Sábıra… Sábıra Muhamedjanova 1985 jyly segiz jyldyqty úzdik bitirisimen Óskemen qalasyndaǵy pedýchılısheniń bastaýysh klastarǵa muǵalimder daıarlaıtyn qazaq bólimine oqýǵa túsken. Birinshi kýrsty ortasha bitirgen. Klass jetekshisiniń aıtýyna qaraǵanda, matematıka, fızıka sekildi pánderden jaqsy oqysa da, keı sabaqtardan nashar oqyǵan.

Klass jetekshisi Sholpan Muhamedıeva bar oqıǵany kóz aldynan kıno lentasynan etkizip otyrǵandaı bastyrmalata áńgimeledi. Kyz mineziniń qyńyrlaý boıaǵanyn, onymen birge turǵan qyzdardyń aıtýyna qaraǵanda, bir joly keýdesin, -bilegin almaspen oqys tilip tastaǵanyn, onyń semásynda buryn da bir tosyn oqıǵa bolypty degendi estigenin, jalpy, sheshesi de bir túrli bop káringenin, soǵan qaraǵanda semásynda bir túsinispeýshilik bar ma degen kúdigin aıta kelip:
— Jeltoqsan kúni eki qazaq bólimi sabaqqa kelmeı qoıdy. Olar sol kúni keshki saǵat bes-altylarǵa deıin káshege shyǵyp, SÝM-nyń mańaıyna barypty. Qas qaraıa jınalǵan qyzdardy jınalysqa shaqyryp, mán-jaıdy bildik. Olarǵa nege shyqtyńdar dep edik, jataqhanaǵa keshe jaqsy kıingen bir áıel kelip: «Erteń SÝM-ǵa kelińder. Almatydaǵy jaǵdaıdy sol jerden tolyq estısińder. Mundaǵylar shyndyqty senderge aıtpaı otyr. Almaty jaqtan 9 adam keledi…»— dep aıtty desti. Ony qoqys tógýge shyqqan Nurpeıisova Almagúl kóripti dep sózin ary qaraı jalǵastyrdy… Al, 26-jeltoqsan kúni telegramma salyp shaqyryp alǵan ata-analarmen kezdestik. Arada kóp ýaqyt ótti, men sol bir jaǵdaıdy umytyp ta qalyppyn… Sábıranyń mamasymen oqý isiniń meńgerýshisi Marıa Jumaǵulovanyń kabınetinde sóıleskenbiz. Qasymda qaı muǵalim bolǵany esimde joq. Sábıranyń sheshesi qıyn adam eken. «Men senimen sóılespeımin, dırektormen sóılesem» dep, telegrammany betime laqtyrdy. Men dırektorǵa ketkenimde Sábıra sheshesimen kabınette qalǵan. Qaıtyp kelsem, ketip qalypty. İle-shala «úıden qulapty» degendi estidik… Dese de, Sábıra sonda sumdyq minez-qulqymen birde bolmasa, birde maıyp bolar edi!— dep klass jetekshisi sózin aıaqtady.
Onyn sońǵy sózi júregimdi qanjarmen osyp jibergendeı boldy. Klass jetekshisiniń sózi «aıttym — bitti» degen úkimdeı estildi. «Aýzyńyz baryp, qalaı aıtasyz?» degen saýalǵa Sábıra: «Men oqymaımyn, ólemin!»— dep, maǵan birneshe ret aıtqan. Ol báribir adam bolmas edi. Sheshesi zorlap oqytty ǵoı»,— dep jaýap berdi. Bul jerde Sholpan Muhamedıevanyń taısaqtap, shyndyqty tolyq aıtpaǵanyn, búgip qalǵanyn túsindim. Ýchılısheniń dırektory Nıkolaı Nıkolaevıch Baranov pen oqý isiniń meńgerýshisi Marıa Jumaǵulova da «Biz eshteńe aıta almaımyz» dep at-tondaryn ala qashty. Al, sol jeltoqsan oqıǵasyna qatysty ýchılısheden segiz jasóspirim shyǵarylypti. Olardyń keıinnen úsheýi ǵana oqýǵa qaıta alynyp, bireýi ǵana bitirgen. Ýchılıshe qabyrǵasynan er balalardyń shyǵarylýy tegin emes ekeni ózinen-ózi túsinikti. Ol kezde jataqhanada bir saǵat bolmaı qalǵan adam astana ǵana emes, Almatydan alys qalalarda da: «syrttaı» buıryqpen-aq shyǵarylyp jibergeni búkpesiz shyndyq. Biraq, on alty jasar qarshadaı qyzdyń ólimi ýchılıshede oqıtyn basqa qazaq qyzdaryn tergep-tekserýden, qýdalaýdan qutqarǵany — basy ashyq jaı.
Seksen altynshy jylǵy jeltoksan tolqyny Óskemen qalasynda jastardyń qozǵalysyna áser etkeni shyndyq. Tolqý 22-jeltoqsan kúni saǵat 19 ben 21 aralyǵynda bolǵan. Biraq, bul tolqýdy sol kezde eshkim de sabyrlylyqpen salmaqtaı qoımaǵan. Jastardyń kóshege stıhıaly túrde shyqqanyna sol kezde Óskemen qurylys-jol ınstıtýtynan shyǵarylyp, qazir oqýyn qaıta jalǵastyryp júrgen Nurǵazy Saýhanov, Tileýǵazy Qurmanbaevtarmen júzdesý barysynda kózimiz jetti. Tipti, olar áli kúnge deıin ózderine qandaı kiná tańylǵanyn, shyǵarylǵan jeti stýdentke №830 — S buıryǵynda berilgen aıyptaýdyń mazmunyn da bilmeıtin bop shyqty. Segiz adam qol qoıǵan «za ıdeıno-polıtıcheskoı ýbejdennostı v sosıalısncheskom stroe, proıavlenıe chýjoı moralı, vyrazıvshıhsá v vıde ogaltelogo nasıonalızma, ýchınenıı massovyh besporádkov na ýlısah g. Ýst-Kamenogorska…» degen buıryqtyń ózi qupıa túrde berilse kerek. Óıtkeni bul buıryqtyń ezinde kóp qaıshylyqtyń ushy kórinip tur. Qalada «qany tamshylaǵan ultshyldyqtyń» bola qoımaǵany, «jappaı beıbastaqtyń» esh jerde kórinis bermeýinen osyndaı jalǵan buıryq berip otyrǵan joǵary oký ornynyń ez basshylary da qoryqsa kerek.
Óskemen pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń rektory Erejep Mambegqazıevtiń aıtýyna qaraǵanda, sol kezde bul oqý ornynda eńbek, soǵas ardagerleri men ınstıtýt muǵalimderi komısıasy qurylyp, olar kóptegen jazyqsyz stýdentterdi jazalanýdan aman alyp qalǵan. Mundaı iske bastaýysh partıa uıymynyń hatshysy Anatolıı Adamovıch Poıýk muryndyq bolýdyń ornyna «Obkomnyń ıdeologıa bóliminen maǵań telefon soǵyp jatyr, sizder nege kinálilerdi shyǵarmaısyzdar, tezirek shara qoldanyńyz!»— dep rektor men qurylǵan komısıanys múshelerin mazalaı beripti. Árıne, munan da pysyqtar tabylyp, bes stýdent oqýdan shyǵarylypty. Al, sol bir dúrbeleń ýaqta obkomnyń ıdeologıa bólimin basqarǵan G. Berdúgın joǵarydan nusqaý men buıryqty telefonmen talaı jerge shalǵany da shyndyq. Bir qyzyǵy G. Berdúgın joldas PM, MKK, t. b. mekemeler qaraıtyn obkomdaǵy admkomıssıany ózi ornynan túsken keshegi kúnderge deıin «kýrırovat» etip otyrǵany árkimge belgili jaı. Jeltoqsan jaǵdaıynda bul bılikti de ol kisi toqyraý jyldary turǵysynan «tikeleı basqaryp», jedel asyrsa kerek. Biraq bul jerde G. Berdúgınniń ózine de «joǵarydan» búıryq kelgenin, Respýblıkadaǵy eń basty ıdeolog — Kamalıdınovtyń ózi jastardy «alashordashylar» degenin umytpaǵanymyz jón.

* * *

…Zaısannan shyqqan avtobýs tús aýa balyqshylar aýyly Tuǵyldy basyp ótip, keshikpeı Tarbaǵataı aýdanynyń ortalyǵy Aqjarǵa jetti. Erteńgisin ertemen Sábıranyń aýyly Aqmektepke kele jatyp: «26.12.86 g. Mejdý Mýhamedjnovoı, ee materú ı klassnym rýkovodıtelem pedagogıcheskogo ýchılısha proızoshel razgovdr po povodý ee povedenıa ı ýspevaemostı, posle chego Mýhamedjanova poshla v obshejıtıe. Zaıdá v s.voıý komnatý, ona poshla srazý je k okný, vstala na podokonnık ı vysýnýlas v fortochký, a potom cherez nee vybrosılas s 5 etaja. V mashıne «skoroı pomoshı» Mýhamedjanova skonchalas»,— degen 
Ýlba aýdandyq prokýratýrasynyń tergeýshisi A. M. Alferovtyń qorytyndysyn eske túsirip, tergeýshi «nelikten jeltoqsanǵa qatysty kıkiljińniń týǵanyn, urys- keristiń túp-tórkinin jasyryp qaldy?» degen túıtkilge tirele berdim. Keshikpeı-aq túıilgen túıtkildi alpysqa kep qalǵan aq shashty Saǵıdoldına Kúlshara apa az da bolsa tarqatqandaı boldy.
— Men jataqhanaǵa jetkenimde, Sábıram túski sabaqqa ketken eken. Tárbıeshisiniń ruqsatymen kilt ákelgen soń 141-bólmege baryp otyrǵanymda, qyzym kelip qushaqtap, densaýlyǵymdy surady. Kóńilim bosap, ony qatty qysyp jyladym… Kóp keshikpeı jınalysqa shaqyryp keldi. Júregim sol-aq eken birdeńeni sezgendeı atqaqtaı aýzyma tyǵylyp, barǵym kelmedi. Sol sátte Sábıram: «Meni 10-klasqa qaıta qabyldaı ma?» — dedi. 
Men «qabyldaıdy», dedim. Jınalysta menen basqa ata- analardan eki áıel, úsh erkek bar eken. Jınalys júrip jatqanda Sábıramnyń klass jetekshisi Sholpan: «Sen barlyq qyzdar úshin jaýap berem dep ediń ǵoı,— dep qyzyma shúıildi. — Sony shesheńe qaıtalap aıtshy». 
«Ózińiz aýyldyń muǵalimi emessiz, osy sózdi qalada turyp qalaı aıtasyz aýyl muǵalimine?»— dedi de, qyzym túri buzylyp, býlyǵyp, eńirep jiberdi.
«Meniń balam, sút kenjem, ózimnen de aýyr sóz estigen emes edi»— dedim.
«Ia, solaı ma?»— dedi klass jetekshisi.Sóıtti de: «Endi bulardyń ýchılıshede oqý-oqymaýyn dırektor sheshedi» dep, esikten shyǵyp ketti. Osy kezde Sábıram ózimen birge jınalyska túsken qyzben qasymda tur edi, ile-shala qalaı shyǵyp ketkenin baıqaı almaı qaldym. Qlass jetekshisi keldi de, dırektor kelmeı qoıdy. Biz kútip qaldyq. Bes mınýt ótpeı jatyp-aq eki ul bala júgirip kelip: «Sholpan apaı, besinshi etajdan qulap, qyzyńyz ólip qaldy!»— dedi aptyǵyp. Meniń júregim tas tóbeme shyǵyp, «Meniń Sábıram ba?» deı 
berdim. Esikti taba almaı qaldym…»— dep ananyń kózinen jas parlady.
Al, Sábıranyń klass jetekshisi Sholpan Muhamedıevanyń otyz jyl mektepte muǵalim bolyp, qurmetti demalysqa shyqqan bul adamnyń aqyl-esine kúmán keltirgeniniń beker ekenine, eshqandaı úlken qyzynyń asylyp qaıtys bolmaǵanyna,semásynyń jaǵdaıy durys ekendigine kózimiz jetti. Ras, bir uly raktan qaıtys bolypty. On alty jasar kenjesiniń ólimi bul shańyraqty daýyl turǵandaı shaıqaltyp ketipti. Alpys úshinshi jylǵy ápkesi Sáýle Sábıra óliminen keıin jylaı-jylaı basynan aýrýǵa shaldyǵypty, qaryndasy qaıtys bolǵan kezde áskerde júrgen alpys segizinshi jylǵy Tórehan kelgen boıda ishimdikke salynyp, buzylyp kete jazdapty. Bárinen de «Sábırany eltirip ákelgen sensiń, sen kináli!»-deıtin eri Ersinbektiń kúıigi búkil aýyldy kúńirentedi.
17 qazanda úıinejazǵan hatynda Sábıra saǵynyshyn sherte kele, «Klass jetekshimiz anany isteńder, mynany isteńder dep myjyńdaı beredi…» dep baǵa beripti. Osynyń ózinen-aq jeltoqsanǵa deıin-aq oqýshy men klass jetekshi arasyndaǵy jaǵdaıdyń kandaı bolǵany baı kalady. Sondyqtan da sheshesi qansha jalynsa da, jınalys ústinde keshirim suraýdan Sábıra bas tartqan. Munyń ázi Sábıranyń birjola tuıyqqa tirelgenin, on alty jastaǵy etpeli kezeńdegi jas kyzdyń yza men namystan ólimnen basqa jol tańdaı almaýyna aıǵaq der edik. Árıne, bul jerde klass jetekshisi pedagog retinde etpeli kezeńde jasóspirimniń qandaı iske de bas tigetinin eskerip, ony ishteı túsinip, tyǵyryqtan shyǵýdyn jolyn qarastyrýy kerek edi. Ókinishke olaı bolmaı shyqqan. 
Sondaı-aq, Sholpan Muhamedıevanyń «Sábıra bir joly keýdesin, bilegin almaspen tilip tastapty. Muny aıtyp júrgen Záýresh Baıyrova»* degen soń, Záýreshpen de kezdestik. Ol birinshi kýrsta ǵana birge turǵanyn, Sábıranyń asa adal, ójet ekendigin aıta kelip, keýdesi 
men bileginiń tilingen jerin birinshi kýrsta, ıaǵnı bir jyl buryn baıqaýsyzda bir kórip qalǵanyn, biraq onyń álimine munyń eshqandaı qatysy joktyǵyn, Sábıra sana-seziminiń syzatsyz móldirligine kepildik bere sóıledi. Al, ekinshi kýrsta birge turyp, qaıtys bolǵan saǵatyna sheıin birge bolǵan Ýatqan Qasymova mundaı qylyqty Sábıradan múlde baıqamaǵanyn, kózben kórmegenin aıta kelip, Sábıraǵa qatysty kezeńdi jasyrmaı jetkizdi.
«Bizdi de bir-birlep shakyryp alyp surady. İshte Marıa Jumaǵulova, Ostanına, Sholpan Muhamedıeva bar eken. Muǵalimderimiz Almagúl Nurpeıisovaǵa, Janat Ahmedıevaǵa, «komsorg bola tura sen basý aıtpadyń, bizge olardyń oıyn jetkizbediń» dep Kerim Nurǵazınaǵa kóp kiná taǵyp, bulardy «kúdikti» dep tapty. 
Sosyn «kúdikti» qyzdar sanalǵandardyń ata-analaryna shaqyrý telegrammalaryn saldy. Zaısandyq Janat Ahmedıevanyń «Biz ne istedik? Eshkimdi de bastap aparǵanymyz joq qoı. Bastaǵanda qaıda aparmaqpyz?» dep zar jylaǵyna áli esimde…»
26-jeltoqsan kúni ata-analar shaqyrylǵan qurbylarymmen jınalys bolyp jatqanda men sabaqtan kelip, tamaq pisirip qoıyp, úılerimen sóılesýge telegrafqa ketken Gúlnar, men Janardy jáne sheshesimen jınalysqa ketken Sábırany kútip, aldyma dıplomatymdy qoıyp, tósek ústinde sabaq qarap otyrǵam. Kesh karaıyp qalǵan mezgil. Kenet esik sart etip ashylyp, kózi jylaǵannan qantalap isip ketken, júzi ashý-yzadan órt sóndirgendeı Sábıra kirip keldi. Men: «Ne boldy?»— dedim júregim qobaljı. «Eshteńe bolǵan joq»,— 
dep bir-aq qaıyrdy. Sonda da: «Mamań qaıda?» dedim. Sábıra terezege qaraı qozǵalǵan bette: «Sony qaraǵaly turmyn»— dep tereze erneýine sekirip shyqty. Syr- 
tyn perde jaýyp qaldy. Oıymda túk jok, men esebimdi shyǵaryp otyra berdim. İle-shala tereze perdesi sytyrlady. Jalt karasam, Sábıranyń aıaǵy fortochkadan kórinedi. Shoshyǵanymnan ornymnan atyp turǵanymdy bilem. Sol kezde Sábıranyń ashshy daýsy shyqty.
Qarsy bólmedegi kyzdarǵa júgirip baryp: «Qyzdar, Sábıra sekirip ketti!»— dedim. 108—109 bólmedegi qyzdarmen birge bárimiz tómenge júgirdik. Biraq bizdi birinshi qabattan tysqa shyǵarmaı qoıdy… Birinshi qabatta Sábırany zembilmen kóterip kele jatyr eken. Betine aq jaýyp tastapty. Sosyn jedel járdemmen aýrýhanaǵa alyp ketti. Qóz aldym tumandanyp, egile berdim.
Álden ýaqytta Sábıranyń sheshesin bólmemizge ertip keldi. Ol kisi: «Qyzym, sút kenjem-aý, bul ne istegenniń?! Ne jazyǵyń bar edi? Óltirdi ǵoı… Óltirdi!»— dep úzip-úzip seıleı berdi. Shesheı bir-eki kún Sábıranyń tóseginde jatyp shyqty… Kári ana qatty qınalyp, kóz aldymyzda shógip ketti.— Ýatqannyń kózine jas irkildi.— Qaraǵym,— dep jip ıirip otyrǵan Ýatqannyń anasy Jumahan shesheı áńgimege aralasty.— Sol Sábıranyń óliminen keıin qasynda birge bolǵan buǵan da ońaı soqqan joq. Tún balasynda shoshyp oıanatyndy 
shyǵardy…
Iá, kóńildegi kóp túıtkil túıini tarqaǵandaı… Biraq, tergeýshi Alferov bul ólimniń jaı ólim emes ekenin bilse de, moıynǵa alar jaýapkershilik pen jeltoqsan dúrbeleńi degennen boı tartý úshin —«razgovor po povodý ee povedenıa ı ýspevaemostı» dep jyly jaýyp qoıǵany qaıǵyly oqıǵaǵa kóleńke túsiredi. Bul jerde klass jetekshisi Sholpan Muhamedıevany ǵana kinály deý aǵattyq bolar edi. Eger namysshyl Sábıramen, onyń anasymen áńgime bolǵan sátte ýchılıshe dırektory Nıkolaı Baranov kelip, basqa da muǵalimdermen birge bar jaǵdaıdyń anyq-qanyǵyna jetkende, qaıǵyly jaǵdaı bolmas pa edi?!
Jalpy buǵan jeltoqsan tolqyny, tolqýy kinály desek, sony solaqaılyqpen talqyǵa salǵan jıyn-jınalystar, shuǵyl shara qoldanýshylar men sheshim qabyldaýshylar tikeleı kinály. Sábıra týraly da Joǵarǵy Keńesten qurylǵan komısıa óz tujyrymyn aıtty. Endigi sáz jergilikti zań qorǵaý organdarynda…

Avtory: Asqar Alpysbaev