Biz – tyǵyryqty tar zamanda tarydaı shashylyp ketken qandastaryn

Atamekenge jınaǵan álemdegi úsh eldiń birimiz.

Táýelsizdik tizgini qolǵa tıdi. Bul kúndi Qazaqstanda ǵumyr keship jatqan halqymyz ǵana emes, qıyrda júrgen, eki kózi botalap, týǵan elge alystan janynyń janaryn salǵan qandas baýyrlarymyz da ańsaı kútken. Tirlikti tarynyń qaýyzyna syıǵyzyp jibergen keńestik ıdeologıa joq, qabaǵyn túıgen kompartıa qulaǵan, óz qolymyz óz aýzymyzǵa jetken kezde eń aldymen oılaǵanymyz – shet elderde júrgen aǵaıyndy elge oraltyp qýantý, tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý bolatyn.

Analarymyz alysqa ketken týǵan-týystaryn is tigip otyrǵanda, jumys jasap jatqanda syńsyp salǵan ánimen eske alyp, kóz jastaryn bir syǵyp alýshy edi. Balań kezimde onyń sebebin suraǵanymda: «balam, erjetersiń, sonda bilersiń munyń mánisin» dep sóz aıaǵyn jumbaqtap jiberetin. Biraq bala kezgi adam jady myqty bolady ǵoı. Keıin, eseıe kele munyń mánin de, kóz jasyna býlyqqan ánin de bilip, kókeıge túıip óstik. Táýelsizdik tańy atqanda oıda júrgen osynaý asa mańyzdy is-áreketti júzege asyrýdyń jolyn tapqandaı boldyq.

Osylaısha, 1992 jyldyń 27 tamyzy kúni shet elderde turyp jatqan qandas baýyrlarymyzdy Otanǵa oraltý maqsatyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniń arnaıy qaýlysyn shyǵardyq. Qarqyndy, qyzý jumystar bastaldy. Ýaqyt tym qaýyrt edi. Shuǵyl kirisip, tez sheshim qabyldadyq. Osynaý tarıhı basqosýdy el ómirindegi mańyzdy is-shara retinde atap ótý týraly másele naqty qoıyldy. Sol istiń basy-qasynda bolyp, onyń júrý barysyn kúnbe-kún qadaǵalap otyrdyq. Tapsyrylǵan jumysqa kirisken azamattar da tabandylyq pen yjdaǵattylyqtyń úlgisin kórsetti. Qaıratkerliktiń qýatyn baıqatty. Tynymsyz tirlik zaıa ketken joq. Oıdaǵyny atqaryp, ortamyzdy toltyrdyq.

Bizdiń tarıhymyz úsh myń jyldyq kezeńniń arǵy jaǵyn da qamtıdy. Ony qazaq jerinen, onyń tórt qubylasynan tabylyp jatqan tarıhı-mádenı eskertkishter, keshendi keseneler, kóne qorǵan­dar, altynmen aptalǵan adamdar, tipti, altynmen kómke­rilgen jylqylar daýsyz dáleldep jatyr. Jalpy, tarıhymyzda biz bes buryshty juldyz ben kres tańbasyn da ózge eldiń murasy, jattyń dúnıesi dep qabyldap keldik. Dalamyzdyń ár jerinen tabylyp jatqan kóne jádigerler munyń aldy segiz myń, berisi bes myń jyl buryn osy dalada bolǵandyǵyn, bolyp qana qoımaı, ony baǵzy babalarymyz altynmen aptaýdyń, kúmispen kúpteýdiń, temirden túıin túıýdiń kánigi sheberleri, uly ustalary bolǵanyn dáleldeýde.

Azıa tarıhynyń ataqty bilgiri, ǵalym N.A.Arıstovtyń halyq sanaǵy týraly sıpattamalyq-statıstıkalyq eńbeginde 1897 jyly qazaqtardyń sany óz aýmaǵynda 4 mıllıon bolǵany anyq jazylǵan. Jaı ǵana arıfmetıkalyq esepke júginsek, bul san demografıalyq damý úrdisi boıynsha qazir kem degende 30 mıllıonnyń shamasynda bolar edi. Ókinishke qaraı, zulym saıasat bizdi buǵan jetkizbedi.

Sol kezdiń ózinde ǵalymnyń esebi boıynsha shet elderde 100 myń qazaq ómir súrip jatypty. Qazaq halqynyń damý úrdisinen, onyń rýhanı órkendeý prosesinen, halyq sanynyń jedel ósýinen sekem alǵan surqıa kósemder jıyrmasynshy ǵasyrdyń ishinde nebir zymıan aıla-sharǵylardy oılap taýyp, jurtymyzdyń kóz jasyn kól etti, qyrǵynǵa ushyratty. Bul – umytylmas tarıh. Umytýǵa haqymyz joq tarıh. Bizdiń tarıhymyzdyń eń mańyzdy betteri de osynda jatyr.

1991 jylǵy 31 jeltoqsanda Qazaq radıosynan shet el qazaqtaryna arnap sóz sóıledim. Ol sóz jan júregimnen qaınap shyqqan edi. Sol sóz álemniń ár elinde ǵumyr keship jatqan baýyrlarymyzdy dúr silkindirdi. Qazaqstanǵa kelemin dep at basyn buryp, uly kóshtiń teńin býyp, tizginin qaqqan baýyrlar sol kezden bastap Otanǵa oralýdyń qam-qareketine kiristi. 1992 jylǵy Dúnıe júzi qazaqtarynyń alǵashqy quryltaıyn ótkizýge daıyndyqtyń rýhanı josparyn osylaısha táýelsizdik jarıalaǵannan keıin on bes kún ishinde bastap ketkenbiz. Bul kún jeltoqsannyń jazǵa aınalǵandaı jaısań kúni edi. Eldegi baýyrlarymyzdyń da eleńdep kútken kúni bolatyn. Alapat kúnderde ajyrap ketken aǵaıyn qushaǵy qaıta qaýyshýǵa umtylyp kele jatty.

Bıyl ult-azattyq kóteriliske 100 jyl tolady. Halqymyz óziniń san ǵasyrlyq tarıhynda talaı kúres pen shaıqasty, náýbet pen zulmatty kórýdeı-aq kórdi, kúresýdeı-aq kúresti. «Qarataýdyń basynan qulaǵan» qaraly kóshtiń ózi qaraly zaman bolyp, tarıhymyzǵa kirdi. Sol arqyly ulttyq tanymymyzdyń óshpeıtin beti bolyp, júrekke sińdi. Odan keıingi, keshegi keńestik zorlyq pen zobalań kezinde «qazaqtar shildiń qıyndaı shashyrap», atamekennen aýyp, balapan basyna, turymtaı tusyna bas saýǵalap ketti. Qoldan keler dármen joq, qynadaı qyryp bara jatqan qyzyl ımperıanyń qandy tyrnaǵynan urpaǵyn aman alyp qalýdyń bir qareketi osy bolatyn. Tún jamylyp, taý asty, tosqaýylǵa ushyrap, toz-tozy shyqty. Áıteýir óldim-taldym degende jatqa qonys aýdaryp, jan saýǵalady.

Álemniń ár qıyrynda ómir súrip jatqan baýyr­lary­myzdy atajurtqa oraltý baǵytynda kópten oıymda júrgen armanymdy oryndaǵan sátimdi meniń óz ómirimdegi eń baqytty kezeńim dep esepteımin. Bul bir júrekjardy qýanysh, sezimge toly saltanat, aza­­mat­tyq paryzdyń salmaǵyn sezinýdiń shynaıy kóri­ni­si boldy. Osyndaı erekshe sátter ońasha qal­ǵan kezde keıde óleń bolyp oralyp, qolyńa qalam alǵyzady.

Tyńdaı bilý zamanyńnyń tynysyn,

Tórge ozdyrý qazaǵymdy –

Uly syn.

Moıyndatsań muratyńdy jahanǵa,

Sonda ǵana…

Pende emes,

Ulysyń!

Sonda ǵana

Ulyqtaıdy ulysyń!

Elimizde dúnıe júzi qazaqtarynyń bes quryltaıy ótti. Olardyń keıingileri jańa elorda tórinde – Astanada ótti. Osy kezeńniń ózi jańa elordaǵa qonys aýdarý tusyndaǵy tarıhı oqıǵalarǵa kýá bolý, kózaıym bolý turǵysynda el tarıhyndaǵy eleýli kúnder, erekshe sátter boldy. Dúnıe júzi qazaqtarynyń basyn qosý naýqandyq is-shara emes, memlekettik saıasattyń mereıli de mártebeli kórinisi bolyp, halyqaralyq qaýymdastyqtan, álemdik órkenıetten óz baǵalaryn aldy. Álemde óz qandastaryn atajurtqa jınap, memlekettik turǵydan arnaıy baǵdarlamalar qabyldaǵan, kelgenderdiń jańa ortada jatsynbaı, birden sińip, jaıly ǵumyr keship ketýine barlyq jaǵdaılaryn jasap jatqan dúnıe júzindegi úsh eldiń biri – Qazaqstan.

Bul turǵydan kelgende, Germanıa men Izraıl memleketteriniń ózi bizge qyzyǵa qaraıdy desek, artyq aıtqandyq emes.

Árıne, jańadan jersiný, beıtanys ortaǵa birden beıimdelý ońaı bolmas. Keıde qıyrdan kelgen qandastarymyzdy jaıly ornalastyrýda jekelegen jaýapty adamdardyń tarapynan bolyp jatatyn boıkúıezdik pen toǵysharlyq, jany ashymastyq pen jaǵdaıdy baǵalaı almaýshylyq kezdesip qalatynyn jasyrýǵa bolmaıdy. Mundaǵy túıtkilder – memlekettiń qatesi emes, keıbir sheneýnikterdiń tóreshildigine baılanysty jaǵdaılar. Biz bulardyń bárine syn kózimen qarap, túzetip, kóńilge túsken qaıaýdy joıýǵa kúsh salatyn bolamyz.

Aǵaıynǵa arnap kóp nárseni aıtqym-aq keledi. Alaıda, ishteginiń bári syrtqa shyǵa bermeıdi ǵoı. El tirligi, kópultty Qazaqstannyń birligi men tynyshtyǵy jatsam-tursam kókeıimnen ketpeıtin maǵan jalǵasyp jatqan qazaq kóshiniń taǵdyry tipti de ońaı sezilip turmaǵanyn aıtqym keledi. Jyraqtaǵy jurtyń týǵan jerge jaýtańdap qarap otyrsa, kisiniń jany qalaı jaı tabady?!

Kóshi-qon máselesi shynynda da bizdiń el úshin eń basty problemalardyń birine aınalǵany shyndyq. Jer-jerdegi jeke dara jaǵdaılardy eskersek, ár elderdegi dıasporaǵa qamqorlyq jasaý – órkenıet isi ekeni aıdan anyq. Demek, bizdiń de kóshi-qon sharalaryn memlekettik deńgeıge kóterýimiz ábden zańdy. Sondyqtan da qandastarymyzdyń týǵan jerge tórt­kúl dúnıeniń túkpir-túkpirinen qarlyǵashtaı ushyp kelgenderine – kirshiksiz kóńilderi úshin, al ártúrli jaǵdaılarǵa baılanysty jete almaı júrgenderine – qaı qıyrda júrse de, Atamekenge degen saǵynysh pen súıispenshilikke toly perzenttik pák peıilderin sarqymaı saqtaǵandary úshin rızashylyq bildiremiz. Jer betindegi barsha shańyraqtarymyzdyń báriniń de baqyty asyp, yryzdyǵy tasysyn deımiz!

Biz – talaı-talaı oqıǵalardyń kýási bolǵan ulan-ǵaıyr dala men muzart shyńdy asqar taýlar túlegimiz. Bul – bizdiń san býyn babalarymyzdyń kir jýyp, kindik kesken jeri. Atadan qalǵan baıtaq muramyz, baǵa jetpes baılyǵymyz, altyn bosaǵamyz. Qazaq – tamyryn jeti qabat jer astyna jibergen báıterekteı, ózegin tarıhtyń tereńine tartyp, osynaý qasiretti de qasıetti darhan dalasynan taban aýdarmaı, daýyldarmen alysyp, taǵdyrymen qarysyp, ósip-órkendep kele jatqan jaýjúrek te jasampaz halyq.

Búgingi qazaq halqy – sonaý este joq eski zamandarda-aq tulparlarynyń tuıaǵymen dúnıeni dúr silkindirip, tekti tól tarıhyn tasqa jazǵan kóne saqtardyń, ejelgi ǵundardyń, baıyrǵy túrikterdiń urpaǵy. Olar – úlken úıdiń qara shańyraǵyn Atajurtta saqtap qalǵan órkendi órender.

Búgingi bostandyq – tuǵyrly táýelsizdik te ózinen ózi kelip, bekerden-beker basymyzǵa qona qalǵan joq. Ańsarly arman – azattyq úshin mıllıondaǵan adamdardyń qany tógilip, jany qıyldy, jazyqsyz zardap kórip, japa shekti. Qyrýar qurbandyqqa dýshar boldyq. Bul da – eshqashan umytylmaýǵa tıisti, máńgilik taǵzym eter tarıhymyz ben taǵdyr-táleıimiz. Demek, biz de ata-babalarymyzdyń arýaǵy aldynda, márt minezi men ór bolmysynyń úlgi-ónegesimen búgingi urpaqtyń ult bolyp uıysýy, jurt bolyp jumylýy úshin qoldan kelgenniń bárin isteýge tıispiz.

Atajurtqa oralýdyń da kúrmeýli máselesi kóp. Onyń zańdyq-quqyqtyq, áleýmettik-qoǵamdyq túıtkilderi bar. Olardyń bárin zaman talabyna saı tolyq rettep otyrý úshin ýaqyt kerek, jan-jaqty jumys qajet. Sondaı kezde ókpeleýge beıim turatyn, kútýdiń sońyn kúder úzýdiń aldy dep qabyldaıtyn azamattar da tabylyp qalyp jatady. Biz árbir baý­yrymyzdy Atamekenin ańsap kelgen aǵaıyn dep qana qaramaı, bir týǵan baýyr, elge qosylǵan eleýli qazyna dep qabyldaımyz. Osy halyqtyq iske qyzmet etip júrgen jaýapty jandardyń bári de bıik mejeden kórinse, olardyń azamattyqtaryna berilgen baǵa da oń bolady.

Uly ál-Farabıdiń: «Adam maqsatyna ózin ózi jetildirý arqyly jetedi», degen sózi bar. Qoǵam da sondaı, ózin ózi damytyp, jetildirip otyratyn memleket qana óz maqsatyna qınalmaı jetedi, batyl alǵa basady.

Biz elge el, basqa bas qosyp, Qazaqstan halqynyń sany men sapasyn arttyrý arqyly ulttyq-demografıalyq saıasattyń eń mańyzdy baǵdarlamasyn júzege asyryp kelemiz. Halyq sanyn ósirýdiń tarıhı jolyn qalyptastyrý turǵysynda biz jasaǵan qadamnyń jemisi de, jeńisi de kórine bastady. Bul – jalǵasa berer jarqyn jol. Osynaý jyldarda elimizge 1 mıllıonǵa jýyq baýy­rymyz oraldy. Qazaq eliniń shańyraǵy bıiktep, keregesi keńeıe tústi. Kósh áli de toqtaǵan joq. Toqtamaıdy da.

Shet elderdegi qandastarymyz týraly aıtar bolsaq, qazirgi kezde ózge elde ómir súrip jatqan qazaqtardyń jalpy sany ultymyzdyń úshten birin, ıaǵnı 5 mıllıonnan astam adamdy quraıdy. Olar álemniń 40-tan astam elinde ómir súrip jatyr. Táýelsiz memlekettiń tizginin qolymyzǵa ustaǵan alǵashqy kúnnen bastap halqymyzdyń ejelgi asyl muralaryn, qadir-qasıetin qaıta jańǵyrtyp, ult retinde túletip, jańa deńgeıge kóterýge bar kúshti salýmen qatar, shet elderdegi baýyrlarymyzdyń ónerin, ádebı murasyn, halyqtyq qol ónerin, ata kásibin damytýda arnaıy jumystar júrgizip kelemiz. Bul – adamı kapıtaldy Otanǵa oraltýdyń oń qadamdarynyń biri. Bul qadam jańylmaıdy, shekara jabylmaıdy. Uly kósh jalǵasa beredi. Óıtkeni, álemdegi bar qazaq – bir qazaq.

Bizdiń dáýirimizge deıingi qadym zamanda ǵumyr keship, óziniń danalyq dara qasıetimen kóne grektiń qurmetine bólengen saq ǵulamasy, bizdiń baǵzy babamyz Anaharsıs (b.d.d. 620-555 jyldar) keıingi jurtyna: «Meniń sengenim – sadaq pen jebe», degen tujyrymdy sóz qaldyrǵan. Osy bir aýyz sózden onyń tarıhı tegi men genetıkalyq bolmysy baıqalady. Bul óz aldyna bir áńgime. Sonymen qatar, bul sózdiń máni – eldikti saqtaýdyń joly erlik, boıyńdaǵy bes qarý degenge de kelip saıady. Batyrlyqtyń baıany seziledi. Bul sóz bizdiń de janymyzdy jigerge bólep, qanymyzdy qyzdyrady.

Biraq «biz semserden soqa soqqan» saıasatty ustana otyryp, beıbitshiliktiń myzǵymas tuǵyry – yntymaq pen birlikti tý etip, taǵy da Kúlteginniń kók tasynan kókeıdegi oıdy tap basqan sózdi daýystaı oqımyz: «Jaýyńdy jeńý bir basqa, jaýyqpas etý bir basqa».

Qıyrdan kelgen qandastar týraly qysqa qaıyryp, tujyrym jasaǵanda tilge tıek bolǵan sózderdi Qazaqstan halqy oı-sanasynda ustap, ortaq pikir retinde tutynsa, keregemiz keńip, kemelimiz tola beredi.

Ónerdiń órisi keń

Eger biz memleket bolyp turǵymyz kelse, ózimizdiń memlekettigimizdi uzaq ýaqytqa meńzep qurǵymyz kelse, onda halyqtyń rýhanıatynyń bastaýlaryn
túsingenimiz jón.

Talantsyz halyq bolmaıdy. Demek, talant bar jerde talǵam bar. Al talǵamnyń da tarıhy bar. Qaı halyqtyń tarıhyn alyp qarasaq ta, onyń ǵumyrbaıandyq jolynda ónerdiń damý, órkendeý belesteri kórinip jatady. Týǵan halqymyzdyń qadir-qasıetin erekshe baǵalaǵandyq pa, álde onyń óner qazynasyn jaqsy bilgendikten be, bizdiń halqymyz dúnıe júzindegi bar halyqtyń ishindegi eń talanttysy, eń ónerlisi sıaqty bolyp kórinedi. Jas kezimnen ózim de ónerge jaqyn boldym. Mektepte júrgende án-kúıge, ádebıetke ózgelerden góri etene beıim boldym dep aıtýyma bolady. Bul ádet maǵan ómir boıy ári serik, ári kómekshi boldy.

Qazaqta «jigitke jeti óner de az» degen ádemi sóz bar. Ras sóz. Kez kelgen ónerdi meńgergen adam ózgelerden ereksheleý bolyp turady. Al kóp ónerdi meńgergen adam qoǵamnyń qurmetinde, halyqtyń alaqanynda bolady.

Ónerliniń eńsesi bıik, bási baǵaly ekenin bala kezden sezinip óstik. Bizdiń aýyl óner ıelerin asa qurmetteıtin. Anam Áljannyń sóz saıystarda jarqyldap, ázilmen jeńip, aınalasyn qaljyń men shýaqty kúlkige bólep otyratyny áli kúnge jyrdaı aıtylady. Ana sútimen beriletin osynaý ıgi qasıet adam bolmysyna ajyraǵysyz darıdy.

Al memlekettiń rýhanı-mádenı damýy onyń bolashaǵyna jarqyn jol ashady. Memleket te – ónerdiń qoldaýshysy. Óıtkeni, ónerdiń órisi keń, ónerli halyqtyń órkeni uzaq. Halyqtyń baı mádenıeti men ádebıetin, óneri men ǵylymyn damytý, salt-dástúrin qurmetteý, ony jańa zaman talabyna saı órkendetip otyrý – memlekettik saıasattyń eń mańyzdysy. Endeshe, óner – halyqtyń sarqylmaıtyn rýhanı qazynasy.

Táýelsizdik alǵan jyldary halyqtyń turmys-tirliginde kóptegen qıynshylyqtar boldy. Kóp nárse jetpeı jatty. Biraq soǵan qaramastan, memleketimiz azattyqtyń alǵashqy jyldarynan bastap el mádenıetine qoldaý kórsetýdiń syndarly baǵdarlamasyn jasap, rýhanıattyń shettep qalmaýyna barynsha jol ashýdyń baǵytyn ustandy. «Oraza, namaz – toqtyqta» degen sóz bar. Biraq bul sózdi ýaqytsha qıyndyqtan qashýdyń amaly dep qabyldaýǵa bolmaıdy. Eger óz maqsatyńdy jan-jaqty túsinseń, qaıta qıyn kezde qaırattan, tar kezde táýekel et. Sonda jan dúnıeń jarasymyn tabady.

1993 jyly Qazaqstannyń mádenıetine – ádebıeti men ónerine eleýli eńbek sińirgen, Otan rýhanıatynyń damýyna kezinde eren qoltańba qaldyrǵan, esimderi el qurmetiniń balamasyndaı aıtylatyn qaıratkerlerdi qoldaý maqsatynda júz adamǵa Prezıdenttik stıpendıa taǵaıyndadyq. Qarajat jaǵynan bul sol kezde joqtan bar jasaýdyń kórinisi bolatyn. Zaman qandaı qyspaqqa alsa da, biz osy tizimdi jyl saıyn, jıyrma úsh jyldan beri turaqty túrde jalǵastyryp kelemiz. Qazir de sol kezdegi sekildi júz adamǵa stıpendıa berilip júr. Sonyń ishinde elge erekshe eńbek sińirgen, rýhanıat tarıhynda ózindik qoltańbasy bar elý qaıratkerge Elbasy stıpendıasy, al qazirgi tańda óner men ádebıet salasynda belsendi eńbek etip júrgen elý ádebıet pen óner ókilderine Memlekettik stıpendıa berilýde.

Munyń syrtynda jyl saıyn jas talanttarǵa beriletin «Daryn» memlekettik jastar syılyǵy, ǵylymnyń jas tolqynyna beriletin arnaýly syılyqtar, shyǵarmashylyq jastarǵa jyl saıyn berilip kele jatqan ataýly syılyqtar jáne bar. Bularǵa qosymsha jyl saıyn eleýli eńbek sińirip júrgen osy salanyń jas ozattaryna «Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri» ataǵy beriledi. Eki jylda bir ret ádebıet pen óner salasyndaǵy úzdik shyǵarmalarǵa Memlekettik syılyq taǵaıyndalady. Bul – ozyq ónerdi qurmetteý men baǵalaýdyń naqty kórinisi.

Osy kezeńde ádebıette rýhanı jańǵyrý, ulttyq túleý, halyqtyq qasıetter qapysyz boı kórsetti. Árıne, bul órleýden ónerdiń basqa salalary da qaǵys qalǵan joq. Biraq ádebıet alda júrdi, aldyńǵy sheptiń aıbaty da, qaıraty da bola bildi.

Bizde sahna sańlaqtary, álemdik deńgeıge kóterilgen opera jáne balet óneriniń has sheberleri, kúrdeli ári tarıhı janrlar men mazmundyq jaǵynan adamgershil ıdeıany ustanǵan kórkem fılmder bar. Álemdik kórmelerde óz tabynýshylaryn tapqan beıneleý jáne keskindeme óneriniń ókilderi, tasqa jan bitirip, temirden túıin túıgen sańlaq sáýletshilerdiń shynaıy shyǵarmalary kóbeıýde. Uly Dalany ǵasyrlar boıy ǵajaıyp sıqyrymen, alýan-alýan mektebimen baýrap kele jatqan qudiretti án óneri, ǵalamat qubylys retinde arǵy-bergi jıhangez óner zertteýshilerin tańǵaldyrǵan halyq ánderi men kúıleri, myń buralǵan bıleri, mine, osynaý baǵa jetpes uly baılyq babadan balaǵa asyl qazyna, altyn kómbe bolyp jalǵasyp, órkendep kele jatyr.

Qazaqstan – teatr ónerine zor kóńil bólip otyrǵan memleket. Bul kúnde elimizde elýden astam respýblıkalyq teatr turaqty jumys isteýde. Jyl saıyn mádenıet salasyna memlekettik búdjetten mıllıardtaǵan teńge qarjy bólinip keledi. Bardy uqsatý jolyndaǵy ortaq jumysta birigip, janashyrlyqpen qımyldasaq – el mádenıeti utady, halqymyzdyń rýhanı jańǵyrý prosesi jańa bıikke kóteriledi.

Bizdiń tarıhymyz poetıkalyq shyǵarmalarda neǵurlym kóp somdaldy. Asa baı aýyz ádebıetinen, epostan bastaý alyp, poetıkalyq janrdyń óresine shyqqan qazaq poezıasy ulttyq bolmysty beıneleýdiń, halyqtyq arman-maqsatty kórkemdik-ıdeıalyq turǵydan bıik dárejede keskindeýdiń ozyq úlgisin kórsetti. Senzýranyń qatal súzgisi, komýnıstik ıdeologıanyń «qyraǵylyǵy» kezinde de retin taýyp, jurt kókeıindegi oıdy tap basyp tanyp, astarlap aıtqan kúıi taratyp jetkizýdiń nebir úlgileri de osy kezeńde týdy.

Qoǵamnyń demokratıalyq úrdisterin áýelgi kezde dabyra daý-damaıǵa, keıinnen sypyra saıası saýdagerlikke salyp, odan soń «bara jatqannyń baltasyna, kele jatqannyń ketpenine» jabysýmen syndarly pikirtalastyń synyn ketirip, shyraıyn buzǵan kezi de boldy. Buǵan da renjýdiń jóni joq.

Óıtkeni, biz áli ashyq qoǵam qatynastaryna daıyn emes edik, jabyq qoǵamnyń perdesi sypyrylyp túsken tusta teketirestiń jelinen boıymyzdy aýlaq sala almaı sansyraǵanymyz da ras. Namysty shekten tys qamshylaǵan da kez boldy. Biraq, qalaı bolǵanda da, qoǵam jańa joldyń aıyryǵynda ıgilik pen izgiliktiń súrleýin dál aıqyndaı aldy. Buǵan der kezinde baǵyt-baǵdar siltegen, halyqtyq arman-maqsattyń adal nysanasyn kórsete alǵan zıaly qaýymnyń azamattyq ustanymyn rızashylyqpen aıta júremiz. Ádebıet pen ónerdiń abzal mısıalarynyń biri de osy ǵoı.

Shyndyǵyna kelgende, adamnyń rýhanı áleminiń kedeılenýi qoǵamnyń rýhanı bolmysynyń jutańdanýyna alyp keledi. Bul áleýmettik kategorıanyń artynda qoǵamnyń rýhanı qozǵaýshy kúshi bolyp tabylatyn bolashaq zıaly qaýymnyń kún tártibinen túspeıtin máselesi tur. Jańa turpatty memlekettik qurylym jasaý prosesinde buǵan erekshe mán berip, únemi memlekettik nazarda ustap otyrýymyz oń nátıjesin berdi.

Keńestik qırandy qurylymnan mura bolyp tek qana keteýi ketken ekonomıka, keneýi kepken turmystyq problemalar ǵana qalǵan joq. Saǵy synǵan sana, júnjigen rýh qaldy. Bir kezde mádenıet máıegi atanǵan úlkendi-kishili qurylymdar men ujymdar rýhanı kúızelisti bastan keship, sanany turmys bılegen kezeńde, mádenıet oshaqtary men óner ordalarynyń birazy jabylyp ta qaldy. Qysqa jip kúrmeýge kelmeı jatsa da, ulttyq ónerge, halyqtyq rýhanıatqa qol sozdyq.

Memlekettiń damýy – rýhanı áleminiń damýymen tikeleı sabaqtas. Adamnyń estetıkalyq jáne etıkalyq talǵamy qatar ósken jaǵdaıda, eldiń de zerde-zeıini tolyǵyp, qoǵamnyń moraldyq kelbeti kemeldene túsedi. Qoǵamnyń taza kóńili osy kezde óziniń boıyndaǵy talǵamnyń talapqa tolyqtaı jaý­ap berýine jol ashyp, ulttyń ózin ózi taný jaǵdaıy jańa belesterge kóteriledi. Zıaly qaýymnyń ýaqyt aldyndaǵy jaýapkershiligi artyp, mádenıet qaıratkerleriniń ar tazalyǵy men jan tazalyǵy aldyńǵy orynǵa shyǵady. Óner sonda qanatyn keńge jaıady. Mádenıet salasyndaǵy jalpaqshesheılik pen sybaılas jemqorlyq sıaqty jaman ádetter sonda joıylady. Ataqty aqyn Farıza Ońǵarsynqyzynyń: «talantty bolý qaýipti, talantsyzdardyń ishinde» dep jazǵany árkimge osy turǵyda oı salýy kerek.

Halqymyzdyń qasıetti de qasiretti tarıhynda erlik pen eldiktiń úlgisin kórsetken babalarymyz ben batyrlardyń bir shoǵyrynyń mereıtoılary men astary sıaqty aıtýly is-sharalar elimizdiń ónegeli dástúrin qaıta jańǵyrtýdyń erekshe taǵylymy bolyp tarıhta qaldy. Osylardyń báriniń ultqa berer taǵylymy orasan zor, barlyǵy da ıgi ister. Halyqtyq osynaý tálimdi tirliktiń bastaýshysynyń da, qostaýshysynyń da bolýy – birliktiń nátıjesi.

Ulttyń óz rýhanı álemin jańa, zamanaýı satyǵa kóterýdegi erekshe úlesi men ózine etene tán mashyǵy bar, sondyqtan da sybaılas jemqorlyqtyń ózi, túptep kelgende, adamnyń rýhanı áleminiń jutańdanýyna, adamı qasıetteriniń tozýyna alyp keletini daýsyz. Mádenı-rýhanı álem sybaılas jemqorlyqtan tys, negizgi sheńberden oqshaý turǵan jaıt bolyp kórinýi de múmkin. Biraq bul – asyǵys pikir.

Biz ádette, jalpyadamzattyq qundylyq degen sózdi jıi qoldanamyz. Osyǵan oraılas jalpyadamzattyq órkenıet degen tirkes te tilge oralyp júr. Biraq osy sózge tereń mán berip qarasaq, bulaı bolýy múmkin be? Adamzat damýy mundaı qosyndyny qabyldaı almaıtyn syńaıly. Árıne, onyń bir-birine etene qabysyp jatqandaı kórinetin kórshiles sıpattary bolýy ǵajap emes.

Halyq ta ózge halyqtardan úırenedi. Oǵan daý joq. Biraq qazirgi zamanda ózara tindesip, tarıhı súrleýinen aıyrylyp bara jatqan ógeı tynysty ónerdiń ózeginde ulttyq rýh jatpasa, ol báribir ultymyzdyń uly qazynasyna tolyq qosyla almaıdy. Halqymyzdyń: «Ónerdi úıren de, jıren» deýinde, sirá, úlken maǵyna bar. Úlgilini úırený qajet, biraq jamandy janymyzǵa japsyrýdan saq bolǵanǵa ne jetsin?!

Óner – ulttyń rýhanı kelbeti. Memlekettiń mártebesi men mereıiniń shynaıy kórinisi. Ónerli halyqtyń órkeni de baıandy. «El ishi – óner kenishi» degen sóz bertinde paıda bolǵanmen, onyń arǵy bolmysy tarıhı bastaýlardan til tartyp, halqymyzdyń qazynasyn, máýeli mádenıetimizdiń qaınaryn qapysyz tanytady. Áýesqoılyq pen kásibı ónerdiń arajigin baıqap qarasaq, ol halqymyzdyń san ǵasyrlyq súzgisinen ótken baılyǵyn biriktirip, ony jańa zamanǵa saı jańǵyrtýdyń tyń nátıjesin ańǵartady.

Ónerde júrgen jas óren, ór bol, biraq keń bol. Eń bastysy, kirshiksiz taza bol. Ónerge ózimshildik te, kúndestik te qaýipti. Janyń jaıdary, jarasymyń ıbaly bolsyn. Ónerdegi básekelestik ishtarlyq pen qyzǵanshaqtyqqa boı aldyrmasyn. Mundaı derttiń de óner salasynda kezdesip qalatyny shyndyq. Ozsań – ónerińmen oz, talantyńmen tanyl, darynyńmen daralan. Qur elikteý men sergeldeń solyqtaýdan saq bol. Bir danyshpannyń «Bireýdiń izimen júrgen eshqashan onyń aldyna shyǵa almaıdy» degen de sózin oqyǵanym bar. Iaǵnı, ózgenikine ózeýreme, óz jolyńdy tap ta, odan adaspa. Óz halqyńnyń ónerin kıe tut, óz elińniń mádenıetin maqtan et. «Ónerpaz bolsań – ór bol» degen uly qalamgerimiz Muhtar Áýezov. Órlik te – erliktiń bir túri. Biraq bul aqylǵa júgingen, talantqa boı usynǵan órlik bolýy shart.

Ózgeden ónerińmen ozasyń. Bizdiń halqymyz – talaıdan ozǵan, tarıhtan tulǵaly sybaǵasyn alǵan jurt.

Uly Dalasyn án men kúıge bólegen, rýhyn án men kúımen kótergen, arýaǵynyń ózin aıbyndy ánuranmen shaqyrǵan eldiń urpaǵymyz. Endeshe, ór bol degen sózdi júrekke túısek, órisimiz keńeıip, ónegemiz molaıa túspek. Ónerdiń kıesi de, ıesi de – týǵan halqyń. Ulttyq mádenıettiń uly mektebinen ómir boıy dáris al, jaqsysyn janyńa tut. İzdeýden jalyqpa.

Ulttyq mádenıetimizge qamqor bolý, onyń bolmys-bitimin saqtaý – halyqtyǵymyzǵa syn.

Oǵan qyzmet etý – memlekettigimizge syn.

Ulyqtaý – eldigimizge syn.

Ómir tarıhyn ónerimen de jazǵan elimizdiń erteńine ónegeli óner qyzmet etetin bolady.

Otbasy – otan tiregi

Otbasynda adam boıyndaǵy qasıetter jarqyraı kórinip, qalyptasady. Otanǵa degen ystyq sezim jaqyndaryna, týǵan-týysqandaryna degen súıispenshilikten
bastalady.

«Otbasynyń ónegesi – Otan ónegesi» dep jazǵan edi kezinde Baýyrjan Momyshuly. Bul – jaı ǵana sóz tirkesi emes. Zor maǵynaly salmaǵy bar, janǵa jylý, qanǵa qyzý beretin sóz.

Otbasy qundylyǵy qaı kezde de, qaı elde de memlekettik saıasattyń jandy jeri bolyp kelgen jáne bola beredi. Árbir otbasy men memlekettiń qurylymdary uqsas deýge bolady. Onyń da óz basshysy, turmystyq-qarajattyq saıasaty, rýhanı-mádenı, áleýmettik-psıhologıalyq josparlary bar. Biz táýelsizdiktiń alǵashqy kezeńinen bastap bul máselege jete mán berdik. Bul saıasat halyqtyń ósimi, bala tárbıesi, otbasyn qurýdyń jáne ony saqtaýdyń ıdeologıasyn qalyptastyryp, demografıalyq saıasattyń negizgi tiregine aınaldy.

Birinshiden, otbasylyq qundylyqtardy, otbasy jáne neke ınstıtýtyn nyǵaıtý máseleleri qoǵamnyń moraldyq-etıkalyq, rýhanı-ımanı baılyǵyn damytýdyń, salamatty da salaýatty ómir saltyn ustanýdyń negizgi qaǵıdattary qoǵam damýyna saı qalyptastyrylyp, Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna ótýdiń satysyn ornyqtyrýda. Óıtkeni, jerdegi órkenıettiń búkil hronologıasy – kez kelgen qoǵamnyń negizi retindegi Adamzattyq Otbasynyń uly tarıhy.

Ekinshiden, otbasy – óte uly qundylyq. Talaı ǵasyrdan beri árbir otbasy – qoǵamdaǵy urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan adamgershil qasıetterdiń, ulttyq salt-dástúrlerdiń saqtaýshysy.

Úshinshiden, otbasy – óz halqyńa, onyń mádenıeti men turmysyna degen súıispenshiliktiń sarqylmas qaınar kózi. Sondaı-aq, HHİ ǵasyrda jahandaný dáýiri otbasy men baqytty neke qundylyqtaryn damytýdyń negizi qalyptasqan mektebine aınalýǵa tıis.

2011 jyly Qazaqstan halqy Assambleıasynyń 17-shi sesıasynda elimizde otbasy dástúrin saqtap, ony damytý, Otbasy kúnin belgileý týraly usynystar aıtylyp, osy másele boıynsha bizde jańa meıram paıda boldy. Ol – jyl saıyn jurtymyzdyń janyn shýaqqa bólep jetetin «Otbasy kúni». Birikken Ulttar Uıymy sheshimine sáıkes jáne bizben taǵdyry, salt-dástúri uqsas elder tájirıbesin eskerip, Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy «Otbasy kúni» – «Den semı» merekesin qyrkúıektiń ekinshi jeksenbisine belgiledik. Bul halyq tarapynan keń qoldaýǵa ıe boldy.

«Qazaqstan-2050» Strategıasyn qabyldaý barysynda bul máselege jete kóńil bóldik. Qazaqstan – bizdiń ortaq úıimiz. Demek, ol bizdiń ortaq otbasymyz. Osy strategıada ana men balany qorǵaýdyń máselesine jan-jaqty toqtala kelip, eń aldymen, biz qyzdarymyzdyń tárbıesine kóp kóńil bólýimiz kerek ekenin basty nysana etip aldyq. Olar – bolashaqtaǵy adal jar, asyl ana, shańyraqtyń shyraqshylary. Batys mádenıetin talǵamsyz «toǵytýdyń» saldarynan jastarymyzdyń boıyndaǵy ulttyq ıbalyq, uıańdyq, kishipeıildilik, úlkendi syılaý, kishige qamqor bolý tárizdi ádemi qasıetter árin joǵaltpasa eken deımin.

Ómir súrý ońaı ma? Ásirese, qazirgideı qym-qýyt zamanda. Árıne, qıyn. Biraq ár qıyndyqtyń bir qaıtýy, ár sátsizdiktiń bir baqytty shaǵy bolady demeýshi me edi úlkender?

Jaman halyq joq, jaman ádet bar. Jaman ádet juqpaly. Ol júrekke túsetin jegi qurt. Ońy men solyn tanyp úlgermegen, ersi nárselerge elikteýge beıim turatyn ańǵal jastardy adasýdan saqtandyrýdyń sharalaryn memleket birjaqty sheshe almaıdy. Bul – jurt bolyp jumylyp, halyq bolyp qoldap, birlese jumys jasaýdyń nátıjesinde júzege asatyn másele. Tárbıe – tal besikten bas­talyp, adamnyń ómir boıy úırenetin, tálimimen sińiretin adamı qasıetteriniń halyqtyq mektebi.

Hİ ǵasyrda ǵumyr keshken baǵzy babamyz Júsip Balasaǵunı óziniń «Qutty bilik» atty tarıhı eńbeginde: «Eger áke ulyna nemese qyzyna tıisinshe kóńil bólmeı, olardyń minez-qulqy nashar bolsa, oǵan balanyń kinási joq, oǵan kináli – ákesi» dep jazypty. Danyshpannyń dáristi sózinde burystyq joq. Naǵyz shyndyǵynyń ózi – solaı. Bul – áke men ana tárbıesiniń mańyzy men mánin ashatyn oı. Ókinishke qaraı, qazir bala tárbıesimen aınalysatyn ata-analardyń keıbireýleriniń ózine tárbıe jetpeıdi. Jaman bala qaıdan shyǵady degen suraqtyń da jaýabyn osy jerden tabýǵa bolady. Halyqtyq pedagogıkanyń jahandaný jaǵdaıyndaǵy topan selindeı aqparattan ózine keregin taýyp alýy da ońaı emes.

Munyń negizi talǵamǵa kelip tireledi. Estetıkalyq talǵam men etıkalyq talǵam teń túsip, tilektes peıilge aınalmasa, arty ókinishke ulasyp jatady. Qazaqta aıtylmaǵan sóz qalmaǵan ǵoı. «Atańa ne isteseń, aldyńa sol keler» degen de sóz bar. Tárbıeniń basta ketken qateliginen keıin ósip shyǵatyn biteý jarasy – qazirgi qarıalarymyzdyń nalasy. Aǵa býyn men qazirgi urpaq arasyndaǵy zamandar aýysýy jaǵdaıyndaǵy «rýhanı qaqtyǵystar» órkenıetter qaqtyǵysyna aparatyn bir jol sıaqty. Saq bolatyn jol. Ańdap basyp, aqylǵa salatyn jol.

Halqymyzdyń bolashaǵy da, elimizdiń kórki de – qyz  bala. Olar – qadirli qazynamyz. Olar – bolashaq anamyz. Keń maǵynada alyp qarasaq, tipti, ult anasy. Al anany syılaýdyń eń joǵary adamı úlgisin Muhammed Paıǵambarymyz aıtyp ketkenin jáne óziniń ónegeli isimen qapysyz dáleldep ótkenin kúlli musylman dúnıesi jaqsy biledi. «Áıel bir qolymen besikti, bir qolymen álemdi terbetedi» deıtinimiz de sodan.

Jer betindegi tirshilikti jalǵastyrýshy, ómirdi uzartýshy, urpaq ulastyrýshy – ana degen sózde úlken ári asa mańyzdy fılosofıa jatyr. Biz osy máńgilik tujyrymnan sabaq alyp, otbasynyń, Otanymyzdyń tiregi, jaqsylyqtyń tilegi – Analarymyzǵa ómir boıy adal qyzmet jasaýymyz qajet. Ana – otbasynyń tiregi, al otbasy – Otanymyzdyń júregi.

Otbasyna degen qurmet qanshalyqty zor bolsa, oǵan artylatyn mindet odan da orasan. «Otbasy – Otannyń tiregi» degende qanshalyqty mol maǵyna jatqanynan-aq osyny ańǵarar edik.

Qazaq «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» deıdi. Bul – Uly Dalanyń ulaǵatty pedagogıkasy men dana babalarymyzdyń urpaq tárbıesine meılinshe mán bergeniniń aınasy.

Biz búginde, qıt etse tárbıeshiler men muǵalim­derdi, otbasy men ortany, odan asyp qoǵamdy kinálaýǵa beıimdelip baramyz. Teginde, tárbıe máselesin árkim ózinen bastaýǵa tıis. Demek, árqaısymyz búgingi jáne bolashaq urpaqqa baǵdar beretin pikir-paıymymyzdy aıtyp, jeke is-áreketimizben úlgi-ónege kórsetýimiz kerek. Sonda ǵana jurtymyz jahandanýdyń jumyryna jutylyp ketpeı, qazaqy qalpymyzdy, dánekerli dástúr-saltymyzdy saqtaı alady. Sóıtip, ulttyq bolmys pen rýhanı qundylyqtardan, kisilik pen kishilik qasıetterden qol úzip qalmaıdy.

Keleshektiń kún tártibi kúrdelene bermek. Oǵan tálim-tárbıesi ata-baba ósıetterine saı qalyptasqan, densaýlyǵy myqty, namys-jigeri men qajyr-qaıraty kemeldengen, bilim-biligi zaman talabyna laıyqty jan-jaqty jetilgen ul-qyzdarymyz ǵana qasqaıa qarsy tura alady. Sondaı urpaq qana ultymyzdyń upaıyn túgendep, halqymyzdyń eńseli erteńin nurlandyratyn bolady. Ondaı sapaly da sanaly býynǵa biz jalǵyz Otanymyz – Táýelsiz Qazaqstannyń taǵdyryn esh alańsyz senip tapsyra alamyz.

Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine toqtalsaq, osynyń bári – ordaǵa aınalar otbasynyń orasan zor mereıi men mártebeli mindeti. Óıtkeni, otbasy – Otan qundylyǵynyń qaınar kózi.

Elbsy Nursultan Ábishulynyń "Uly dala ulaǵattary" kitabynanyń 4-bólimi.