Táýelsiz shırek ǵasyr ishinde Qazaqstannyń tarıhy, saıasaty, ekonomıkasy men mádenıeti jóninde Batystaǵy akademıalyq zertteýshiler qandaı tujyrym jasady? Bul jaıynda azattyq.org aqparattyq portaly habarlaıdy.

Postsovettik Qazaqstanmen birge jetilip jatqan Batystaǵy jas qazaqstantaný salasyn reseıtaný, sınologıa, ıa ırantaný sıaqty arnasy keń zertteý baǵyttarymen salystyrý qısynsyz. Biraq az ýaqyt ishinde Batys Eýropa men Soltústik Amerıkadaǵy qazaqstantanýshylar Ortalyq Azıadaǵy jetekshi eldiń akademıalyq portretin nobaılap shyǵardy. On shaqty jyl buryn London ýnıversıtetinde ótken Qazaqstanǵa qatysty bir jańa zertteýdi tanystyrý sharasyna qatystym. Zerttegen elinde birneshe jyl turǵan, áleýmettaný men antropologıanyń toqaılasar tusynda eńbek etken ǵalymnyń tańdap alǵan taqyrybyna qaıran qaldym. Qazaqstandyq qurylys kompanıalarynyń «tıimdi tender men iri joba ıelený jolyndaǵy ákimdiktermen kelissóz júrgizý tásilderin» tyńǵylyqty túrde tanyp bilýge tyrysypty. Ondaǵan qurylys jáne qarjy mamandarymen, ákimdik ókilderimen, zańgerlermen suhbattasqan. Qazaqstannyń beıresmı saıası-áleýmettik ómirinde kúndelikti sózdik qorǵa ense de, resmı qujattarda, zertteýler men BAQ-ta kóp kórine bermeıtin «tender», «otkat», «shapka», «prosent», t.b. sıaqty túsinikterdi jańaǵy zertteýshi tyńǵylyqty túrde tápsirlegen. Jemqorlyq pen paraqorlyqtyń keıbir jekelegen jaǵdaılarda bıznes qaýymdastyq pen jergilikti bılik ókilderiniń saıası-áleýmettik minez-qulyq normalaryn qalaı ózgertkeni jan-jaqty kórsetilgen. On shaqty jyl burynǵy «stavkalar» kólemi, keıbir ákimdik, ıa mınıstrlik ókilderimen «kelissóz» júrgizý tehnıkasy qurylys kompanıalary jetekshileriniń, býhgalterleri men zańgerleriniń aýzymen taratylyp aıtylǵan.

Mysaldardyń birinde Pálen degen qalada tıimdi «stroıtelnoe pátno» alý úshin Túgen degen ákimniń birinshi orynbasaryna qansha «otkat» berilgeni, ústeme aqy retinde qurylys kompanıasynyń álgi sheneýnikke qyzynyń uzatý toıyn qaladaǵy eń iri qonaq úıde jasap berýge qalaı májbúr bolǵany táptishteı baıandalady. Prezentasıa sońynda «Qazaqstannyń shynaıy áleýmettik tarıhy shette jazylyp jatyr-aý» degen oıǵa qaldym. Djeıkob Rıgı esimdi zertteýshiniń bul jazbasynyń bir bóligin oqyrman «Moral men zań ortasynda: jemqorlyq, antropologıa jáne qoǵamdy salystyra zertteý»atty jınaq kitaptan taba alady. Álbette, qazaqstandyq áriptesterimen salystyrǵanda Batystaǵy qazaqstantanýshylardyń akademıalyq erkindikti paıdalaný múmkindigi zor, sol sebepti taqyryp aıasy men zertteý tereńdigi de ózgeshe.

Qazaqstannyń saıası rejımi men elıtasy týraly jazylǵan negizgi zertteý eńbekterdiń biri ulybrıtanıalyq Sellı Kammıngske tıesili. «Qazaqstan: bılik pen elıta» atty kitabynda zertteýshi postsovettik eldiń alǵashqy on jyldyq kezeńin zerdeleı otyryp, saıası rejımge «joǵarydan tómenge kúshpen tańýdan góri qazirgi elıtanyń ishki saýdalasýy men ymyralasýynyń nátıjesi retinde qurylǵan avtorıtarızm» degen baǵa bergen. Aıta keterlik bir jaıt, Qazaqstandy jeke alyp zerttemese de, basqa bir Batys ǵalymy onyń saıası rejımi týraly osyǵan uqsas tujyrym jasaıdy. Vellıngtondaǵy Vıktorıa ýnıversıtetiniń (Jańa Zelandıa) burynǵy zertteýshisi Pol Brýker «Demokratıalyq emes rejımder: teorıa, basqarý jáne saıasat» degen kitabynda Reseı men Ortalyq Azıadaǵy elderdi «protodemokratıa» dep sıpattaıdy. Zertteýshi «protodemokratıa» termınin «dıktatýrany joıyp, jartylaı demokratıa nemese jartylaı dıktatýra jolyna túskeli turǵan rejım» dep túsindiredi. Brýkerdiń oıynsha, Ortalyq Azıadaǵy keıbir kórshileri sıaqty Qazaqstandaǵy «protodemokratıaǵa da jartylaı dıktatýraǵa aınalý qaýpi tónip tur».

«Qazaqstan: etnos, til jáne saıasat» atty kitabynda Londondaǵy Shyǵystaný men afrıkataný mektebiniń ǵalymy, Batystaǵy negizgi qazaqstantanýshylardyń biri Bavna Dave: «[prezıdent Nursultan] Nazarbaevtyń patronajǵa negizdelgen jeke bas bıligi etnosaralyq qarym-qatynastardy retteýde kúshke salý men kooptasıaǵa súıenedi» dep jazady. Bul – postsovettik Qazaqstandaǵy negizinen memleketqurýshy etnos ókilderinen turatyn bılik júıesiniń jańa «ulttyq daralyq» sımvoldaryn qoldaný arqyly qaıta qurylymdalýy men eldegi etnıkalyq azshylyqtardyń saıası ómirge qatysý joldarynyń tarylýy jaıly Batys avtory jazǵan irgeli eńbek.

Toronto ýnıversıtetinde dáris oqıtyn Ortalyq Azıa zertteýshisi Edýard Shats «Qazirgi klan saıasaty: Qazaqstandaǵy jáne onyń tysyndaǵy «qanyna tartý» kúshi» atty kitabynda rejımdegi bılik bólisiniń klandyq erekshelikterin jan-jaqty sýretteıdi. Mysaldardyń birinde avtor keıbir aımaqtardaǵy oblys ortalyǵynan bastap aýylǵa deıingi aralyqtaǵy ákim-qaranyń rýlyq-klandyq negizde suryptalý mehanızmin ashyp kórsetedi.

Batystaǵy qazirgi qazaqstantanýdyń irgetasyn qalaýshylardyń biri – amerıkalyq tarıhshy ári saıasattanýshy Marta Olkott. Onyń «Qazaqtar»degen tarıhı sholý kitaby AQSH-ta 1987 jyly basylyp shyqqan. Zertteýshi keıingi «Qazaqstan: Oryndalmaǵan ýáde me?» degen eńbeginde bul eldegi rejımge «basqarýshy elıtasy bastapqyda demokratıa tranzıti ıdeıasyna qyzyqqansyp, makroekonomıkalyq reformany qoldaǵansyp, keıin onyń bárinen bas tartqan, bir otbasy bılep otyrǵan memleket» dep anyqtama beredi. London ýnıversıtetiniń Ortalyq Azıany zertteýshi ǵalymy Shırın Akınerdiń «Qazaq biregeıliginiń qalyptasýy: rý-taıpadan ult-ulysqa» atty shaǵyn kitaby Qazaq handyǵy men Qazaqstan respýblıkasyn 1990 jyldardyń basynda Batystaǵy akademıalyq orta men stýdentterge tanystyrǵan alǵashqy zertteýlerdiń biri boldy.

Ulybrıtanıadaǵy Kent ýnıversıtetiniń zertteýshisi Rodjer Makdermott «Qazaqstannyń qorǵanys saıasaty: trendterdi baǵalaý» atty kitabynda Astananyń ne sebepti «júıeli áskerı reforma jasaı almaı hám bul tarapta Máskeýdiń yqpalynan shyǵa almaı otyrǵanyn» túsindirýge talaptanady. Zertteýshi AQSH-tyń bedeldi áskerı akademıalarynda oqyp kelgen qazaqstandyq jas ofıserlerdiń eline qaıtqan soń tájirıbesi men bilimin paıdaǵa jaratpaq túgili, kerisinshe senimsizdikke ushyrap, shettetilip, kóp jaǵdaıda múldem ásker sapynan ketip tynatyny týraly statısıkalyq málimetter keltiredi.

Qazaqstannyń 1990 jyldardaǵy áleýmettik beınesi – reket pen jabaıy bazar, jappaı qalaǵa kóshý men etnosaralyq shıelenis, paraqorlyq pen turmystyq zorlyq-zombylyq, jumyssyz jastar men qorǵansyz jezóksheler Djoma Nazparıdiń «Postsovettik haos: Qazaqstandaǵy qatygezdik pen álimjettik» atty kitabynda sýrettelgen. Baraholkanyń Qazaqstandaǵy shaǵyn jáne orta káspkerliktiń damýy úshin qandaı ról atqarǵany London ýnıversıtetiniń ǵalymy Gúl Berna Ózjannyń «Memleket pen bazar qurylymy: Ortalyq Azıadaǵy kásipkerliktiń damýy»atty kitabynda baıandalady. Avtordyń paıymdaýynsha, «bazarlar – kapıtalızmniń ózinshe bir qalybynda qyzmet istep turǵan zamanaýı ınstıtýttar».

Qazaqstannyń ekonomıkasy, qarjy reformalary men monetarlyq saıasaty týraly Batystaǵy akademıalyq jınaqtarda taraý, ıa maqala bolyp shyǵyp jatqan jan-jaqty taldaýlar jetkilikti. Al tutas kitaptardan Stenford ýnıversıtetiniń zertteýshisi Enn Pektiń «Qazaqstandaǵy ekonomıkalyq damý: iri korporasıalar men sheteldik ınvestısıanyń róli» atty eńbegi erekshe ataýǵa laıyq. Bul eńbekte 1990 jyldardyń ortasynda jekeshelendirilgen iri óndiris oryndary men táýelsiz Qazaqstanǵa tartylǵan alǵashqy sheteldik ınvestısıalar, eldiń munaı-gaz ınfraqurylymynyń bastapqy kezeńi, qarjylyq-ındýstrıalyq toptar men bıliktiń qarym-qatynasyndaǵy erekshelikter jan-jaqty qamtylǵan. Avtor Qazaqstandaǵy jekeshelendirý men ınvestısıa tartý týraly derek jınap júrip iri kompanıalardaǵy jeke menedjment pen satý sharttaryna qatysty kópshilikke jarıa bolýy tıis qujattarǵa qol jetkizýi óte qıynǵa soqqanyn atap ótken.

Kaspıı aımaǵyndaǵy tabıǵı resýrstar men shıkizat ekonomıkasyna mamandanǵan amerıkalyq jýrnalıs Stıv Levınniń «Munaı men dańq: ımperıanyń kóz suǵy men Kaspıı teńiziniń baǵy» atty kitaby zertteý tereńdigi men baıqaǵyshtyǵy jaǵynan akademıalyq eńbekten kem túspeıdi. Kitaptyń Qazaqstanǵa qatysty taraýlarynda atyshýly «munaı lobbısi» Djeıms Gıffen men Qazaqstannyń saıası elıtasynyń kezindegi qarym-qatynasy búge-shigesine deıin sýretteledi. Postsovettik Ortalyq Azıa men Qazaqstannyń saıası-ekonomıkalyq jáne áleýmettik-mádenı ómiriniń mańyzdy aspektilerin qalt jibermeı jazyp otyrǵan jáne bir Batys jýrnalısi – «Azat Eýropa/Azattyq Radıosynyń» aǵa tilshisi Brús Pannıer.

TARIH PEN MÁDENIET

Sońǵy 25 jylda Batys ǵalymdary Qazaqstannyń tarıhyna qatysty da birneshe mańyzdy zertteý jarıalady. Solardyń birinde – «Dara bıleýshisiz memleket: arıstokratıalyq qurylymdar, rýlyq qoǵam men kóshpendi İshki Azıa týraly qate tujyrymdar» atty kitabynda Kembrıdj ýnıversıtetiniń zertteýshisi Devıd Snıs mońǵol ulystary men Qazaq handyǵynyń taıpalar odaǵy emes, óz erekshelikteri bar ortaǵasyrlyq memleket bolǵanyn dáleldeýge tyrysady. Snıstiń tujyrymdaýynsha, jeke dara bıleýshi men birtutas búrokratıalyq apparaty bolmasa da, birneshe aqsúıek top qatar bılegen kóshpendiler ulysynda egalıtarlyq qoǵamnyń jáne tıimdi alym-salyq júıesi men ortaq ásker jınaý tártibi sıaqty memlekettiń negizgi nyshandary bar. Qazaqstandyq keıbir tarıhshylar úshin aksıoma sıaqty kórinse de, Qazaq handyǵyn «ortaǵasyrlyq memleket» dep taný Batys tarıhshylaryna qıynǵa soǵyp kelgen. Sol sebepti de bolar ortaǵasyrlyq jáne erte jańa zamanǵy Shyǵys elderi men musylman dınastıalary týraly anyqtama kitaptarda Astrahan handyǵy men quıtaqandaı Qasym handyǵyna deıin kórsetilgenmen olardyń irgesindegi almaǵaıyp terıtorıany jaılaǵan Qazaq handyǵy atalmaı qalyp jatady. Al Snıs mundaı kózqarasty otarlyq kózqaras sarqynshaǵy dep synap, Batysta az zerttelgen, ózi «İshki Azıa» dep qarastyrǵan Mońǵolıa men Qazaqstan aýmaǵyndaǵy kóshpendi ulystardyń memleket tarıhyn jańa qyrynan tanýǵa shaqyrady.

Ortalyq Azıa men Qazaq handyǵynyń tarıhyna qatysty sońǵy jyldary Batysta jarıalanǵan jáne bir mańyzdy eńbek – Skott Kemeron Levı men Ron Sela qurastyryp shyǵarǵan «Musylman Ortalyq Azıa: tarıhı derek kózderiniń antologıasy». Bul – osy aımaqtyń ortaǵasyrlyq jáne erte jańa zamanǵy tarıhyn zertteýshilerge arnalǵan aǵylshyn tilindegi alǵashqy dereknama.

Qazaq handyǵyndaǵy dinı dástúrler men musylmandyq mıstısızm taqyryby Ortalyq Azıadaǵy din tarıhynyń kórnekti zertteýshisi, Indıana ýnıversıtetiniń ǵalymy Devın DeVızdiń birneshe jazbasyna arqaý bolǵan.Al qazirgi qazaqtardyń dinı dúnıetanymy Brús Prıvratskıdiń «Musylman Túrkistan: qazaqtyń dini men ujymdyq jady» atty kitabynda tereń zerdelengen. Ońtústik Qazaqstanda birneshe jyl turyp, qazaq tilin erkin meńgergen avtor jergilikti turǵyndardyń «Islam» degen termınniń ózin qazaqylandyryp «musylmandyq jol», ıa «týra jol» dep ataıtynyn dál ańǵarǵan. Sońǵy on shaqty jyl ishindegi Qazaqstandaǵy dinı ahýal ortalyq jáne shyǵys eýropalyq birneshe zertteýshiniń jeke maqalalarynda kórinis tapqan.

Sharlottaǵy Soltústik Karolına ýnıversıtetiniń zertteýshisi Stıv Sabol «Reseıdiń otarshyldyǵy men Qazaqtyń ulttyq sanasynyń genezısi» atty kitabynda «Alash» qozǵalysy men 20-ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ıntellıgensıasynyń «ulttyq jańǵyrý» jolyndaǵy aǵartýshylyq qyzmetine jańasha baǵa bergen. Sabol Alash Ordanyń róli men mańyzyn azaıtyp kórsetýge tyrysqan burynǵy keıbir Batys zertteýshileriniń tujyrymdaryna qarsy shyǵady. Bul qozǵalys jetekshileriniń saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyq sıaqty qıyn-qystaý zamanda qyzmet etkenine, bólshevıkter «kontrrevolúsıalyq asa qaýipti kúsh» retinde izderine sham alyp túskenine nazar aýdartady. Saboldyń oıynsha, alashordashylar cheh tarıhshysy Mıroslav Groh usynǵan «ulttyq jańǵyrýdyń úsh kezeńiniń» (ǵylymı qyzyǵýshylyq, patrıottyq úgit-nasıhat jáne jappaı ulttyq qozǵalys) alǵashqy ekeýinen óte bergende Birinshi dúnıejúzilik soǵys pen bólshevıkterdiń revolúsıasy joldaryn qıyp ketken.

1930 jyldardaǵy Stalınniń ult uıystyrý saıasaty kezinde zamanaýı qazaq ultynyń paıda bolýy men 20-ǵasyrdyń alǵashqy jartysyndaǵy qazaq ıntellıgensıasynyń belsendiligi týraly tyńǵylyqty zertteýdi fransıalyq shyǵystanýshy-saıasattanýshy Olıve Rýanyń «Jańa Ortalyq Azıa: geosaıasat pen ulttardyń týýy» atty eńbeginen tabýǵa bolady.

Ýılám Fıerman sıaqty amerıkalyq ardager ǵalymnyń izine erip, Qazaqstan qoǵamy men mádenıetin orys tilimen qatar qazaq tilin meńgerý arqyly da tereńirek tanýǵa tyrysyp jatqan batystyq jas zertteýshilerdiń jańa bir shoǵyry qalyptasyp keledi.

Taqyryp aıasy tym keń bolǵandyqtan Ortalyq Azıa men Eýrazıa Odaǵy týraly sońǵy ýaqytta jazylǵan kóptegen irgeli akademıalyq zertteýlerdi sholýyma qospadym.

Sońǵy 25 jylda Ortalyq Azıa men Qazaqstandy zertteý belsendiligine oraı Eýropada alǵa shyqqan akademıalyq ortalyq retinde London ýnıversıtetine tıesili Shyǵystaný men afrıkataný mektebin (SOAS) aıtýǵa bolar edi. Al Soltústik Amerıkada bul salada AQSH astanasyndaǵy Djordj Vashıngton ýnıversıtetine qarasty Eýropa, Reseı men Eýrazıany zertteý ınstıtýty jáne Blýmıngtondaǵy Indıana ýnıversıtetiniń Ortalyq Eýrazıany zertteý fakúlteti erekshe kózge tústi. Osy atalǵan ortalyqtardan bólek jekelegen ýnıversıtetterde saıaq qazaqstantanýshy retinde tanylǵan ǵalymdar da bar. Aldy Batystaǵy ýnıversıtetterde ǵylymı dáreje qorǵaı bastaǵan, ıa batystyq áriptesterimen birlese zertteý jasap júrgen qazaqstandyq ǵalymdar da kóbeıdi. Bul qubylys – bolashaqtaǵy bólek bir sholýdyń taqyryby.

Avtory: Ǵalym Boqash