Sábı dúnıege kelgende «besik jyrymen» áldılep qarsy alyp, adam dúnıeden ótkende «joqtaý» aıtyp shyǵaryp salamyz. Qadym ǵasyrlar qoınaýynan bastalatyn osy tamasha dástúr áli kúnge deıin jalǵasyn taýyp keledi. Kez kelgen ulttyń ózindik keskin-kelbeti men bolmys-bitimin aıqyndaıtyn uǵymdy onyń ózine tán ulttyq mádenıeti deıtin bolsaq, qazaq mádenıetindegi jyraýlar dástúriniń alar orny erekshe. Osy rette, taıaýda jyraýlar poezıasynda oıyp turyp oryn alar Mańǵystaý jyraýlyq mektebi úlken jınaqpen tolyqty. «Til tańbaly aqyndar» degen ataýmen jaryq kóretin bul jınaqta 52 shyǵarmashylyq ıeleriniń óleń-jyry qamtylǵan.  Jaqyn kúnderi, «Aktau Open Fest-2016» festıvaliniń alǵashqy keshinde osy jınaqtyń tusaýy kesiledi. Endeshe, bul qazynanyń halyqqa berer jańalyǵy ne? Mańǵystaý jyraýlyq mektebiniń jyraýlar poezıasynda alar orny qanshalyqty? Osy taqilettes suraqtar tóńireginde «Til tańbaly aqyndar» 5 tomdyq jınaǵyn shyǵarýshy, aqyn Ánýar Bımaǵambetpen áńgime órbitken edik.

Mańǵystaý jyraýlarynyń shyǵarmalary qamtylǵan jańa jınaq jaryq kórdi

 — «Til tańbaly aqyndar» jınaǵyn shyǵarý týraly oı qaıdan keldi? Jınaqtyń shyǵýyna atsalysqan azamattar kimder?

— Ádette kitaptyń basylyp shyǵý jumystaryn ǵana sóz etemiz de, oǵan deıingi qurastyrýshynyń tynymsyz eńbegi men migirsiz mashaqatyn umytyp ketip jatamyz. Sózimdi áriden bastaıyn.  Bul eńbektiń baspaǵa deıingi jumystary keminde 10 jyl buryn qolǵa alynǵan bolatyn. Mańǵystaý aqyn-jyraýlary muralarynyń alǵash hattalýy, ǵylymı aınalymǵa ený kezeńderine keıin toqtala jatarmyz. Dál osy kitapqa jyraýlar murasyn jınaqtaýdyń basynda marqum Jetibaı Jylqyshyuly atamyz tur. Sondyqtan  kitaptyń negizgi jınaqtap qurastyrýshysy retinde osy kisiniń aty kórsetildi. Jalpy, kóptomdyq jınaqqa úles qosýshylar sany bir kisimen shektelmeıdi. Tutas bir shyǵarmashylyq ujym eńbek etti desek qatelespeımiz. Onyń ishinde: Qabıbolla Sydıyquly, Svetqalı Nurjan, Eldos Emil, Sultanbek Qudaıbergen, Aqylbek Ótesh sekildi ádebıet nusqalaryn jınaqtaýshylar bar. Kirispesózde osy kitapqa atsalysqan barlyq derlik azamattardyń attary atalǵan. Kózi tirisinde Ábish aǵa Kekilbaıuly, Farıza apalarymyz da osy muralarymyzdy jınaqtaý jumystaryna bas-kóz bolyp otyrdy. Kóne jyraýlar shyǵarmalarynyń tarıhılyǵyn zerttegen fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Jumat Tilepovtiń, aqyn-jyraýlarymyzdyń tildik erekshelikterin zerttep, mátindik saraptama, lıngvo-stılıstıkalyq, etımologıalyq sıpattama jasaǵan fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Bıbiaısha  Nurdáýletovanyń da eńbekterin atap ótkenimiz jón.

— Jınaq qansha dana bolyp  jaryq kórdi? Qaı ǵasyrdyń aqyn-jyraýlaryn qamtıdy?

— «Til tańbaly aqyndar» jınaǵy ulttyq ádebıetimizdiń tórinen oryn alatyn Mańǵystaý aqyn-jyraýlary shyǵarmalarynyń antologıasy ispettes. Ógizbaı, Abyl, Nurym, Aqtannan bastap, barlyǵy 52 shyǵarmashylyq ıesin qamtyǵan jınaqta úsh ǵasyrdyń úni bar. Jınaq 5 tomnan turady, 130 baspa tabaq kóleminde. Ázirge 1000 danamen jaryq kórdi, biraq munymen shektelip qalmaıdy dep oılaımyn.
–Qaı kitaptyń bolmasyn, ataýy tutas mazmunyn ashýǵa sep bolady. Osy turǵyda «Til tańbaly aqyndar» degen kimder, bulaı atalý sebebi nede degen zańdy suraq týady…

–Uly túbek – Mańǵystaýdy ejelden en jaılaǵan bizdiń el «til tańbaly adaı» dep atalýly.

Mysaly, belgili «Asaý-Baraq» tarıhı jyr-dastanynyń av­tory Tileýmaǵambet («Qý molda» atanǵan aqyn) Aman­jolulynyń óleń joldarynda tómendegideı shýmaqtar bar:

…Munan basqa taǵy da

Attandy batyr Adaıdan

Járdem surap Qudaıdan.

Attanady bas bolyp

«Til tańbaly Adaıdan»

Jelbiretip tý baılap,

Er Baraqqa qosylǵan.

Sol syqyldy, halyq aqyny Sáttiǵul Janǵabyluly 1936 jylǵy qazaq óneri men ádebıetiniń Máskeýdegi onkúndigine attanar aldynda, Oral qalasynda ótken irikteý óner baıqaýynyń qorytyndy konsert­in  asharda sóziniń basyn: «Til tańbaly Adaıdyń» aqynymyn» dep bastaǵan. Bultýraly Hamıt Erǵalıevtińesteligindeaıtylady.

Qurastyrýshylar da jańa kitapqa áýel basta «Til tańbaly Adaıdyń aqyndary» degen at berýdi jón sanaǵan. Sebebi, kita­pqa engizilgen shyǵarmalardyń avtorlarynyń bári Adaı ulysynyń urpaqtary. Keıin, kitap baspaǵa tapsyrylar kezde, shyǵarýshylardyń «Til tańbaly aqyndar» degen ataýdy qolaı kórýiniń de basty sebebi osynda.

– Jınaqtyń buǵan deıingi shyqqan kitaptardan ereksheligi nede?

–Kitapta kóptegen belgili jáne beımaǵlum avtorlardyń shyǵarmalary men ómir derekteri buǵan deıin jarıa bolmaǵan muraǵat qujattary,  únjaz­balar men qoljazbalardyń negizinde tolyqtyrylyp berildi. Sonymen birge, keıbir aqyn-jyraýlardyń burynnan saqtalyp qalǵan jeke fotosýretteri jańartylyp, keıbiriniń  beınelerin berýdemańǵystaýlyq sýretshiler Altynbek Tilegenov pen Kelimberdi Sarbasovtyń el aýzyndaǵy baıandaý tásilimen salǵan nusqalary paıdalanyldy. Buǵan deıingi 1995 jyly jaryq kórgen «Jyr-Darıa» kitabynda 25 aqynnyń shyǵarmalary qamtylsa, bul joly 52 aqyn-jyraýdyń eńbegi endi. Shyǵarmalarda kezdesetin dinı sózderdiń maǵynalary anyqtalyp, kóne túrkilik, keıbir araby-parsı mátin-cózderge túsinik berilgen.  Kitap  kez kelgen oqyrman úshin túsinikti, jatyq tilde jazylǵan. Rýhanı muraǵa qyzyqqan adam bul jınaqtanata-babalarymyzdyń sóziniń nárin, azattyqty ańsaǵan arzý-armanyn,dini men dilin boıyna sińire alady.

–Demek, kitap terme, jyr oryndaýshylar úshin «Mańǵystaý jyr mektebiniń» negizgi oqýlyǵyna aınalady ǵoı?

–«Maqamy máshhúr Mańǵystaý» dep tekke aıtylmasa kerek. Qazir respýblıkada ánshi, jyrshylardyń bizdiń óńirdiń jyr oryndaýshylyq dástúrin úırenýge qyzyǵýshylyǵy joǵary, tipti «men» degen ánshilerdiń ózinde bir shyǵarma mańǵystaýlyq  maqammen aıtylatynyn baıqaımyz.  Degenmen, óleń joldarynda qate kóp. Aqtan, Súgir, Qashaǵan termeleri, «Kókmoınaqtyń úıiri» sıaqty tutas Adaı eliniń shejiresin  ózderine qaraı ıkemdep ózgertip alyp, aıtyp jatqanda,  avtorlardyń eńbegin qor qylǵandaı áser qaldyrady.   Ókinishke qaraı, jyr, tolǵaý, termelerdiń qazaq ónerindegi alar orny,qazirgideı jyrdy –  mereıtoı ıesine arnalar madaqsózdiń jıyntyǵydep, jyrshylyqty –jańa túsken kelinniń betin ashýǵa paıdalanatyn qural dep qana qabyldaıtyn zamanda, bul eńbektiń, ásirese búginginiń jyrshysyna, oryndaýshylaryna taptyrmas azyq ekendigi anyq. Tipti, jyrshy kim, jyraý kim, ekeýin aıyra almaıtyn deńgeıge jettik.  Osy oraıda, búgingi jańa  býyn, jas talap jyrshylardyń osy ólsheýsiz eńbekti erinbeı óz paıdalaryna jaratqanyn qalar edik. Áıtpese, 2-3 jyrmen jarq etip, tyńdaýshynyń mańdaıy endi tepshı bastaǵanda, taq-tuq repertýarymen dombyrasyn qushaqtap, tartyp baratatyndardyń qatary tymjıilep ketti.Kitap tek oryndaýshylarǵa ǵana emes, ádebıetshi, mádenıettanýshy, óner­tanýshy ǵalymdarǵa, jal­py jyr súıer qaýymǵa arnalady.

–Sońǵy jyldary oryndaýshylar arasynda sóz burmalaý, sóz urlaý, maqamyn ózgertip aıtý jóninde túrli pikirler aıtylyp júr. Bul kitap osy máselelerdiń  sheshimin tabýǵa  baǵyt beretin bolar?

–Maqam máselesi óz aldyna bólek taqyryp. Bul baǵytta da jumystar jasalyp jatyr. Al, sóz burmalaýdy boldyrmaýǵa kitaptyń paıdaǵa asary anyq. Óıtkeni, munda birqatar sózderi tolyq emes, nemese ózge avtorǵa telinip ketip júrgen jyrlar óz ıelerine qaıtaryldy. Olar jáne negizsiz emes, qolda bar naqty qoljazbalar men únjazbalarǵa súıenip túzetildi. Sondyqtan, bul kitap shyqqannan keıin oryndaýshylar  óz repertýaryn bir qarap, túzetip alsa,  artyq etpeıdi. Shyǵarma óz avtorymen burmalaýsyz aıtylyp, keıingi urpaqqa durys jetip jatsa, jınaqty qurastyrýshylardyń maqsaty oryndaldy degen sóz.

–Óleń joldarynyń qazirgi býynǵa burmalanyp jetýiniń sebebi nede?

–Mańǵystaý jyraýlyq murasynyń ǵylymı aınalymǵa kesheýildep enýine geografıalyq alshaqtyǵynan bastap, biraz faktorlar áser etti. Buryn jyrdy qaǵazǵa túsirý, úntaspaǵa jazý sıaqty zamanaýı úrdister kemshin boldy. Jyr, terme-tolǵaýlar búgingi dáýirge  aýyzsha jetti. Sondaı-aq, burmalaný sebebi keńestik senzýraǵa da baılanysty.  Bul óńirdiń aqyn-jyraýlary «Sózdiń basy –bismillá, Bismillásiz is qylma…» dep, aýzyn ashsa, aldymen Qudaıdy, sharıǵatty, dindi aıtqan. Ol da keńestik solaqaı saıasatqa jaqpady. Osy jerde Mańǵystaý muralarynyń jınalýy, saqtalýy, jaryq kórýi, ǵylymı aınalymǵa túsýi haqynda derekter berip, azyraq sholý jasap ketkenniń artyqtyǵy bolmas. Mańǵystaýlyq jyr mektebi úlgileriniń alǵash jarıaǵa shyǵyp bastaýy V.Radlov eńbekterinen kórinis beredi. Onyń «Obrazsy narodnoı lıteratýry», «Obrazsy kırgızskoı poezıı» kitaptary 1875 jyly Orynborda jaryq kórgen. Keńes ókimeti ornaǵannan keıingi Mańǵystaý jyraýlary shyǵarmalarynyń baspa júzin kórýi «Sana» jýrnalynda (1924 j. Tashkent,) Abyljyraýdyń «Arǵymaqatta syn bolmas» tolǵaýynyńjarıalanýynanbastalady. Bulardan soń da kóptegen kitaptar basyldy. Biraq olardyń deni jekelegen bir shyǵarmashylyq ıesine arnaldy nemese Mańǵystaýda ómir súrgen aqyn-jyraýlardy derekteriniń qolǵa túspeýinen jetkilikti qamtı alǵan joq. Jalpy, búgingi tańdaǵy qolda bar málimetterdi barynsha tolyq qamtyǵan irgeli  jınaq osy deýge bolady.

–Jınaqty  jastar festıvali aıasynda jaryqqa shyǵarǵandaǵy maqsatyńyz qandaı?

–Bul kóptomdyq Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵy qarsańynda jaryq kórip otyr. «Aktau Open Fest» festıvali buǵan deıin jastardyń arasynda salaýatty ómir saltyn, sport, zamanaýı sýbmádenıet túrlerin nasıhattaýdy maqsat etip kelse, bıyl Mańǵystaý jyraýlyq poezıasynyń 5 tomdyq antologıasyn usyný arqyly óskeleń urpaqtyń ulttyq bastaý-qaınarymyzǵa oralýyn, ata-baba murasyna adaldyq, sózdiń qasıetin, jyr ónerin, kitap mádenıetin boılaryna sińirýin kózdedik. Bizde basqa talap, bóten maqsat joq!

Ataýly merekege árkim árqalaı jetistikterimen keledi.  «Pálen tonna munaı óndirdik», «záýlim ǵımarattar saldyq», «zaýyt turǵyzdyq»dep jar salatyn keńestik urandardan góri,  Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵyna mańǵystaýlyq aqyn-jyraýlar mektebiniń jaýharlaryn usyný mańyzdyraq bolar.Onyń ústine, zertteýshilerdiń arasynda «Ádebıet  – Azattyǵymyzǵa bastaǵan basty rýhanı qural boldy» degen pikir bar.

Osy jınaqtyń basylyp shyǵýyna demeýshilik kórsetken oblys basshylyǵyna, nıettestik tanytyp, áriptestik qoldaýyn bildirgen «Ne habar?!»  respýblıkalyq basylymyna alǵys aıtamyn. Ary qaraı baǵamdap, baǵa berýshi – mártebeli oqyrman bolmaq. Tek nasıhattaý jaǵy álsirep qalmasa eken. Festıvaldi tamashalaýǵa keletin qonaqtar rýhanı muramyzben sýsyndap qalsa degen nıet, tilek qoı bizdiki!

Suhbattasqan Aıgúl DÁDEN, 7292info.kz