Táýelsizdik jyldary  otyndyq tarıhtaný  ǵylymy aıtarlyqtaı jetistikterge jetýde. Sebebi, tól tarıhymyzǵa ulttyq múdde turǵysynan qaraýǵa, baǵa  berýge  múmkindik týdy. Sonymen  qatar,  shetel tarıhnamalaryndaǵy Qazaq tarıhyna qatysty derekterdiń  jańa kózderi ashyla bastady. Jáne mundaı bastamalarǵa muryndyq bolyp  júrgen ǵalymdardyń biri Kolýmbıa ýnıversıtetiniń profesory (AQSH) Rafıs Abazov. Ol «Rım jáne Alash: mádenı mura» ǵylymı jobasynyń aıasynda muraǵattardy zertteýge shaqyrylǵan bolatyn.

    Osy oraıda, Abazov myrzanyń qazirgi tarıhı zertteýlerge baılanysty pikirin bilgen edik...

Ba­tystyń aǵyl­shyn tildes el­derin­degi ulttyq tarıh oqý­lyqtaryn jazý tá­ji­­rıbesine toqtalǵandy jón kórip otyrmyn. Batys, AQSH-taǵy ǵylymı kózqarastar XXI ǵasyrda tarıhshylardy jańa syn-qaterler, jańa máseleler túıisi, tarıhqa degen kózqarasty jańartý qajettiligine jeteledi. Men AQSH tarıhnamasyndaǵy bolyp jatqan negizgi degen úderisterge toqtalmaqshymyn. Meniń oıymsha, tarıhı zertteý aýqymy men úderisterine áser etetin úsh negizgi syn-qater bar. Birinshiden, jahandanýmen, turǵyndar qurylymynyń kúrdeliligimen, turǵyndar mádenıetimen jáne kóshi-qonmen, mýltıkýltýrızmniń damýymen baılanysty qoǵam júıesi qurylymynyń kúrdeliligin kórsetý qajettiligi. Iaǵnı qoǵamnyń kúrdelenýine oraı, kóńildi makrotarıhqa ǵana emes, mıkrotarıhty zertteýge bólý qajet. Ekinshi syn-qater – tarıhty zertteýde, tarıhty oqytýda, ásirese jaratylys ǵylymdarynda qazirgi tehnologıa men ǵylym jetistikterin qalaı kiriktirýge bolady. Máselen, matematıkalyq modeldeý, kosmostyq topografıa, genetıka. Osy jetistikterdiń barlyǵyn qalaı qazirgi ǵylymmen kiriktirý kerek. Úshinshi syn-qater – qoldaǵy bar tujyrymdar men tarıhtyń qurylymyna derekterden, materıaldar men qujattardan alynyp jınaqtalǵan bilimdi kiriktirý. Mysalǵa, 19 ǵasyrdyń sońy men 20 ǵa­syrdyń basynda, dúnıejúzinde, ásirese Eýropada ulttyq memleketter qalyptasqan kezdegi tarıhı qurylym bar. Iaǵnı, 19 ǵasyr men 20 ǵasyr basynda kóptegen ımperıalar ımperıa retinde joıyldy, Eýropada jáne Azıada ulttyq memleketter paıda boldy.  Tarıhqa jańasha qaraýdyń máni bar ma? Bul syn-qaterlerge jaýap retinde AQSH ǵalymdary ony túsiný úshin jáne oǵan jańasha jol tabýǵa, ózderiniń jańasha jaýabyn berýge talpynýda. Alynǵan jańa jaýaptardy qazirgi kezeńniń oqýlyqtary men materıaldaryn jazý tásilderimen kiriktirmekshi. Amerıkandyq ǵalymdar bul úsh syn-qaterge qalaı jaýap berýde? Birinshiden, derektermen jumys, ásirese, mádenıet tarıhy boıynsha.Jańa materıaldardy oqýlyqqa engizý. Byltyr áriptester kómegimen AQSH tarıhynda birinshi ret Qazirgi zamannyń qazaq ádebıeti tarıhy boıynsha jınaqty shyǵardyq. Tarıhty zertteýde mádenıet tarıhy materıaldaryn kiriktirý bolyp tabylady. Mundaıda qyzyq jaǵdaıǵa nazar aýdarylýy kerek. Kez-kelgen materıaldy, jazba materıaldardy elektrondyq nusqasyn jasap, ony basqa tilge aýdarýǵa múmkinshilikter bola tura, qazir jasandy ıntellekt, jasandy til qurý úshin qalyptastyrý jumystary júrgizilýde. Eski arab ǵarpindegi, latyn jazbasyndaǵy jáne qazirgi kırıllısadaǵy qazaq tili bar. Derekter de óte kóp. Máselen, Vatıkandaǵy parsy, qytaı, latyn tilderindegi derekterge barlyq kezde ǵalymdar qol jetkizý qıyn. Biz barlyq adamdar sıaqty barlyq tildi meńgermeımiz. Eki, úsh, tórt, osymen shektelemiz. Biraq, túımeni basyp, kez-kelgen derekti elektrondy tilge aınaldyrsa she? Iaǵnı, Qazaqstan tarıhy boıynsha parsy tilindegi derek elektrondy nusqaǵa tússe, ony kompúter túımesi arqyly qazaq, qyrǵyz, bashqurt jáne orys tilderine de aýdarýǵa bolady jáne kerisinshe. Minekeı, osyndaı úderister jasalýda. Bul ǵalymnyń jumysyn jeńildeter edi. Ekinshi úderis. Biz Qazaqstan tarıhy qalaı jazylý qajet ekendigi týraly kóp pikir aıttyq. Ekinshi úderis HH-HHI ǵasyr syn-tegeýrinine jaýap berý baǵytynan shyǵyp otyr. Bul makrotarıhty jazýdan bas tartý. Makrotarıhı kózqaras aýqymdy kartınany kóterýge baǵyttalǵan. Bul marksızmde formasıalyq kózqaras, Toınbıda órkenıettik, ıaǵnı, mundaı kózqarastar bar. Sońǵy kezeńderi makrotarıhqa mán beretin ǵalymdardyń kitaby az nemese zertteý jumystary az. AQSH makrotarıhynan qol úzý oryn alýda. Munyń jaǵymdy da, jaǵymsyz da jaqtary bar. Makrotarıhı kózqarastardan arylǵanda, ol súıenetin tarıhı bilimderdiń qurylymy joq.Onyń ishinde arnaýly tarıhı bilim. Sońǵy jıyrma jylda, 1992 jyldan bastap mıkrotarıh jazý úderisi keń taraǵan. Mıkrotarıh túrli qubylystar men nysandardy jazýǵa negizdeledi. Máselen, túıe tarıhyn jazý, onyń úı janýaryna aınalýy, saýda aýqymynyń ózgerýi men jibek jolyn qosa, kerýen joldaryn damytýy jáne onyń Eýrazıa kontınentindegi órkenıet damýyna áseri nemese basqa qubylystar. Rım, Vatıkan, Otyrar nemese Balasaǵun jáne t.b., turǵyndarynyń bir kúndik tarıhy, Qazaqstan aýmaǵyndaǵy kóshpeli otbasynyń bir kúndik tarıhy. Sol sıaqty jańa qujattardyń nysany tarıhyn qaıta qarastyrý. Úshinshi úderisten jurttyń barlyǵy habardar. Bul klımat jáne klımat tarıhyn naqty matematıkalyq modeldeý. Astana qalasyndaǵy L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıalyq ulttyq ýnıversıtetinde aýa-raıy ózgerister tarıhyn, aýa-raıy ózgeristeriniń túrli órkenıetke, túrli álem tarıhyna áserin qarastyryp kórýde. Bul jaǵdaıda matematıkalyq modeldeý aýa-raıy ózgeristerine, basqa da nárselerge naqty qaraýǵa, onyń álem halqynyń áskerı tarıhyna, ekonomıkalyq tarıhyna, áleýmettik tarıhyna áserin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Osylaısha, AQSH-ta úsh negizgi úderis, úsh negizgi syn-qater jáne úsh negizgi jaýap keń taraýda. AQSH tarıhynda tuńǵysh ret soǵystan keıingi kezeńdegi Qazaqstannyń 7 aqyny men 7 jazýshysynyń eńbekterin aýdaryp, jınaq shyǵardyq. Kitapty amerıkandyq qaýym jyly qabyldady. Taǵy da  AQSH-ǵy ǵylym damýynyń sıpaty – túrli kózqarastarǵa ortaq pikir qalyptastyrý nemese túsiný maqsatynda – tarıhı oqıǵalardy nemese tarıhtyń basqa qubylystaryn birlesip zertteý.