Osydan 99 jyl buryn, 1917 jyldyń 5-13 jeltoqsany aralyǵynda Orynborda ekinshi jalpyqazaq sezi ótip, Alash avtonomıasy jarıalandy, Alashorda úkimeti quryldy. Al 1920 jyly naýryz aıynyń 9-ynda Kazrevkom Alash avtonomıasy men onyń aımaqtyq bólimshelerin taratty.
Germanıalyq qazaq, jýyqta Alashorda jóninde PhD ǵylymı dárejesin qorǵaǵan Ózgejan Kesıjı ol saıası qurylymnyń qazaq halqyn ult retinde qalaı tanytqanyn zerttegen. Qazir Irlandıanyń Dýblın qalasynda bilim alyp júrgen ǵalym Azattyqqa bergen suhbatynda bul taqyrypty nelikten tańdaǵanyn da aıtty.
Azattyq: – «Qazirgi zamanǵa ultshyldyqpen jetý: Qazaq Alashorda qozǵalysy» dep atalǵan dısertasıańyzda Alash qozǵalysyn saıası qyrynan zerttedińiz be, álde tarıh turǵysynan qarastyrdyńyz ba?
Ózgejan Kesıjı: – Meniń birinshi mamandyǵym – saıasattaný. Al doktorantýrany áleýmettik salada oqyp, sodan qorǵadym. Sol sebepti taqyrypty áleýmettik-tarıhı turǵydan qarastyrdym. Óıtkeni ult bolý úshin talpynǵan qozǵalystardy eń kóp qarastyrǵan – áleýmettanýshy ǵalymdar. Men de solardyń teorıalaryn qoldana otyryp, Alashorda taqyrybyn zerttep kórdim.
Ult bolyp qalyptasý taqyrybynda ǵalymdar pikirge ekige jarylyp jatady. Bir toby «ult bolý úshin aldymen kapıtalısik qoǵam ornaýy kerek» deıdi. Ekinshileri «joq, ondaı bolmaı-aq ult bolyp qalyptasýǵa bolady» deıdi. Al alashordashylar Reseı ımperıasyna qarsy qozǵaldy. Men osy máseleni qarastyrýdy jón sanadym. Oǵan qosa magıstratýrada oqyp júrgenimde qazaq taqyrybyn zerttegen edim.
Germanıalyq qazaq ǵalymy
Azattyq: – Alashordany zertteý barysynda tapqan jańalyǵyńyz qandaı?
Ózgejan Kesıjı: – Qazaq eń alǵash Alashorda qozǵalysy arqyly mádenı turǵyda ult retinde tanylǵan. Áleýmettik aspekt boıynsha ult bolý úshin aldymen ádebıeti, odan keıin ulttyq oqýlyqtary men basqa da mádenı belgileri bolýy tıis. Alashordanyń basqy josparlarynda osy máseleler bolǵan. Mysaly, Ahmet Baıtursynovtyń til tanytqysh quraldary, ádebıet týraly oqýlyqtary. Alǵash ret ádebı báıge de osy Alashorda tusynda uıymdastyrylǵan. Ózderiniń jeke saıası gazetteri boldy. Qazaqty mádenı turǵydan ult retinde tanytty degenim – osy.
Qazaqtyń jeke qasıeti – óleń shyǵarý. Osy óleńdi saıası turǵyda alǵash ret Alashorda qaıratkerleri paıdalanǵanyn bildim. Máselen, «Oıan, qazaq» dep atalatyn óleń sol tusta saıası turǵydan óte jaqsy berilgen. Bul qazaqtyń jeke ereksheligi dep aıta alamyn.
Azattyq: – Alashorda taqyrybynda qazaqsha ne oryssha jazylǵan materıaldardy kóptep tabýǵa bolady. Al ózge tilde jazylǵan derekter mol ma?
Ózgejan Kesıjı: – Stıven Sabol degen tarıhshy ǵalym 2003 jyly Alash týraly zertteý jumysyn jeke kitap etip shyǵardy. Onda Alash qozǵalysynyń maqsaty men mindetin, saıası kózqarastaryn taldap, Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynov jáne Muhamedjan Seralın týraly mol aqparat bergen. Budan basqa dısertasıasyn Alash taqyrybynan qorǵaǵan Pıtýe Tıer degen ǵalym bar. Japon tilinde jazylǵan eńbekti de tabýǵa bolady. Jalpy, Alash taqyryby ózge tilderde ózge ǵalymdardyń nazarynda bolǵan, biraq kóp emes.
20-ǵasyr basyndaǵy Alash oqyǵandary (birinshi qatarda soldan ońǵa - Halel Ǵabbasov, Mirjaqyp Dýlatov, Ahmet Baıtursynov, Muhtar Áýezov; ekinshi qatarda soldan ońǵa - Júsipbek Aımaýytov, Álkeı Marǵulan, Abdolla Baıtasov).
Azattyq: – Múnhende týyp-ósken siz qazaq tarıhyn zertteýge qalaı keldińiz?
Ózgejan Kesıjı: – Men qazaqtar týraly eń alǵash nemis tilinde oqydym. Ol Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» romany men «Qıly zaman» povesi, Shyńǵys Aıtmatovtyń qazaqtar týraly jazǵan «Ǵasyrdan da uzaq kún» dep atalatyn shyǵarmalary bolatyn. Qazaq tarıhyna qyzyǵýym osy kezden bastaldy.
Azattyq: – Eýropada turatyn qazaq jastary arasynda ózińizden basqa ǵalym jastar kóp pe?
Ózgejan Kesıjı: – Árıne, bar. Biraq áleýmettik nemese tarıh ǵylymy salasynda emes. Hımıa, bıologıa salasynda ǵylymmen aınalysyp júrgender barshylyq.
Azattyq: – Suhbatyńyzǵa rahmet.
