1 │ 2
Amanjol Kúzembaıuly –t.ǵ.d., profesor. 1945 jyldyń 24 naýryzynda Qostanaı oblysy Meńdiqara aýdany Uzynaǵash aýylynda dúnıege kelgen. Y. Altynsarın atyndaǵy qazaq mektep-ınternatynyń túlegi. 1969 jyly qazirgi Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń Tarıh fakúltetin bitirgen. 1989-1990 jyldary Qazaqstan tarıhyn pán retinde orta mektepter men joǵary oqý oryndarynyń oqý josparlaryna engizýge zor úles qosty. Alǵashqy oqý baǵdarlamasyn jasady. 1990-1991 jyldary orta kásiptik-tehnıkalyq oqý oryndarynyń oqýshylaryna arnalǵan «Meniń Respýblıkam» atty jańa pánniń oqý baǵdarlamasyn qurastyrdy. 300-den asa ǵylymı eńbekterdiń avtory. Onyń 57-i monografıa, oqýlyq jáne oqý quraldary.
Ábil Erkin Amanjoluly – t.ǵ.d., profesor. 1969 jyly dúnıege kelgen. 1992 jyly E.A. Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetin bitirgen. İİM QSR Qaraǵandy joǵary mılısıa mektebinde oqytýshy, Qostanaı Zań akademıasynda kúndizgi bólim fakúltetiniń bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. Ádilet polkovnıgi. 150-den asa ǵylymı eńbektiń, onyń ishinde 10-nan asa monografıanyń, oqýlyqtar men oqý quralynyń avtory.
«Anaý taǵany, balam, ala júr!» deıdi ákesi. «Synyp qalǵan eski taǵany alyp neǵylaıyn?» deıdi balasy (Y. Altynsarın «Áke men bala» áńgimesinen). Bólek zaman, bólek kózqaras – áke men bala beınesinde. Áke men bala – bul taýsylmaıtyn áńgime, máńgilik taqyryp. Olar ómirdiń ózi. Ómirde bir-birin únsiz ymmen túsinetin, eski men jańa zaman bolyp bir teriniń pushpaǵyn ılep júrgen áke men balalar bar. Búgingi áńgime solar jaıynda. Ákesi de tarıhshy, balasy da tarıhshy. Jaı tarıhshy maman emes, bildeı ǵalym. Ekeýi de Qostanaı qalasyndaǵy Qostanaı memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynda qyzmet jasaıdy. Ákesi bilim oshaǵynda dáris oqysa, balasy ǵylym jáne shetelmen baılanys jónindegi prorektor.
Kezdeısoqtyq emes...
Muntazdaı kıinip alǵan, sabyrly, júris-turysy shıraq, oıy jınaqy, isi tıanaqty. Muǵalimdikten asyp túsetin mártebeli mamandyq joq. Barlyq maqtaý, madaqtaý muǵalimge tıesili. Ol aýylda osyndaı muǵalimderden tálim aldy, olarǵa qarap alǵashynda «muǵalimder osyndaı eken ǵoı» – dep oı túıdi. Olardyń árbir sózin lezde qaǵyp alyp, kóńilge túıip otyrdy. Ne surasańda baıyppen jaýap beretin, bárin biletin ustazdaryna qarap muǵalim bolýdy armandady. Tarıhqa degen qushtarlyǵy taǵy bar.
Aqyrynda ol qıyndyqqa moıymaı, tabandylyq tanytyp degenine de jetti, biraq endi onymen toqtap qalǵysy kelmedi. İ. Esenberlınniń «Kóshpendilerimen» qarýlanyp qolyn alysqa sozdy. Ǵylym jolyna bet aldy. Talmaı eńbektenip, ǵylym kandıdattyǵy, onan keıin doktorlyq dısertasıasyn qorǵap shyqty. Babamyz qazaq «Ustazy jaqsynyń ustamy jaqsy» – dep beker aıtpaǵan ǵoı. Onyń ózine ónege etip, ustaz tutqan adamdary búkil halyqtyń ustazdaryna aınalǵan halqymyzdyń iri tulǵalary. Ol birinshi kýrsty aıaqtaǵan jldyń jazynan bastap úsh jyl qatarynan Respýblıkamyzdaǵy Ǵylym akademıasynyń belgili ǵalymy, antropolog Orazaq Smaǵululy bastaǵan antropologıa ekspedısıasynyń quramynda zertteý jumysyna qatysty. Úsh jyldaǵy toǵyz oı boıǵy Orazaq Smaǵululynyń ǵylym jaıyndaǵy áńgimeleri ol úshin úlken ýnıversıtet boldy. Sol stýdent keziniń ózinde-aq Búkilodaqtyq stýdentterdiń ǵylymı konferensıasynda «Ál-Farabı qypshaq dalasynyń uly ǵalymy» atty taqyrypta baıandama jasap, júldeli orynnan kórinip, qola medal ıelendi.
Sondaı aq, onyń naǵyz tarıhshy bolyp qalyptasýyna áser etken belgili ǵalym Manash Qozybaev boldy. Onyń anasy Qozybaı áýletiniń qyzy bolǵandyqtan Manash naǵashysymen ómir boıy jaqyn aralasty, tarıh ǵylymynyń qyr-syryn meńgerýge tereń boılady. Al, Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetinde oqytýshylyq qyzmet atqaryp júrgen kezinde sol jyldardaǵy ýnıversıtet rektory halqymyzdyń kemeńger uldarynyń biri Evneı Arystanuly Býketovtiń aǵalyq qamqorlyǵynyń arqasynda ǵylymmen alańsyz aınalysty.
Ol balalarynyń da tarıh salasyn tańdaǵanyn bar peıilimen qalady. Ata-ana tarapynan jasalatyn mundaı qareketti keıbireýler baıybyna barmaı jatyp, sógip jatady. Áıtse de, ol dástúr jalǵastyǵynan esh jamandyq kórgen joq. Sebebi tarıh ǵylymy jaıy belgisiz, erteńi kúmándi emes, kerisinshe ózi biletin, bolashaǵyna senetin sala edi. Balalary da ákesine qarap oı túzedi. Búgingi tańda olar pedagogıka salasynda da, basqa salada da eńbek etip júr. Degenmen úlken ulynyń tarıhqa, ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵy bárinen zor bolyp shyqty.
Ol zıaly otbasynda dúnıege keldi. Anasy da, ákesi ǵalym. Úıdiń ishi bolsa, tolǵan kitap. Ákesi ony tarıhqa baýlydy, tarıhshy bolsańshy dep baǵyt siltedi. Ol qarsylyq tanytqan joq. Bar ynta-jigerimen tarıhqa berildi. Tom- tom kitap taýysty. Erinbedi, izdendi, tabandylyq tanytty.
Qoǵamymyzda bir áýletten shyqqan kásip ıeleri, naqtyraq aıtsaq ustazdar áýleti az emes. Ózi ustazdar áýletinen shyqqandardyń talaıyn kórdi. Olardyń mamandyǵyna degen beıjaılyǵyn baıqaǵan kezde suraqtyń astyna alǵan kezderi de bolǵan. Bar túıgeni ata-anasynyń aıtqanynan shyǵa almaı óziniń qalaýy basqa bolsa da, amal joqtan ustazdyqqa kelgender, qaıda túserin bilmeı ata-anasy aıtqan ustazdyqqa adasyp kelgender de az emes.
Ol óziniń jolyn adaspaı tańdaǵanyn biledi. Ákesimen birlesip ǵylymı turǵydan alǵanda ózekti taqyryptarǵa qalam terbep, kitap shyǵarý kez kelgen balanyń qolynan kelmesi anyq. Ol úshin qur ákeniń balasy bolý azdyq etedi.
Jyltyraǵannyń bári altyn emes
Ol qoǵamymyzda psevdoǵalymdardyń qatary kóbeıip ketkenin moıyndaıdy. Alaıda oǵan júıkesin juqartyp, qynjylmaıdy da. Psevdoǵalymdarmen kúres júrgizý múmkin emes. Olardyń bar bolýy zańdylyq, tipti kerek. Olar áldekimniń sanasyn ýlap jatsa da, jalpy tarıhqa degen qyzyǵýshylyqty arttyryp jatyr. Shyńǵys handy qazaq qylyp shyǵarǵandardyń arqasynda qazaq jastarynyń arasynda tarıhı tulǵamen jaqynyraq tanysqysy keletinderdiń sany kóbeıdi. Onyń pikiri osyndaı. Basynan ótken ketkendi táptishtep jazyp, muraǵatyndaǵy fotosýretterge sheıin kitap betine jarıalaıtyn estelik jazatyndarǵa da aıtar nazy joq. Ýaqyt óte kele kereksiz dúnıe umytylady, al kerek dúnıe kitap sóresinen tabylady. Kezinde meni tarıhty ańyzǵa aınaldyryp jiberdi dep synaǵandar bolǵan – deıdi ol. Olar qazir men ustanǵan baǵyttyń durys ekendigine kóz jetkizip, únsiz qaldy.
Mysaly Jazýshylar Odaǵynda tirkelmeseń, sen jazýshy emessiń. Gazetke shyqqan shyǵarmalaryń bar, meıli. Bastysy kýálik. Psevdoǵalymdar osylaı paıda boldy. Bul Keńestik mádenı saıasattyń «jemisi». Qazir biz olarmen kúres júrgize almaımyz. Ýaqyttyń enshisine qaldyrǵan durys. Biz kýálikke qarap emes, naqty is-áreketke qarap jumysqa alatyn kezge kele jatyrmyz. Pikirin osylaısha órbitken ol bul týraly tarqatyp ári qaraı áńgime aıtqysy kelmedi.
Dostoevskıı deıdi
Ókinishke qaraı jańalyqty qabyldaı almaıtyn eski oımen qalyp qoıǵan ákeler de, áke janyn uqqysy kelmeıtin, ortaq kelisimge kelýge tyryspaıtyn balalar da bar. Orys jazýshysynyń bul shyǵarmasy bekerden beker klasıkaǵa aınalǵan joq. Áıtse de, ulym ekeýmizde ondaı qaıshylyq joq –dedi ol. Kerisinshe biz birimizdikin birimiz qaǵyp alatyn, tandem jasaı bilgen jandarmyz. Ol bilim bolsa, men túısikpin. Ol túısik dep óziniń alysty boljaı alatyn, seze alatyn qasıetin alǵa tartsa, balasynyń bilimi dep osy zamandaǵy álemdik sanaǵa negizdelgen jańa kózqarastaǵy ǵylymı aqparattardy meńgergendigin aıtyp otyr. Ekeýmiz biriksek, biz myqty kúshpiz – deıdi.
F.Dostoevskııdiń «Áke men balasy» bul eki zaman ókilderi arasyndaǵy máńgilik kózqaras qaıshylyǵy: biri maqul kórse, ekinshisi qarsylyq tanytady. Ol ǵylymǵa den qoıý, ǵalym bolý bilimqumarlyqpen birge daralyqty qajet etetindigin jaqsy túsinedi. Sondyqtan tarıhı oı, kózqarastarymyz ákemmen sáıkes kelmeı qalatyn kezder bolady álbette. (kúldi) Biraq bul Dostoevskııdiń shyǵarmasyndaǵydaı emes – dedi ol.
Ol bul úderisti qaıshylyq emes, ǵylymǵa tán pikirtalas dep qabyldaıdy. Mundaı pikirtalassyz alǵa jyljý joq. Eki nárseni salystyrǵanda ǵana shyndyqqa qol jetkizýge bolatyn sıaqty ol tarıhqa da osy syndy ádis-amaldar kerek ekendigin aıtty. Bul tarıh ǵylymyna ǵana qatysty emes. Jalpy balalar áke aıtqanynan shyqpasa, myna qoǵam ózgerissiz qalar edi.
Reseı kináli
Bizdiń kózben kórip júrgenimiz qazaq zıalylarynyń balalary óziniń ana tiline kelgende shorqaq. Onyń aıtýynsha bul ákeniń de, balanyń da kinási emes. Qoǵamdyq jumyspen belsene aralasqan saıyn balanyń tárbıesine bólinetin ýaqyt azaıatyny shyndyq. Balaǵa muqıat qaraýǵa tyryssań da ony orta, qoǵam óz tárbıesine alady. Sodan balanyń tili orysshalanyp kete beredi, oryssha oqytatyn mektepke barady. Áli kúnge deıin solaı. Biz búgin ekonomıkalyq, saıası táýelsizdikke qol jetkizgenimizben, rýhanı jaǵynan erkin emespiz. Men birde ulymdy jaz aıynda qazaqsha sóıleýdi úırensin dep ájesine jibergenmin. Aýylda oryssha sóıleıtin eshkim joq qoı dep. Úsh aıdan keıin alyp ketýge barsam, nemeresi ájesine orys tilin úıretip úlgeripti. Orys tili kez kelgen jerde qaýlap óse ketetin aramshóp sekildi. Onymen kúresý úshin onyń yrqyna jyǵylmaý kerek – dep aǵynan jaryldy ol. Búgingi kúni bir qazaq basylymyna kem degende on orystiki qasqaıyp qarsy turady. Aqparattyq bılik orys tildilerde. Bul jaǵdaı ózgermeıinshe, orys tiline degen erekshe qurmet pen iltıpat kórsetý sezimderi óshpeıdi.
Ol aýylda týǵanmen, qalada ósken bala. Aýyl balalaryna ǵana arnalǵan qazaq tildi jalǵyz mektep-ınternatyna qalalyq bolǵandyqtan iline almaı, orys mektebinde bilim aldy. Kitaptaryn da búginde orys tilinde jazady. Biraq qazaqsha saırap tur, ultjandylyǵy óz aldyna bólek áńgime. S. Máýlenovtiń balasy, Ǵ. Músirepovtiń qyzy qazaqshaǵa sýdaı emes. Kiná kimde ? – degen suraqqa ol zıaly qaýym balalarynyń ana tilin bilmeý máselesi týrasyndaǵy kináni resmı qazaqtiki, bıresmı orystiki bolǵan qaladan kóretindigin aıtty. Qyzmetiniń ósýine nemese basqa jaǵdaılarǵa baılanysty aýyldan qalaǵa kóship kelgender orys tilin bilmese kún kóre almaıtyna kóz jetkizdi. Bul sol kezdegi basty tragedıa bolatyn. Qazaqtyń qaımaǵy jınalǵan qala Almatynyń óziniń qazaqtanǵany bertinde ǵana ǵoı – dedi ol.
Esh aıyrmashylyq joq
Pedagogıkalyq ınstıtýtqa burynǵydaı alǵyrlar emes, búgingi tańda memlekettik grantqa bola túsetin boldy degen pikirlerdi qulaǵymyz shalady. Mysaly, bizge jyl saıyn tórt júz grant bólinedi eken. Atalmysh grantty ıemdengenderdiń seksen paıyzy tegin oqýdy kózdep kelse, qalǵan jıyrma paıyzy súıip keledi. Seksen paıyzdyń birte-birte mamandyǵyna degen mahabbattary oıanady. Al, tutastaı alsaq, talapkerlerdiń kóbisi aýyldan kelgen qyz-jigitter. Aýylda suranysqa ıe birinshi mamandyq ol – muǵalimdik. Búkil másele osynda jatyr –deıdi ol.
Ol jańa ǵasyr stýdentteri men ótken ǵasyr stýdentteriniń arasy jer men kókteı: ilimge degen qushtarlyq burynǵydaı emes deıtindermen kelispeıdi. Pedagogıkalyq ınstıtýtqa túsip jatqan stýdentterdiń talpynysyna rıza. Grantqa túskisi kelse, onda turǵan dáneńe joq. Ata-anasyn qýantyp, tegin bilim alǵysy keletin jastardyń, sondaı-aq oqý prosesine degen qyzyǵýshylyǵy, qushtarlyǵy mol ekendigine aıryqsha toqtaldy. Másele kóp
Kóp uzamaı on eki jyldyq bilim berý júıesine túbegeıli túrde aýysamyz. Al, zań boıynsha olarǵa tek magıstrler sabaq berýleri tıisti. Bizde kóbisi magıstratýrada oqyǵysy keledi, biraq oqı almaıdy. Sebebi bilim ordamyzdyń olardy daıyndaýǵa zań boıynsha quqy joq. Ondaı pármen berilmegen. Sonda kúni erteń jańa júıege kóshkende oqytatyn mamandardy qaıdan almaq mektep? Ǵylym magıstrlerin, doktorlaryn da daıyndap shyǵý quzyryn aımaqtarǵa qaıtaryp berý qajet. Mine, bul birinshi kezektegi másele –deıdi. Ol sonymen qatar aımaqtaný, dintanýdaı kerek emes pánderdiń engiziletine nala.
Ol pedagogıkalyq ınstıtýttarǵa ǵylym magıstrlerin daıyndaýǵa quzyr beretin zańǵa engizilmekshi bolyp jatqan ózgerister jaıly sońǵy jańalyqtan habardar. Endigi másele doktarantýra, aspırantýra – deıdi. Onyń aıtýynsha Qostanaı qalasynda birden barlyq mamandyqtan doktorlar shyǵaratyn ǵylymı baza joq. Al, tarıh salasy boıynsha bar – dep jaýap qaıyrdy.
Suhbattasqan: Jazıra Baıdaly
