń syılyǵy ekenin, Baǵys ishteı sezip turdy.

- Raqymet, aǵa - dedi Baǵys úıge kirińiz deýge aýyzy barmaı. Otyratyn deni saý oryndyǵy joq bolǵanyna ishi qazandaı qaınap «basymyzdy qurap úı bolyp alǵan soń dám tatarsyz» dep aıtqysy keldi de úndemeı qosh aıtysyp shyǵaryp saldy. Kelesi jyly kontramarkany aldyrtyp, aqshasyn tólep úsh bólmeli úıdi jylytatyn qazandyq ornatyp, batereıa qondyrttyrdy.

Aýdkomnyń birinshi hatshysy Shý ózeniniń shyǵys betindegi sharýashylyqtyń dırektorlaryn, bas mamandaryn Tarylǵan taýynyń jaılaýynda jınalys ótkizýdi belgilegen eken, sol bette jınalysty bastap ketti. Egin oraǵyna, qoı uryqtandyrý naýqanyna daıyndyqty bas mamandar baıandap, dırektorlar qoshtap esep berdi. Dalaqaınar, Shoqpar sovhozdary bir mıllıon puttan asyryp astyq beretinin aıtty. Qoı uryqtandyrýǵa 25-30 qoshqardan daıyndap jem shóppen qamtamasyz etip uryqtandyrý pýnkterin tolyq jóndeýden ótkizgenderine sendirdi. Bári baıandap bolǵannan keıin hatshy ózi sóılep:

- 1967 jyl erekshe jyl. Aldaǵy 7 noıabrde Oktábr revolúsıasyna 50 jyl tolady. Soǵan bizdiń aýdannyń qosar úlesi jyldaǵydan qomaqty bolý kerek. Qazir aýa raıy da jaqsy. Múmkindikti qoldan jiberip almaý úshin, kombaıyndardy sapqa turǵyzyp qoıyńdar. Qyzylsha jınaý tehnıkalarynda ýqyt bar dep arqany keńge salmaı, daıyndap birinshi noıabrge deıin jıyn-terindi bitirip merekege daıyndalýymyz kerek. Odaq boıynsha úlken meıram bolǵaly tur. Barlyq tehıkany kommıssıa shyǵaryp teksertemin. Qostanaıdan 150 áskerı mashına alatyn boldyq, oǵan adamdar jiberildi. Astyqtaryńnyń tasymaldaýyna qaraı bólip beremiz.  «Komýnızm» sovhozynda Dáýitov Ábdrahman degen shopannyń  aldynda óte kúıli 450-den astam qoshqar bar, dırektorymen kelisip qoshqar alýlaryńa bolady. Búgingi bas qosýdyń mánisi jyldy tabysty aıaqtap 7 noıabrge komýnıstik partıamyzǵa raport beretinderińizdi umytpańyzdar. Aýdannyń tabysyna, jetken jetistikterine qosqan zor úlesterińizben barlyǵyńyz ortaqsyzdar. Qyzylsha alqaptaryńyzdy aralap 350-400 sentnerden kem túspeıtinine kózim jetti. Sovhoz, kolhoz eńbekkerlerin bir kisideı jumyldyra bilseńizder údeden shyǵamyz - dep sózin aıaqtady.

Birinshi hatshynyń sózinen Baǵys ta  erekshe shabyt alyp aqyndar aıtysyna qatysatyndardyń basyn klýbta qosyp  taqyryptardy talqylap baǵyt baǵdar berdi. Jyr alyby Jambyl Jabaev qaıtys bolǵannan keıin toqtap qalǵany begili. Eski súrleýe qaıta túsýge alpystan asqan qarttarǵa ońaı túsken joq. Qamtıtyn  jetistikterdi dáıektep jup-jup jasap bólip kimniń kimmen aıtysatynyn belgilegennen keıin synnan ótkizýge Asqar Adambekovti, Dátáı Arqabaevany, Beken Baısaqalovty (redaktor) qatystyryp aıaq alystaryn baıqaý úshin aıtys ótkizdi.

- A. Adambekov    «Qudaı», «Allany» kóp qosady eken degen pikirdi  aıtyp «obrabotko» jasap partıanyń saıasatyn aıtqyzý kerek dedi.

- B. Baısaqalov shaldardan budan artyq ne kútesiń aqyndardyń bári Jambyl bolyp týǵan joq, osy aıtqandarynyń ózi úlken jetistik. Árqaısysy qarsylasynyń sovhozyndaǵy kórgen bilgen kemshilikterin aıtyp jatyr. Men qulaǵymmen estip, kózim kórgen Shashýbaı, Nurpeıis, Nartaılar da solaı jasaǵan. Biraq olar tóselgen aqyndar - dep el kórip, jer kórip aıtysqa túsip júrse aýyzynan ot shashyp, tilimen oraq oratyndar osylar dep kókeıindegisin aıtyp, kótere sóılep baǵa berdi.  

    Egin oraǵy bastalyp Baǵys Shoqpar sovhozyna ókildike jiberildi. Qashannan Baǵys mal qystatýǵa «Komýnızm», qyzylsha jınaý kezinde «Alǵa» sovhozdaryna turaqty bekitilgen ókil edi. Ár juma saıyn aýylǵa baryp «radıo habaryn ótkizip keledi. Bunysyn baıqap qalǵan hatshy «seni orynbasary bar jumysqa aýystyrmasa bolmaıdy eken» dep oı túıdi.  Ábúıir bolǵanda «Shoqpar» sovhozy (dırektory Hıman Iashev) ótken jylǵy mejeden asyryp 1 200 000 put (bir mıllıon eki júz myń) astyq tapsyrdy. «Dalaqaınar» tyń sovhozy (dırektory Sary Hasenov) 1 500 000 put astyq ótkizip aýdandy úlken kórsetkishke jetkizdi.

6 - noıabr kúni jumystan soń eski klýbta (jańa klýb salynyp jatyr) saltanatty jınalys bolyp birinshi hatshy baıandama jasady. Aýdannyń ortalyǵy kórkeıip jańa qurlystar, jeke úı salýshylardyń kóbeıgenin, búgingi talapqa saı jańa 500 oryndyq klýb salynyp jatqanyn, 100 kisilik qonaq úı qurlysy bastalǵanyn  saýda ortalyqtary kóbeıip, jańa ýnıvermagtyń paıda bolatynyn aıtty. Bunyń barlyǵy aýdan ekonomıkasynyń óskenin kórsetedi. 50 jyldyq mereke qurmetine tórt Sosıalısik Eńbek Eri - Bas shopandar Júsipova Mártáı, Ospanbekov Jaras, Dáýitov Abdrahman Zamanbek Dosjanov bolsa, 72 eńbekker Lenın ordenimen, Eńbek Qyzyl Tý ordenimen, 12O adam medaldarmen marapattaldy. Osylardyń eńbekterimen mol tabysqa jetip otyrmyz - dedi Japar Túebekov óziniń bándamasynda.

Baǵystyń gazetke jazǵan «Tabystar tasqyny» degen ocherkinde Aýdandyq Esepteý Basqarmasynyń bastyǵy Boran Begalıevtiń kórsetkishine súıenedi. Respýblıka basshysy Dinmuhammed Qonaevtiń «Qoı sanyn 50 mıllıonǵa jetkizeıik» degen uranyna sáıkes aýdandaǵy 463 myń qoıdyń 282 myńy analyq bas, ıaǵnı saýlyq. 1967 jylǵa 440 myń qozy alyndy. Qant qyzylshasyn tapsyrý – 114%ǵa, Astyq -232%ǵa, Et  -111%ǵa, Sút -107%ǵa, Jún -122%ǵa, Jumyrtqa  -119%ǵa oryndaldy.

7 - noıabr kúni keshkisin aýdandyq halyq teatrynyń konserti aldynda  aqynlar aıtysy ótkiziletinin habarlap sahnaǵa kilem, kórpeshe tóselinip jastyqtar qoıyldy. Aqyndardy  halyqqa tanystyrýǵa birtindep shaqyryp Baltabaı aqyn Dalaqaınar sovhozynan, onyń qarsylasy Sultan aqyn Alǵa sovhozynan, Áshiráli aqyn Jambyl kolhozynan, onyń qarsylasy Saýran aqyn Aqtóbe kolhozynan, Rahıa aqyn Abaı atyndaǵy sovhozdan, onyń qarsylasy Esqalı aqyn Novotroıski sovhozynan, Kalının atyndaǵy kolhozdan Tórebek, Jdanov kolhozy atynan Orynbaı aqyn dep habarlady -  júrgizýshi Baǵys.

- Qazaq sózge toqtaıtyn halyq. «20 mınýt aıtysasyńdar» dep ýaqyt belgilegemiz joq. Tóreshi, tyńdaýshy halyqtyń ózi, solardyń rızashylyǵy, qol shapalaqtaýy - dep birinshi kezekti Baltabaı men Sultanǵa berdi.

Sóz bastaǵan Baltabaı aqyn aýylynyń tyń sovhozy bolyp qurylyp kórkeıip ósip kele jatqanyn tilge tıek etip, mereke qurmetine 1,5 mıllıon put astyq bergenin utymdy fakt etip paıdalanyp uzaǵynan kósildi. Qarymta jaýabynda Sultan aqyn Alǵa sovhozynyń jyldyq jopardy asyra oryndap et, sút, jún, tól alýdan aýdan kórsetkishiniń kósh basynda ekenin, qyzylshanyń tátti túbiriniń gektarynan 450 sentnerden aınalǵanyn, Dalaqaınardyń dalasyndaı dalamyz bolsa biz eki mıllıon puttan berer edik dep kemsite jyrlap aqynnyń qytyǵyna tıdi. Shydamsyzdana kezegin alǵan Baltabaı aqyn dombyrasynyń basyn oınata qaǵyp, bebeýlete kári tarlan jasaryp ketkendeı qulshynyp:

Sultan inim tyńdashy,

Bardy bardaı jyrlashy.

Alǵadaǵy malshyńnan,

Jarastaı batyr shyqty ma?

Jigittiń  alǵyr suńqary.

Ár saýlyqtan júz elý,

Qozydan alyp erledi.

Sút bulaǵyn aǵyzǵan,

Saýynshyń bar ma, Maırdaı.

Sıyrlary óriste,

Sýda júzgen jaıyndaı.

Biz erledik, erledik,

Eńbektenip ter tógip.

Sóıle aqynym, Kenbaev,

Nege otyrsyń bógelip.  - dep toqtaǵanada  tyńdaýshysynyń uzaq qolshapalaqtaýyna ıe boldy.    

          Sultan aqyn óz ýájin aıtyp, aqtala sóılegenmen eldiń tolastamaı turǵan qolshapalaqtýy, mysyn basyp tastady ma, aıaq astynan termeleı jónelip:

Siz jeńdińiz Balteke,

Býy basyp baılyqtyń.

Daýlasýǵa ary qaraı,

Sózińizden qaımyqtym.

Eski aqynnyń kózisiz,

Danalardyń sózisiz,

Alysqa shabar tarlandaı,

Tóselgen aqyn ekensiz,  - dep ornynan turyp, tós qaǵystyryp qaıta otyrdy.

          Kópshilik Abaı atyndaǵy sovhozdyń aqyny Rahıa Qyzdarbekova men Belbasar kolhozynyń aqyny Esqalı Qojaqapanovtyń aıtysyn tamashalaýǵa kiristi. Sóz bastaǵan Esqalı aqyn Rahıany burynnan biletindigin bildirip syn tezine almaı maqtaýyn keltirip sálemdesip, jetken jetistigin aıtyp toqtady. Kezegin alǵan Rahıa aqyn:

                                      Maqtaýǵa meni kelgendeı,

                                      Jyrdan tóktiń marjandy.

                                      Maqtap, maqtap qutylar,

                                      Qaıdan taptyń arzandy? - dep óleń nóserin tókkende qaıda tyǵylaryn bilmeı qolyndaǵy dombyrasyn aqyn Rahıanyń aldyna tastap turyp ketti. Qaıtyp sahnaǵa kirmedi.

        Aqtóbelik Saýran men Jambyldyq Áshiráli, Jdanovtyq Tórebek, Kalınındik Orynbaılar aıtysyp boldy. «Jeńgen aqyndardyń aıtysyn erteń tyńdaımyz» degen Baǵystyń sózine halyq qulaq aspady. «Ándi kúnde tyńdap júrmiz, aıtysty jalǵastyr» dep qol shapalaqtap turyp aldy. Mundaıdy kútpegen birinshi hatshy ózi muryndyq bolyp uıymdastyrtqan soń Baǵysqa «jalǵastyr» degen belgi berdi.

        Halyqtyń yqlasyna bólengen, «úzdik aqyn» dep tanylǵan tórt aqyn Baltabaı men Saýran, Rahıa men Orynbaı  tórge qaıta jaıǵasty. Birinshi kezek Rahıa men Orynbaıǵa berilip Rahıanyń jeńisimen aıaqtaldy. Ekinshi kezekti Baltabaı aqyn aıqyn basymdyqpen jeńdi. Rahıa aqynnyń kútkeni de osy edi dombyrasyn qolǵa alyp ile shala;

Jeńisiń qutty bolsyn aqyn Balta,

Júırikter ozbaı qoımas shyndap shapsa.

Jambyldyń kózin kórgen tókpe aqynsyń,

Óleńiń tań qalmaımyn sýdaı aqsa.

Aǵalyq kezegińdi al tók jyryńdy,

Atadan qalǵan salt qoı kóp burynǵy.

Sózińnen bas jarylmaı tas jarylyp,

Jas kelse de taımapty kózdiń nury.  

degen Rahıanyń sózine rızshylyqpen jaýap berip, sovhozynyń bıylǵy jylǵy tolaǵaı tabystaryn, kósile termelep ordendi ardagerlerin maqtanyshpen jyrlaǵanyn muqıat tyńdap, sózin juptap otyrǵan Rahıa aqynnyń masadaı shaqqan sózderine tyńdaýshynyń shapalaǵynyń dýyly qosylyp, ózi ótkir tildi odan saıyn qaıraı túsip, «áıt shý» degen atqa dem degendeı shabyttandyrdy. Et pisetin ýaqyt aıtysqan aqyn tabany qyzǵan júıritigin bildirip Abaıdaı  dananyń atyn ıelengen sovhoz árqashan bıikten kórinetinńn jyrlady. «Kemshiligin aıtýǵa aralap kórmedim» deısiń. 10 kún aralap kór, klýbqa emes toǵyz joldyń torabyndaǵy han bazardyń qaq ortasynda «Qoıandy jármeńkesinde» kezdeskendeı aıtysýǵa daıynmyn dep toqtady Rahıa aqyn.

        Aqyndar aıtysy aıaqtalyp sahnaǵa aýdannyń birinshi hatshysy shyǵyp:

        - Qurmetti, halaıyq soǵys kezinde Jambyl bastaǵan ataqty aqyndardyń aıtysyn eske túsirdik. Jabylyp qalǵan qazannyń betin ashtyq. Endi aıtys jalǵasa beredi. Meniń aıtpaǵym aldaryńyzda aıtysqan aqyndarǵa syıaqy taǵaıyndaý. Bas júlde-500 som. Birinshi-400 som. ekinshi oryn-300 som. Qalǵandaryna 200 somnan. Osyǵan kelisesizder me? Uzaq dý qolshapalaqtaý kópke sozyldy.

       - Kelisseńizder, sovhozdarynyń basshylaryna partıa, kásipodaǵyna tapsyrma beriledi. Sol kúni aıtys merekesine qatysqan Shý aýdanyndaǵy týysyna qonaq bolyp kelip jatqan, «Pravda» gazetiniń tilshisi, Telman Januzaqov «Rahıa-akyn, ımprovızator» degen shaǵyn reportajyn jarıalady.

Baǵys aýdandyq mádenıet bóliminiń meńgerýshiligine kelispeı DOSAAF tóraǵalyǵyna, júrgizýshiler daıyndaıtyn mektebi bar mekemege aýysty. Birden iske kirisip, eski sharbaqtyń bir qabyrǵasyn paıdalanyp, oqýshylardyń kúshimen, ekinshi qabyrǵasyn turǵyzyp uzyndyǵy toqsan metrlik Tır (myltyq atatyn oryn) jasap iske qosty. Oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵy artyp pnevmatıkalyq myltyqpen, TOZ-12, TOZ-9, áskerı karabınmen atyp úırenýge múmkinshilik aldy. Aýdan boıynsha senbilik ótkizilgen kúni J. Túebekov mekemelerdi aralap Baǵys jumys isteıtin júrgizýshiler mektebiniń klastaryn, Tırdi kórgende Baǵys:

        - Karabınmen «ondyqty» kózdep kóresiz be - dedi.

        - Ne karabınderiń de bar ma? Soǵysta júrgende avtomat pen  granatadan basqa qarý ustap kórmeppin. Ákel, kóreıik - dedi. Baǵys esepshisiniń atyn atap:

        - Valá - dep daýystap qoımanyń kiltin suratyp onshaqty oq,  eki karabın (qasynda erip júrgen kisisin umytpaı) aldyrdy.

Tırdiń arǵy jaǵyna oq ótpeıtin etip arasynda aýa qaldyryp qos qabyrǵa jasalynǵan. Bergi beti aǵashtyń syrtqy qalyń qabyǵynan (gorbyl) mıshen japsyratyn beti tegis taqtaı qaǵylǵan. Hatshy  bes-alty oq shyǵaryp «qol bosta kóz úıretip, qol jattyqtyrýǵa bolady eken» dep raqymetin aıtyp ketti.  

Merekeli jylda aýdan úlken tabysqa jetip, Baǵys ta kishkentaı da bolsa «Tóraǵa» degen ataǵy bar mekeme alyp oshaq basyn, úı jaǵdaıyn qora qopsysyn rettep aldy. Úsh jyldyń ishinde úıden, úı aıyrbastap bedeliniń óskenine dostarynyń arasynda kórealmaýshylyq, qyzǵanshaqtyq paıda boldy.  Domalaq aryzdar kóbeıdi. Kimniń jazyp júrgenin ishi bilse de, syrtqa shyǵaryp baıbalam salmady.

Oblystyń birinshi hatshysy Bımende Sádýaqsov kelip sharýashylyqtyń qysqa daıyndyǵyn kórmekke maldyń kóp qystıtyn jerine bir kúnin, qumnyń «Taısoıǵanyna», ekinshi kúnin «Teriskeıdi» aralamaq bolypty. Soǵan «jolǵa daıyndalsyn» dep júrgizýshisin jiberip 12 kalıbrli qosaýyz myltyǵyna patrondy kóbirek daıyndaýdy tapsyrypty, Karabın alyp shyǵýdy úlken kisiden yńǵaısyzdanyp, Baǵys óziniń «Barys» myltyǵyn alyp shyǵýdy uıǵardy. Ákesi ustap júrgen kezde, ógizdiń terisin sýknomen astarlap, ishine patron salatyn qaltasymen, dombyranyń qorabyndaı etip sándep, oıýlap jasaǵan. Syrtynan qarasa eshkim myltyq dep oılamaıdy Hatshynyń eskertýi boıynsha «Baǵys jýrnalıs» retinde erip júretindikten fotoaparat, qaǵaz qalamdaryn umytpaı  portfeline salyp qoıdy.  B. Sádýaqasov hatshyny qasyna otyrǵyzyp tús mezgilinde Qoraǵaty ózeniniń kópirinen ótip (el aýyzynda 21 razez) «Shtabqa» toqtap Abaı atyndaǵy sovhozdyń dırektory kútip aldy. Oshan degen úıi taza, ózi zeınetker «jekesheniń» jylqysyn baǵatyn baqýatty, jomart shaldyń úıine tústikke kirgizdi.

Alty sovhozdyń qumdaǵy qystaýlaryn aralap, shoapandardyń qystar úılerin, eki maıadan jınalyp, syrty qorshalǵan shópterin kórip,  «Qyryqbaqyr», «Taısoıǵan» óz shóbi óz shabyndyqtarynan daıyndalatyn qystaýlarǵa ketti. Baǵysty  «Darqanqudyq» kólinde qaldyryp «keshkisin osynla túneıtindikterin» eskertti. Bul Qosqudyq orman sharýashylyǵynyń shtaby. Ótken jyly Baltyq boıyndaǵy úsh eldiń onshaqty aqyn jazýshylaryn, Almatydan jazýshylar odaǵynyń hatshysy Juban Moldaǵalıev, Jambyl oblystyq atqarý komıtetiniń orynbasary (ataqty prepransshy, sol oıynnan kúıgen) Sálimgereı Toqtamysov bastap kelgende kútip alǵan bolatyn. Arnaıy jabdyqtalǵan, keń zaly bar tórt bólmeli qonaqúıde aldyn ala eskertilgendikten Iý.A. Glazovtyń ózi de bar eken. «Delıkates» jasarsyńdar degen hatshynyń emeýrinimen, keshki salqynmen jaıylymǵa shyqqan órisinen jeti segiz qyrǵaýylǵa, úsh tórt úırek qosyp shashylyq, úırekten Iýrıı Anatolıevıch ákelgen  kóksokpen sorpa jasatyp daıynlattyrdy. Úzap ketip kesh kelgen  qonaqtar  rızashylyqpen tamaqtanyp tańerteń erte turdy.    

         - Baǵys - dedi J.Túebekov jýynyp shaıynyp bolǵan soń - «Teriskeıge» aýdanǵa soqpaı baratyn jol bar ma?

        - Kókterektiń tusynan, Shý ózeniniń kópirinen ótip, Dalaqaınardyń Jıdelisindegi, Aqtóbeniń Tasbulaqtaǵy maldaryn aralap ótýge de bolady. Týra jol qyrǵyzdar jaılap otyrǵan Hantaýdyń etegindegi Er Jánibek tóbesniń ústimen jyldamyraq barasyzdar - dedi Baǵys.

        - Onda sol jolmen júreıik, alǵa túsip shańdatpaı ozyńqyrap otyryńdar - dep tamaq ishetin zalǵa kirdi. Sýyǵan qyrǵaýyldyń eti tuz sińip, túndegiden de tátti bolǵan ba, súısinip jep, sút qatqan qyzyl kúreń sháı joldyń alystyǵynan ba, molynan ishildi.

          Mashınaǵa jol alys pa, Kókterekten ótken soń taýdyń qıyrshyq tasty qumdaq joly jibekteı esilip sala berdi. Qyrǵyzdarǵa 25 jylǵa jalǵa berilgen jaıylymdyq jerge kelgende, qoı baǵyp júrgen shopandy toqtatyp.

      - Qyrǵyzdyń qaı jerinen keldińder - dep surady oblystyń birinshi hatshysy Bımende Sádýaqasov.

      - Soklýk aıylyan - dedi jas shopan.

      - Qashan kóship bitesińer?

      - Kóliktiń kelýine qaraı, bir otar qoıǵa jıyrma máshına kerek eken, jeti otar qoı qaldy. Birinshi hatshy ári qaraı sózin tyńdamaı júrgizýshisine «Kettik» dedi.

       Teriskeı shtabynyń aldy tolǵan máshıne. Shý ózniniń kún shyǵys betindegi aýdannyń toǵyz sharýashylyǵynyń dırektory, partorogy túgel jınalǵan.  barlyǵy qyzyl buryshqa jaıǵasqan soń basshylar kirip jınalystaryn bastap ketti.

       - Sózin bıylǵy qystyń memlekettik aýa raıyn boljaýshylary - dep bastaǵan oblystyń birinshi hatshysy - sýyqtyń erte túsetininen habardar etti. Esepshi shaldarymyz da, ony teriske shyǵarmaıdy 1955-56 jyldyń qysy qaıtalanýy múmkin degendi aıtady. Barlyq aýdannyń málimetterinde jem shóp jospary oryndalǵan, qystaý basyna jetkizilgen. Sony taǵy da bir qarap kózderińdi jetkizińder. Qoralaryn jylylatyp, shopandardy azyq túlikpen, sháı qanttarymen qamtamasyz etip, aǵash kómirleri jetkilikti bolsyn. Partorg joldastar bul senderdiń mindetteriń. - dep Bımende Sádýaqasov basqa aýdandardaǵy jaǵdaılardy da salystyrmaly túrde atap ótti. Sóz kezegin alǵan  aýdan basshysy Japar Túebekov sharýashylyq basshylarynyń atynan sóılep tıanaqty jumys isteýge shaqyryp qysqa daıyndyqty kún tártibinde ustap otyrýdy basa aıtty. Osy kelisterińmen barlyq otarlaryńdy, tabyndaryńdy aralap tıisti tapsyrmalaryńdy berińder - dedi hatshy óziniń oblystyq basshysynyń sózin qýattap.

Jınalys tarqap basshylar óz shopandaryna sháıǵa asyǵyp ketip jatty. Qyzyl burysh meńgerýshisi dúkenshi bolyp isteıtin ákesiniń úıine qozy soıdyrtyp tamaq astyrtyp, eki hatshyny sháıǵa shaqyrdy. Dastarhan ústinde ártúrli áńgime aıtyp otyrǵan Tólegen dúkenshi Balqashqa qaraǵan Kókshoqydan tekesimen jeti arqar kórgenin aıtyp qulaqty eleń etkizdi. Kóktemniń basynda eki urǵashysymen úsheý qalypty. Álde bólek jaıylyp júr me, kórinbeıdi arqar da jylqy tárizdes janýar ǵoı urǵashy týshasyn qystatyp, kóktem shyǵa múıizdep-múıizdep bólip jiberedi. Tiri arqardy zooparkten basqa jerden kórmegen Baǵystyń kózi jaınap shyǵa keldi. Úlken kisilerdiń aldynda ádep saqtap, ózderi suramasa sóıleýge aýyz barmaıdy. Jaqsy áńgimeni tyńdaýdyń ózi ǵanıbet degendi mise tutyp, estimegen jer attaryn, shóp túrlerin, umytylǵan maqal mátelderdi baıqatpaı qaǵaza túsirip otyrǵanyna máz. Tamaq jelinip bolyp qol shaıyp syrtqa shyqqanda «Kókshoqyǵa» qaraı jodaryńyz túse me» dep óz hatshysyna jáımen kúbir ete qaldy. Selqos ǵana «kórermiz» dep qaldy. Sonyń ózi dátke qýat bolyp «Tolánniń» máshınesine otyryp «Barys» besataryn daıyndap optıkasyn qondyryp, arnaıy dybys báseńdetkishin basyna kıgizip qoıdy.

Alda eki hatshy jańa Ýazıkte. Shý aýdandyq hatshysynyń bes oryndyq GAZ-69-tinde Baǵys. J. Túebekov «Teriskeı» jolyn jaqsy bilgendikten zymyrap keledi. Ázirgi baǵytymyz Shoqpar sovhozynyń «Otyzúı» fermasy. Soǵystan buryn óz aldyna kolhoz bolǵan. Odan ári, soltústik qaptalynda «Kókshoqy» jartasty taýy, shabyndyǵy mol, etegi tegis. Tórt otar qoıdyń shopandaryna sálemdesip hal jaǵdaılaryn bilip, dırektorlary Hıman Iashevtiń kelip ketkenin estip tildeskenshe Baǵys ta shopandarmen sóılesip úlgerdi. Arqar jaǵdaıyn suraǵanda «Aldyńǵy kúni jaıylyp jatqan qoıdy qaıyrýǵa, atpen barǵanda jaqyn jerden úrikpedi, malǵa da, adamǵa da úırenip ketken ǵoı, deımin» dedi.     

        - Atpadyńyzdar ma degen Baǵysqa;

        - Aldyńǵy jyly bireýin atamyz dep myltyqtan aıyrylyp, eki qoı berip qutylǵanbyz № dep sekemdendirip qoıdy.

       Máshıne Kókshoqyǵa etegin aınala bergende úsh týsha bir tekeni kórip hatshylar toqtaǵan jerge, qatarlasa kelip máshıneden Baǵys ta, Tolán da tústi.

      - Kórdiń be - dedi J.Túebekov. Baǵys «atasyzdar ma?» dep edi.

      - Oq jetpeıdi, jaralap qaıtemiz - degen hatshy Túebekovke

      - Jańaǵy shopandar  Kókshoqynyń bıiginde eki teke súzisip, jartastan sekirip júr degen edi arǵy betin aınlasyzdar ma? Joldyń ústi ǵoı - dedi Baǵys.

      - Karabın alyp shyqpasań qalaı atasyń? - dedi Hatshy.

      - Óz myltyǵymdy alyp shyqqanmyn - dedi Baǵys, hatshy «senip tur  ma, senbeı tur ma?» degendeı betine qarap.

      Taýdyń soltústigine burylyp ekijúz metrdeı ótkende bıiktegi jartasta eki tekeniń súzisip aldyńǵy aıaqtaryn joǵary kóterip bar salmaǵymen qos múıizder sart-surt ete qalǵanyn kórip turǵanda tula boıyń shymyr ete qalady. Hatshylar eriksiz toqtap qyzyqtaǵanda qastaryna barǵan Baǵyqa «bınokliń joq pa?» degen óz hatshysyna «optıka bar» dep jaýap berdi.

        - Ákel - dedi hatshy. Mán bermeı baıqamaı aıtyp qaldy ma dep qaıta suraýǵa batyly barmaı júgirip baryp myltyqtan shyǵaryp alyp keldi. ózi qaramaı Bımende hatshyǵa berdi «mynalardiki súzisý emes, oıyn ǵoı» dep ózine qaıtyp berdi. Optıkany qolyna alǵan Japar Túebekov «mynanyń maltyǵy bar ma?» dedi. «Ákeleıin be?» degen Baǵysqa

    - Birge nege ákelmediń - dedi Hatshy. Optıkany qaıta ornyna qondyryp bes oq salǵan oqshantaıyn shyǵaryp alyp myltyqty qolyna ustatty. Optıkasymen kezek-kezek qarap uzaqqa sozylǵan tekelerdiń súzisin áńgimelep júrýge bet burǵan hatshyǵa

    - Bıeke, siz atyńyyz - dedi Japar.

    - Atqyń kelip tur ma? Men kóp jyl boldy myltyq ustamaǵanyma, tıgize almaı qalsam uıat bolar. Myltyqtyń ıesi atsyn - dedi Bımende Sadýaqasov.  J. Túebekovtiń kánigi ańshy ekenin biletin Baǵys myltyqtyń oqshantaıyn salyp, basyna basyna dybys báseńdetkishin kıgizip, qolyna berdi.  

    - Bıeke, tipti jaqynnan kórsetip tur. Qalt jibermeısiz degen Japarǵa.

    - Onda óziń at, degen ulyqsatyn alǵan Japar tómen túsken eki tekeniń úlkenin tańdap, qulaq shekeden kózdep shúrippeni basyp qaldy.

    - Jaqa, myltyqtyń daýysy shyqpaıtyn jaqsy myltyq eken. Birde Baýyrjan (Momyshuly) jandy qoımaı ań atýǵa alyp bardy. Myltyǵy karabın eken qulaǵymdy tas kereń ete jazdady.

     - Baǵys eki júrgizýshimen baryp tekeni baýyzdap qarnyn terisimen qosyp uznynan tilip qan jynyn aǵyzyp, sýmen jýyp tilingen jerin brezentpen orap, Jaqańnyń máshınasynyń artqy qorabyna salyp, esigi jabylmaǵan soń symmen orap baılap qoıdy. Bul kezde kún úlken besinnen aýyp qalǵan aýylǵa jetkenshe qas qaraıyp, kún batady.

Baǵystyń úıine jetkende Tolán burylyp tekeni túsirip. Zattaryn alyp bolǵan soń «erteń túste alyp ket» dedi. Bárin jiliktep soıyp, moıyn et, quıymshaq etin, ishki dúnıesin bólektep aldy. Eki eli maıy bar qabyrǵadan segiz-segizden onalty qazy shyǵaryp, «bir qoldy Tolánǵa» dep  enshiledi. Hatshylardyń sybaǵasyn tuzdap, úlken dorbaǵa salyp, hatshynyń úıine túski  tamaqqa kelgenshe Tolán jetkizip berdi.

Kúzgi tań qyraýlanǵanmen kún kóterile shóp basy dymqyldanyp malǵa jaıly bop tursa da Arqadan esken sýyq jel qar sýyrǵandaı betti qyzartyp, óńmenińnen ótip tur. Qazan aıynyń ortasynda túsken qar muzdaqtanyp, jamalyp qalyńdaı berdi. Naǵyz qys jeltoqsanmen birge kelip, aıaz qyryq gradýsqa biraq kóterilip saqyldap turyp aldy. Aýdkomda kúnde jınalys  buryn zootehnık, vetvrach, kásipodaq degender aýdkom jınalysyna qatyspaýshy edi, endi bas kóterýge murshalary joq. Árqaısysy kúnara úsh otar qoıdyń jem shóbiniń málimetin jazbasha aýdkomda qurylǵan, kúndiz túni kezekshilikte otyratyn, uıymdastyrý bóliminiń meńgerýshisi Beknazarov Tólepbergen basqaratyn shtab múshelerine tapsyrylady. Barlyq mekemelerdiń áldemdi jigitteri soǵys kezindegi uranmen «vse na fronte» degendeı «mal qystatýǵa ketken». Jeltoqsan aıynyń aıaǵynda aýdkomnyń keńeıtilgen búrsy ótkizilip 60-70 adam qatysty. Búro múshelerinde ún joq, tek bir kisiniń aýyzyna qarap «Hatshy qandaı shuǵyl tapsyrma berer eken» degendeı únsiz tynyshtyqta qulaqtary túrik otyr.

     - Qaǵazdarynan basyn kótergen hatshy, jaǵdaıdyń qandaı ekenin kórip otyrsyńdar, mal shyǵyny bastaldy, jem shóptiń jetispeýshilikten emes, quntsyzdyqtan, baqylaýdyń joqtyǵynan - dep bastaǵan sózin ári qaraı jalǵastyryp Kalının, Jdanov, Jambyl atyndaǵy kolhozdarynan ólgen toqtylardyń ólimi birine biri uqsas,  júnderi pýndamenttiń tasyna jabysyp, ókpesine sýyq tıip, tura almaı qatyp kalǵan. Endigi bizdiń jumysymyz qorada túngi kezekshilikti uıymdastyrý. Aýdanaralyq bazadan nyǵyzdalǵan shóp 60 máshınege tıeýli. Osy otyrǵandardyń barlyǵy «Teriskeı» shtabyna barady. Bara almaıtyndar syltaý aıtpaı jumystaryn tapsyrsyn. Ol jaqta shtab bastyǵy Bolat Abdrazaqov kútip alady. Bul jaqtan orynbasary bolyp taǵaıyndalǵan Baǵys Jambın basqaryp barady. Búgin jınalyp, úsh kúndik azyqtaryńdy daıyndap, erteń tańerteń saǵat 11-de aýdkom aldynan shyǵaryp salamyn. Bas dáriger Saken Aqmoldaevqa eki dáriger, medsestra bilikti feldsher-táýip Quljanbekovty mol dári dármekpen ala barý tapsyrylǵan. «Qandaı suraqtaryń bar» dep bir saǵattaı túregelip turǵan hatshy orynyna otyrdy. «Qansha ýaqyt bolamyz» degen kúńkildegen suraqtar muryn astynan aıtylyp emis-emis estilip qaldy. «Qaısysy turyp aıtar eken» dep basyn kótermegen kúıi biraz otyryp basyn kótergen hatshy:

- Qys qanshaǵa sozylatynyn habarlaǵan joq, 1-1,5 aı, bolasyńdar, aýystratyn kıimderińdi ala shyǵyńdar. Soǵystyń kezindegi arpalys basymyzǵa týyp tur degen sózdi estigen ókilder birine biri qarap tańdanǵan keıip bildirse de úndemedi. Sózin jalastyrǵan hatshy - jer arasy shalǵaı, baryp kelýi 500 shaqyrymǵa taıaý. Myna kúnniń sýyǵynda árli berli shapqylaý qıynǵa túsedi - dep jaǵdaıdy túsindirgen hatshy barǵanda atqaratyn qyzmetterin shegelep, ár otardyń basynda bir adam ókil-ol partıanyń kózi bolatynyn aıtty.    

Baǵys Jambın hatshynyń tapsyrmasyn úsh kún buryn alyp tóstikte turǵan tórt dóńgelegi birdeı jumys isteıtin áskerı úsh GAZ-63-diń bireýin júrgizýshisine teksertip maılatyp, qaratyp ústine 200 lıtrlik bochka saldyrtyp, kıizben oratyp baılatyp tastady. Kerýende eki mashına benzovoz bar, júrgizýshilerine talon arqyly taratatynyn qatty eskertken. Túktelgen shóp te, kimge berilgenin tizimdep otyrý da, júrgizýshiniń jaýapkershiline jazylǵan. «Qys qatty emes, talaptyń qatty bolýyn» hatshynyń ózi tapsyrǵan. Aýylsharýshylyq baqarmasynyń bas zootehnıgi Sabyrtaı Jeksenovke shtab basshylarynyń  ulyqsatynsyz «bılikti asyra paıdalanba» dep eskertipti. Osylaısha Baǵystyń týǵan bajasy ýaqytsha bolsa da jasy kishi, basqa salada júrgen bajasyna táýeldi bolyp qaldy. Sabyrtaı bajasyn «dırektorlardyń dırektory» dep qyljaqtaıtyn boldy.

Aýdkom aldyna jınalǵandardy avtobýsqa, jeńil mashınalarǵa mingizip Shý kópiriniń aldyndaǵy kerýenge jetkizip túgeldep mingizip, tizimin shtab bastyǵyna berýge Baǵysqa berip sát sapar tilep shyǵaryp saldy. Úsh adamnan otyrǵyzylyp bir kún buryn jiberilgen eki S-100 traktory «Espe» beketinen burylyp «Burqyldaq» qystaýyna  jol salýǵa jumystanyp jatqan jerde júris toqtady. Qardyń qalyńdyǵy bir metrden asady, sýyryndy qar jal-jal bolyp tyǵyzdalyp traktordyń ıterýine kónbeı aldynan qalqalap júrgizbeıdi. Chkalov atyndaǵy kolhozdyń qystaýyna túngi onbirde jetken kerýenshiler Qasymbek shopannyń úıine basa kóktep kirgendeı boldy. Áıeli eki qabat, aıy kúni jetip yrsyldap áreń demalyp otyr. Qorjyn bas úıdiń eki bólmesine bóline otyrǵan «qudaıy qonaqtardyń» ortasynda bir áıel – ol Lenın atyndaǵy kolhozdyń kássiri, qasynda kolhozdyń tóraǵasy E. Jumaǵulov, jeńil máshıne júrýden qalǵan soń shopandaryna aılyqtaryn tarattyryp, hal jaǵdaıdaryn bilip, mal mamandarynyń jumysyn tekserip qaıtpaq bolyp kássirin ala shyqqan.

Jalǵasy myna siltemede.                                              

Sadyq  Smaǵulov