Jeltoqsan kóterilisi biz úshin qaıǵysy da qasireti de aýyr tragedıa. Múmkin jastar qatysqandyqtan ba álde kózben kórmesek te biz ómir súrgen kezeńde bolǵan soń ba. Múmkin jarasy jazylmaı, shyndyǵy ashylmaǵandyqtan bolar… Nazarlaryńyzǵa jeltoqsan kóterilisine qatysqan arýlardyń  ár jyldary ártúrli baspasóz betterinde jarıalanǵan estelikterin usynamyz 

Jumagúl Bekentaeva

1986 jyldyń jeltoqsanynda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetini birinshi hatshysy Dinmuhamed Qonaevtyń ornyna esimi qazaq jurtyna beısmálim G.Kolbın otyrǵyzyldy. Basshylyqtyń aýysýy halyqtyń ashý-yzasyn týdyrdy.
Ortalyq Kompartıanyń sheshimine narazylyq bildirgen jastap 17 jeltoqsan kúni tańerteńnen alańǵa jınaldy. Olardyń ishinde QAZPI-ń  2-shi kýrs stýdenti Jumagúl Beısentaeva da bar edi. Jastar alańǵa kóp jınaldy. Qoldarynda plakattary bar, ketińder degen basshylyqtyń sózin nazarǵa alar emes. Kezek-kezek jarysa sóılep jatyr. Jeltoqsan aıy bolǵan soń ba, qystyń yzǵary bilinedi.
Kenet alań shetinde bes qarýy boıynda, saper kúrekteri qolynda, qasqyr ıtterin janynda ustap turǵan soldattar jastarǵa qaraı lap qoıdy. Aıqaı-shý, jer-kókti dúrbeleńge salǵan topalań bastalyp ketti.
Qolǵa túskenderdiń bárin mashınaǵa tıep jatyr. Áskerıler eshkimdi aıar emes, jap-jas qyzdardy shashtarynan súırep, tepkiniń astyna alǵan. Osy sátte janushyra júgirip kele jatqan Jumagúl de qolǵa túsip, eki soldat ony qos búıirden tepkileı bastady. Kóz aldy tumandanyp ketti. Arǵysy esinde joq.
Sút pisirim ýaqyttan soń, esin jıyp qarasa, ózine qarsy zýlap kele jatqan máshıneni kórdi. Qansha bulqynsa da, ornynan tura alar emes. Ómirmen birjola qosh aıtysar sát jaqyndaǵandaı. Sanaýly sekýndtarda kóz aldyna ata-anasy baýyrlary elestep, ishteı qosh aıtysty. Kenet bir qazaq soldaty ony jerden kóterip alyp, ary qaraı laqtyryp jiberdi. Sodan soń «Qash! Tezirek!» dedi buıyryp…
Jumagúl kýrstasy Shattygúl Erǵojınamen qol ustasyp, alańnan uzaı bastaǵan. Biraq olardy eki mılısıa ustap alyp, kisendep ishki ister bólimine aparady. Sodan kúnde tergeý, kúnde suraq…ábden esin shyǵarady. Keıinnen qurbysy ekeýin 15 kúnge túrmege jabý týraly sheshim shyǵady.
Habardy estigen Arqalyqtaǵy týǵan-týysy Almatyǵa kelgenimen, Jumagúl bosatylǵansha onymen kezdesýge ruqsat ala almaǵan. Jumagúl qamaýdan shyqqanda, olar kóz jasqa erik bermeý múmkin emes edi. Bet-aýzynan saý tamtyq qalmaǵan. Denesi kókala qoıdaı. Uryp-soqqan. Qınaǵan. Sol jerden Jumagúlmen birge 700-ge jýyq stýdent, jumysshy jastardy shyǵarady. Olarmen jylap qaýyshqan ata-ananyń ańyraǵan daýysynan qulaq tunady. Jumagúl kelesi kúni ınstıtýttan shyǵarylyp, amalsyz úıine qaıtarylady. Qaýly boıynsha ol tek qara jumysqa ǵana qabyldanatyn boldy. Osy eskertý boıynsha Jumagúl saýynshy bolyp eńbek etti. Qamaý kezinde qos búıirinen qatty soqqy alǵan qyzǵa mundaı jumys qıynǵa soǵady. Jıi-jıi aýrýhanaǵa túsedi. Ákesiniń ótinishimen mektep-ınternatqa tárbıeshi bolyp ornalasqanymen, bir apta óter-ótpesten sovhoz dırektory «úkimet basshysyna qarsy shyqqan adamdy urpaq tárbıesine aralastyrýǵa bolmaıdy» degen ýájben jumystan shyǵarady.
Tek arada jeti jyl ótkennen keıin ǵana Jumagúl Eskendirqyzy QazPI-degi oqýyn syrttaı jalǵastyrýǵa múmkindik alady. Ómir qıynshylyǵyna moıymaǵan Jumagúl búginde týǵan jeri Jangeldın aýdanyndaǵy Shegen aýylynda joǵary dárejeli muǵalim. Aýdandyq ustazdar baıqaýynyń birneshe márte jeńimpazy jáne mektep oqýshylary, aýyl, aýdan halqy tarapynan qurmetke ıe.
(«Nur Astana» Respýblıkalyq jastar aptalyǵy, 17.12.2009 j.)

Jansaıa Sábıtova

1948 jyly Balqash aýdanynda dúnıege keldim. Orys mektebin óte jaqsy bitirip, jaǵdaı bolmaı aýyl mektebinde muǵalim bolyp istedim. 1966 jyly QazPI-ge oqýǵa túsip, Almatyda qyzmet babymen qalyp oqydym. 31 jasymda turmys quryp, qyzdy boldym.
Keńes dáýirindegi ıdeologıamen ishteı kúrestim, sol sebepti ozat muǵalim retinde KPSS qataryna ótýge mektep tarapynan múmkindik bergende, óz erkimmen bas tarttym. Sóıtip ózimmen ózim arpalysyp júrgende jeltoqsan oqıǵasy burq ete qaldy.
Órimdeı jastar ıtpen talasyp, soqqyǵa jyǵylyp jatqanda men qalaı úıde balamdy qushaqtap otyramyn, alańǵa shyǵyp kettim. Únparaqtar taratqanym da, soqqyǵa jyǵylǵan jastarǵa arasha túskenim de ras. Munyń arty – tergeý, túrme, senimsizdik kózqarastar 1987 jyly qańtardyń 5-i kúni 3-aq kúnge sozylǵan tergeýden soń bes jylǵa qatań tártipti jazamen sottalyp kete bardym. Úsh aı boıy meniń óli ne tiri ekenimdi jaqyndarym bile almaǵan. Bul kezde kórmegen qorlyǵym joq. Almaty oblysy, İle aýdanyndaǵy áıelder túrmesindegi, KGB-nyń túrmesindegi, Qaraǵandy túrmesindegi azapty kúnderdi dushpanyma da tilemeımin. Aqyry ádildik ornap, 1989 jyly 2 aqpanda merziminen buryn túrmeden bosatylyp shyqtym. Áli talaı shyndyq ashylyp, jeltoqsan kóterilisine ádil baǵa berilep dep oılaımyn.
( «Túrki álemi» gazeti, №11-12 qarasha, qańtar (82-83) 2008 jyl)

Aqgúl Úsenova

Ol kezde QAZMÝ-diń jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti boldyq. Bul kúni bir stýdentter «júrińder alańǵa baramyz. Kolbındi taqqa saılap jatqanda, tynysh qarap otyramyz ba, qazaq bolyp» dedi.  Osy sóz qamshy boldy ma, bárimiz bir kisideı kelgen avtobýs, troleıbýstarǵa júgirip mindik. Kelsek, alańda adamdar jınalyp jatyr. Teatr ınstıtýtynyń jigitteri «Meniń Qazaqstanym» ánin shyrqap tur. Jurt yǵy-jyǵy, jalyndy sózder aıtyp, patrıottyq ánder oryndalyp jatyr. Boıymyzdy patrıottyq rýh kernedi, ne úshin kelgenimizdi túsingendeımiz. Ánge qosyla kettik. Jasy úlken aǵalar bizge rıza bolyp jatyr, «endi úılerińe qaıtyńdar» dep jatyr. Biraq biz bılik tarapynyń jaýabyn estigimiz keldi. Saǵat keshki 6 boldy. Saqyrlaǵan aıaz. Al biz qaıtpaımyz. Túnge qaraı alańnan qaıta qoımaǵan jastarǵa kúsh kórsetile bastady. Órt sóndirgish máshınelermen ústimizge ystyq sý shashty. Qasymdaǵy Bátes qurbym ekeýmizdiń ústi-basymyz malmandaı sý. Sol kúni aıazdyń býy eresen edi. Ústimizdegi malshynǵan kıimderimiz sýyqtan qatyp, siresip qaldy. Mılısıalar kelip, jastardy alańnan qýa bastady. Qolyna ilikkenderin kólikke toǵytyp jatyr. Áldeqaıda alyp ketip jatty. Gúlnár Áshimova syndy stýdenttiń qaıraýymen jaýap retinde «qazaq basshy, qazaq basshy», «Kolbın taqtan tússin» dep qosyla aıqaılaımyz. Jataqhanaǵa kelsek, oqytýshylar júr. Báriniń óńderi qashyp ketken. Bul kúni jınalys bolǵan joq.
17 kúni taǵy bardyq alańǵa. Keshegideı emes, mılısıanyń ekpini qatty. Birneshe adamdy alyp ketti. Biz taǵy qalyr qoıdyq. Ústimiz sý, kún aıaz. Teatr ınstıtýtynyń stýdentteri jınalǵan jerde mılısıamen arada qaqtyǵys boldy. Bıliktegiler shyǵyp: «Jastar tarańdar, qazir munyń arty ne bolatyny belgili» degendeı sóz aıtty.
Sol kúni talaı jas solaqaı saıasattyń qurbany bolyp, qyrshyn kete bardy. Kúnásiz jastardyń basy jarylyp, kózi shyqty. Qyzdardy shashtarynan súırep, sabady. İshten aıamaı tepkiledi. Qardyń ústi qyp-qyzyl. Qan. Ár jerde túsip qalǵan taqıa. Julynyp qalǵan etik. Bir syńar bıalaı.
Bizdi oqýdan shyǵarmaqshy boldy. Jeltoqsannan bastalǵan tergeý naýryzǵa deıin sozyldy. Naq bir halyq jaýyndaı kiristi. Alańǵa barǵan beseýmizdi sottamaq boldy. Stıpendıadan qaǵyldyq. Ustap áketken toptaǵy uldardy el bilmeıtin jerde eki kún ustapty. Keıin uldar: «Qyzdar, qolǵa túspegenderiń durys boldy, ol jerde qyzdardy aıaǵan joq» dep, kúrsine jylap otyryp aıtatyn.
(«Nur Astana» Respýblıkalyq jastar aptalyǵy, 17.12.2009)

Derekkóz: arular.kz